AZƏrbaycan d L və n tq məDƏn yy
Yüklə 470,19 Kb. Pdf görüntüsü
|
|
oxu-y-aq sözündə isə -aq birbaşa xəbərlik şəkilçisidir. Felin vacib şəkli gələcəkdə icra ediləcək işin zəruriliyini, vacibliyini bildirir. - malı
məli-yəm, dinlə-məli-sən, dinlə-məli-dir, dinlə-məli-yik, dinlə-məli-siniz, dinlə-məli-dirlər. Felin lazım şəkli icra ediləcək işin lazım olduğunu bildirir, