AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
Sual 31. Birinci növ təyini söz birləşmələri və onlarin cümlədə rolu barədə məlumat yazın. Söz birləşmələri əsas tərəfinin ifadə vasitəsinə görə iki yerə bölünür: ismi birləşmələr və feli birləşmələr. Əsas tərəfi adlarla, yəni isim, sifət, say,əvəzlik və bəzi zərflərlə ifadə olunan birləşmələrə ismi birləşmələr deyilir: yeməli meyvə, insanın yaxşısı, tələbələrin üçü,uşaqların hamısı, işin sonrası və s. smi birləşmələrin asılı tərəfləri əsas tərəfləri izah etdiyi üçün belə birləşmələrə təyini söz birləşmələri deyilir. Təyini söz birləşmələrinin forma və məna xüsusiyyətlərinə görə fərqlənən üç novü var: 1. Birinci növ təyini söz biriəşmələri. 2. kinci növ təyini söz birləşmələri.
30
birləşmələri deyilir: gözəl qız, igid oğlan, dəmir qapı. ● Birinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfi isim, sifət, say, əvəzlik,feli sifətlə ifadə oluna bilər: taxta pilləkən, yalançı usta, xeyli insan, belə iş, yatmış vulkan. ● Birinci növ təyini söz birləşməsinin tərəfləri cümlə təhlili zamanı, adətən, ayrı götürülür. Birinci tərəf təyin, ikinci tərəf müxtəlif cümlə üzvü olur: beş (neçə?) kitab, yatmış(hansı?) uşaq. stisna olaraq, yeni il, orta əsrlər, bu saat, qədim dövr, yarım saat, Ana Vətən tipli birləşmələr birlikdə bir cümlə üzvü kimi təhlil edilir. ● Birinci növ təyini söz birləşmələrinin asılı tərəfi həmişə təyin olduğu halda (ayrıla bilənlər nəzərdə tutulur), əsas tərəf cümlədə mübtəda, xəbər, tamamlıq zərflik ola bilər. ● Birinci növ təyini söz birləşməsinin asılı tərəfı məsdər, feli bağlama və təsriflənən fellərlə ifadə oluna bilmir. ● Birinci növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına söz girə bilmir. stisna hallarda "bir" ədatı girə bilər: gözəl bir qız, maraqlı bir həyat. ● Birinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə ─ nəhəng heyvan, uzunsaç qız; mürəkkəb ─ dərs oxuyan uşaq, dünəndən yatmış körpə. Sual 32. kinci növ təyini söz birləşmələrinin xüsusiyyətləri nədən ibarətdir? kinci növ təyini söz birləşmələrinin birinci tərəfı qeyri-müəyyənlik bildirən yiyəlik halda işlənir, yəni şəkilçisiz olur, ikinci tərəfi isə III şəxsə aid mənsubiyyət şə kilçisilərini (-ı,-i,-u,-ü ) qəbul edir: Naxçıvan şəhəri, insan ağlı, Tanrı sevgisi və s. • kinci növ təyini söz birləşmələri quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə ─ Qız Qalası, gül ətri; mürəkkəb:”Qız qalası”operası, Xalqlar dostluğu metrosu. • Bu cür birləşmələrdə tərəflər, əsasən, isimlərlə ifadə olunur: nternet kartı, mersedes arzusu. stisna: gözəllər gözəli, birincilər birincisi, üz qarası. kinci növ təyini söz birləşmələrinin: ─
─ tərəfləri istisnasız olaraq birlikdə bir cümlə üzvü olur. ─ tərəfləri eyni vaxtda cəmlənə bilmir, başqa sözlə desək, tərəflərindən biri cəmləndikdə ikincisi təkdə olur: Qocalar evi, Qızlar bulağı,uşaq bağçaları və s.
Bu birləşmələrin əksəriyyətinin asılı tərəfini müəyyənlik bildirən yiyəlik hala çevirmək olur: məktəb bağı-məktəbin bağı, ev sahibi-evin sahibi. Bu zaman söz birləşməsinin növü də dəyişmiş olur. Lakin bəzi ikinci növ söz birləşmələrinin asılı tərəfi müəyyənliyə çevrilə bilmir: Nəsimi rayonu, Istirahət giinü, Novruz bayramı.
31
Birinci tərəfi yiyəlik hal, ikinci tərəfi mənsubiyyət şəkilçili söz birləşmələrinə üçüncü növ təyini söz birləşmələri deyilir: ağacın yarpağı, hasarın hündürlüyü. Üçüncü növ təyini söz birləşmələrinin tərəfləri arasına nə qədər söz girsə də, birlikdə bir cümlə üzvü kimi götürülür: Mənim mehriban anam gəldi. Bu cümlədə "mənim mehriban anam" birləşməsi mübtədadır.
ə vəzliklərlə ifadə olunduqda əsas tərəfin mənsubiyyət şəkilçisi düşə bilir. Bu zaman birinci tərəf yanaşma yolu ilə əsas tərəflə əlaqəyə girərək təyin olur: sizin (hansı) dağlar, bizim (hansı) qızlar. Bu birləşmələrin tərəfləri arasına istənilən qədər söz girə bilər: Məktəbin binası- məktəbin hündür, möhtəşəm binası. III növ təyini söz birləşmələri də quruluşca sadə və mürəkkəb olur: sadə-sənin evin, mürəkkəb-sənin əvvəlki evin. Tərəfləri həm ayrı-ayrılıqda, həm də eyni zamanda cəmlənə bilir: otaqların ha vası, insanın arzuları, onların fıkirləri, uşaqların dərsləri. Əsas tərəfı bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir: mənim kitabım, sənin kitabın, onun kitabı, bizim ailəmiz, sizin ailəniz, onların ailəsi. Üçüncü növ təyini söz birləşmələri ilə ikinci növ təyini söz birləşmələri arasında bir sıra fərqli cəhətlər var: II növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi yalnız üçüncü şəxsin təkinin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul etdiyi halda, III növ təyini söz birləşmələrinin əsas tərəfi bütün şəxslərin mənsubiyyət şəkilçisini qəbul edə bilir. II növdən fərqli olaraq, III növdə hər iki tərəf eyni zamanda cəmlənə bilir. II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər (istisna olsa da) ayrılıqda təhlil oluna bılir. II növdən fərqli olaraq, III növdə tərəflər arasına istənilən qədər söz girə bilir. II və III növ təyini söz birləşmələri cümlənin feli xəbərindən başqa bütün cümlə üzvləri rolunda çıxış edə bilər.
tipli birləşmələrin əsas tərəfi məsdər və feli sifət olmasına baxmayaraq, III növ təyini söz birləşməsi kimi götürülür (burada məsdər ismin xüsusiyyətini daşıyır, feli sifət isə isimləşib), lakin mənim oxuduğum tipli birləşmələr feli birləşmə kimi qəbul edilir, çünki burada mənsubiyyət şəkilçisi ayrılmır.
Sual 34 . Cümlə haqqında ümumi məlumat yazın. Cümlənin quruluşca növləri hansılardır? Cümlə bitmiş bir fikir ifadə edir. Cümlənin baş üzvlərdən (hər ikisindən və ya birindən) ibarət qrammatik əsası olur. Cümlədə ya müəyyən bir iş, hadisə haqqında məlumat verilir, ya bir şey soruşulur, ya da hər hansı bir işə təhrik edilir. Hər hansı bir söz və ya söz birləşməsi cümlə şəklində formalaşmasa, bitmiş fikir ifadə edə bilməz. Məsələn: məktəbin həyəti, uşaqların səsi, zəng vurulanda, sıraya düzülən uşaqlar və s. kimi birləşmələrdə müəyyən əşya və hadisələrin yalnız adı çəkilir, onlar haqqında bitmiş fikir isə ifadə olunmur. Məktəbin həyəti səliqəlidir. Uşaqların səsi eşidilir. Zəng
32
cümlələrində isə ya bir iş haqqında məlumat verilir, ya bir ş ey soruşulur, ya da bir işə təhrik edilir. Bütün bunlarda fikir bitkinliyi vardır. Beləliklə, sözlərin bitmiş fikir ifadə edən birləşməsinə cümlə deyilir. Cümlə həm ayrı-ayrı sözlərin, həm də söz birləşmələrinin bir-biri ilə əlaqələnməsi yolu ilə yaranır. Məsələn: Anar məktəbdə oxuyur. Onun atası neft mühəndisidir. Birinci cümlə sözlərin (Anar, məktəb, oxumaq) ikinci cümlə isə iki söz birləşməsinin (onun atası, neft mühəndisi) məna və qrammatik cəhətdən əlaqəsindən yaranmışdır. Cümlə yalnız bir sözdən də ibarət ola bilər. Məs.: Axşamdır.
və s. Bu sözlərin üçü də bitmiş fikir ifadə edir, ona görə də cümlədir. Cümlələr quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə cümlənin bir qrammatik əsası olur. Məsələn: Zəng vuruldu. Dərs indicə
Mürəkkəb cümlənin isə iki və daha artıq qrammatik əsası olur. Məs.: Müəllim sinfə daxil oldu, tələbələr dərhal ayağa qalxdılar. Sual 35. Cümlə üzvləri nəyə deyilir? Bir-biri ilə məna və qrammatik cəhətdən bağlı olan, bir sintaktik suala ca- vab verən sözlərə və söz birləşmələrinə cümlə üzvləri deyilir. Cümlə üzvləri əsas nitq hissələri və söz birləşmələri ilə ifadə olunur. Çünki cümlədəki sözlərin heç də hamısı cümlə üzvü ola bilmir. Hər hansı bir söz cümlə üzvü olmaq üçün, birinci növbədə, leksik məna daşımalı və başqa bir sözlə sintaktik əlaqəyə girməlidir. Deməli, yalnız əsas nitq hissələri cümlə üzvü ola bilər. Cümlə üzvləri söz birləşmələri ilə ifadə edilır. Cümlə üzvləri quruluşca sadə və mürəkkəb olur. Sadə cümlə üzvləri nitq hissələri ilə (kitab - nə?, gözəl - necə?), mürəkkəb üzvlər isə söz birləşmələri və mürəkkəb adlarla (biz gələndə - nə zaman?, Fərhad Sadıqov - kim?) ifadə olunur.
Beş cümlə üzvü var: mübtəda, xəbər, tamamlıq, təyin, zərflik. Cümlə üzvləri cümlənin təşkilindəki roluna görə iki yerə bölünür:
mununu bildirir. kinci dərəcəli üzvlər isə baş üzvlərə aid olub, onları müxtəlif cəhətdən izah edir və cümlənin genişlənməsinə səbəb olur. Cümlə üzvlərindən təyin mübtəda, tamamlıq, zərflik, ismi xəbər və təyinin özü ilə, tamamlıq və zərflik xəbərlə, xəbər isə təyin kimi bütün cümlə üzvləri ilə sintaktik ə laqəyə girir. Mübtəda cümlənin ən müstəqil üzvüdür, heç bir cümlə üzvünə tabe olmur. Xitab və ara sözlərin sintaktik vəzifəsi olsa da, onlar cümlə üzvü ola bilmir. Var, yox, lazım, bəs, gərək, mümkün tipli predikativlər suala cavab vermədən ismi xəbər, sual əvəzlikləri isə suala cavab vermədən istənilən cümlə üzvü ola bilir.
33
Nitqin əsas hissəsi ardıcıl, inandırıcı, məntiqi fikirlərin daha möhkəm olması ilə fərqlənməlidir. Natiq nitqinin əsas hissəsində dinləyiciləri öyrətməlidir. Nitqin ideyası əsas hissədə açılır. Məhz bu hissədə nitqin hansı ideyaya xidmət etdiyi müəyyən olunur. Nitqin əsas hissəsi onun süjetini, quruluşunu, məqsəd və mövzusunu təşkil edir. Əsas hissədə natiq bütün tələblərə əməl etməlidir. Yeri gəldikdə nitqdə ümumiləşdirmələr aparmalı və ya konkretliyi üstün götürməli, hətta səsini də dinləyiciyə vəziyyətə uyğun çatdırmalıdır. Nitqin əsas hissəsi əldə edilmiş bütün çoxcəhətli faktların, mülahizələrin elmi şərhini tamamlamaqla bərabər, fikrin yekunlaşdırılmasına köməklik göstərir.
Azərbaycan natiqlik sənəti uzun bir yol keçərək, bu günümüzə gəlib çatmışdır. Məlumdur ki, dil varsa, ünsiyyət varsa, deməli, nitq də var. Lakin nitq hələ natiqlik deyil. Fikrimizi əsaslandırmaq üçün əlimizdə tutarlı mənbə canlı yaradıcılıq olan ş ifahi xalq ədəbiyyatıdır. Şifahi xalq ədəbiyyatının müxtəlif janr xüsusiyyətləri var. Bu növlərdə nitq, natiqlik sənəti haqqında atalar sözləri, kəlamlar, zərb-məsəllər diqqətəlayiq mövqe tutur. Məsələn: “Söz qanadlı quşdur”, “Söz insanın zinətidir”, “Söz qılıncdan pis kəsər”, “Söz yarası, gor yarası”, “Qılınc yarası sağalar, söz yarası sağalmaz”, “Danışmaq gümüşdürsə, susmaq qızıldır”, “Sözün doğrusu zəhərdən acı olar”, “Söz sözü çəkər”, “Nə qədər ki söz ağzından çıxmayıb, o sənin qulundur, söz ağzından çıxandan sonra sən onun qulusan”, “Sözünü bilməyən, özünü bilməz” və s. misallardan göründüyü kimi, belə kəlamlar insanların dil qabiliyyətlərinin yüksəlməsinə, fikrin təsirliliyinə müəyyən qədər xidmət edir. Sual 38. Nitq mədəniyyətinin məntiqlə əlaqəsi haqqında yazın. Məntiqi və tarixi idrak üsulları, nitqdə aparılan ümumiləşdirmələr və ya konkretləşmə fikrin ifadəsinə xidmət edir. Ona görə də filosoflar məntiqi fikri ifadənin təzahür forması kimi qəbul edirlər. Fikrin dolğunluğu, zənginliyi, elmiliyi hələ nitqin qəbul olunması demək deyildir. Nitqdə qoyulan elmi məsələ əsaslı surətdə faktlarla təsdiq olunmalıdır. Məhz bu mərhələdən sonra məntiqi şəkildə dinləyiciləri razı salmaq olar. Məntiqi təfəkkür yüksək inandırıcılıq qabiliyyətinə malikdir. Natiq nitqini qurarkən məntiqi təfəkkürün qanunlarını dərindən öyrənməli və fikrini şüurlu surətdə ifadə etməlidir. Bu, nitq mədəniyyətinin məntiqi təfəkkürlə nə qədər yaxın olduğunu sübut edir. Məntiqi təfəkkürün eyniyyət, ziddiyyət, üçüncünü istisna, kafi-əsas qanunu kimi növləri vardır.
Hamımız “insanı geyiminə görə qəbul edib, ağlına görə yola salırlar” ifadəsini eşitmişik. Hər bir şəxsin özünü necə maskalamasından aslı olmayaraq, nitqi ağlını əks etdirir. Natiq olmaq istəyən hər bir şəxs bütün etik normalara riayət etməlidir. O 34
danışarkən səsinə münasib tembr seçməli, jestlərdən düzgün istifadə etməli, mimika ilə mənalar ifadə etməlidir. Natiq olmaq istəyən şəxs bütün davranış qaydalarını gözəl mənimsəməlidir. Natiqin yerişi, baxışı, nəzakəti, üzünün ifadəsi dinləyicidə ona qarşı rəğbət yaratmalıdır. Bəzi natiqlər etik normalara düzgün əməl etmədikləri üçün dinləyicilərin rəğbətini qazana bilmirlər. Bəzən elə olur ki, üzü tüklü natiq tribunaya doğru yaxınlaşır. Bu hər bir dinləyicidə natiqə qarşı mənfi hisslər oyadır. Bəzən isə ə ksinə, natiq həddindən artıq bər-bəzəyə aludə olur. Belə halda dinləyici onun nitqindən çox, bər-bəzəyinə diqqət yetirir. Natiq fikirləşməlidir ki, auditoriya ilə necə ünsiyət yaratsın, nitqini necə qursun. Olduqca həssas və tələbkar dinləyicilər natiqin səsinin titrəməsini, həyəcanlanmasını, bir an çaşıb qaldığını da duyub hiss edirlər. Təcrübəli natiqlər belə momentləri nitqlərində etdikləri pauza ilə, az da olsa, aradan qaldırırlar. Bəzi natiqlər çıxış edərkən qalstukunu, pencəyinin düyməsini, əlindəki təbaşiri və yaxud qələmi oynada-oynada danışır. Etika nitqin şərhi zamanı göstərilən bu nöqsanların aradan qaldırılmasına köməklik göstərir.
Nitq mədəniyyətinin pedaqogika ilə əlaqəsi uzun bir tarixə malikdir. Hələ qədimdən natiqlər natiqlik sənətinin sirləri ilə bərabər, təlim, tərbiyə, təhsil haqqında da məlumat alır və tədris prosesində nitqlə bərabər, pedaqogika elmini də inkişaf etdirirdilər. Tədris prosesi ilə sıx şəkildə bağlı olan pedaqogika natiqlik sənəti ilə qarşılıqlı şəkildə müəyyən prinsiplərin, problemlərin həllində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Pedaqogika elmi tədris prosesində, nitqin qurulmasında və şifahi şərhdə əsas rol oynayan konkretliyin, bəzən ümumiliyin rolunu müəyyənləşdirir. Pedaqogika həm də nitq zamanı natiqə özünü aparma qaydalarını öyrədir, yersiz hərəkətləri, jestləri, “deməli, mənə elə gəlir ki, filan” və s. kimi ifadə və sözləri lazımsız olaraq işlətməkdən çəkindirir. Pedaqogika natiqlik sənətinin əsas prinsiplərinin, nitqin qurulması yollarının, elmi-nəzəri biliklərin düzgün istifadə olunmasında natiqə istiqamət verir. Nitq mədəniyyətinin ədəbiyyatla əlaqəsindən danışanda,ilk növbədə yadda saxlamalıyıq ki, ədəbiyyat həyatı bədii obrazlarla əks etdirən söz sənətidir. Deməli, həm ə dəbiyyatın, həm də nitqin materialı sözdür. Ədəbiyyat xalq arasında ən geniş yayılmış elm sahələrindən biridir və böyük auditoriyanı əhatə edir. Ona görə də yazarlarımız əsər yazarkən hər bir söz haqqında dərindən düşünüb, ona yeni çalar, məna verib sonra işlədirlər. Beləliklə, yazıçı özü də bilmədən natiqlik sənətinə xidmət edir, yəni nitqin gözəlliyinə xidmət edən bu ifadələr bədii təsvir və ifadə vasitələrinin, bədii üslubun yaranmasına, inkişaf etməsinə gətirib çıxarır. Bədii ədəbiyyatda istifadə olunan məcazi mənalı sözlər, cinaslar, omonimlər və s. nitqin qurulmasında mühüm rol oynayır. Bədii ə sərlərin dilinin tədqiqində tədqiqatçı dil vahidlərini təhlil edərkən yazıçının nitq qabiliyyətini, dildən istifadə yollarını araşdırmağa çalışır. Bu da ədəbiyyatın nitq mədəniyyəti ilə əlaqəsi, elmi nailiyyətlərin qarşılıqlı istifadə olunması nəticəsində əldə edilir.
Öz tarixi keçmişinə görə çox qədim zamanları əhatə edən natiqlik sənətinin ilk rüşeymləri Misirdə, Çində, daha sonra Ərəbistanda təşəkkül tapmışdır. Qədim 35
zamanlarda xalqın böyük hörmətini qazanmış nüfuzlu və istedadlı natiqlər Şərq bəlağətini (fikrin aydın, incə və gözəl ifadə olunmasını) və fəsahətini (aydın danışma və ya fikrin aydın ifadəsini) yüksək səviyyəyə qaldırmışlar. Lakin sonralar süquta uğrayan natiqlik sənəti Avropada böyük inkişaf yoluna qədəm qoymuşdur. Öz inkişaf və mədəniyyətinə görə həmişə Şərqə borclu olan Avropa bu sənətin də ilk rüşeymlərini qoca Şərqdən əxz etmişdir. Natiqlik sənəti Avropada, xüsusilə, Qədim Yunanıstanın paytaxtı Afinada geniş şə kildə yayılmağa və inkişaf etməyə başladı. Qədim Yunanıstanda incəsənətin bir çox növləri ilə yanaşı (memarlıq, poeziya, heykəltəraşlıq), ritorika sənəti də yüksəliş pilləsinə qədəm qoyurdu. Bir çox ritorlar (natiq, müəllim mənalarını ifadə edir) meydana gəlirdi. Bu sənət Afinada daha geniş vüsət almışdı. Xüsusilə, Solonun hakimiyyətə gəlməsi (b.e.ə. 594-cü il), apardığı islahatlar, borcların ləğv edilməsi, qulların azad olunması natiqlik sənətinin inkişafına güclü təkan verdi. Bu islahatlardan sonra hər kəs hüququnu müdafiə etmək imkanı əldə etdi. Lakin bunu hər adam bacarmadığı üçün hüquqi təhsil almış xüsusi adamlar məhkəmələrdə fəaliyyət göstərməyə başlayır ki, onlar da loqoqraflar adlanırdılar. Natiqlik sənətinin atası sayılan məşhur siyasi və ictimai xadim Demosfen bu dövrdə yetişib fəaliyyət göstərən natiq və loqoqraflardan biri olmuşdur. Natiqlik sənətini yüksəklərə qaldırmış, natiqlik məktəbi yaratmış bu şəxsiyyət neçə- neçə ritorların yetişməsinə köməklik göstərmişdir. Hətta bir çox natiqlər, müəllimlər öz nitqlərini Demosfenin təsiri ilə qurmuşdu. Təsadüfi deyil ki, vaxtı ilə M.P.Siseron «Kim Demosfen kimi olmaq istəmirsə, o, natiq deyil» fikrini irəli sürmüşdür. Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|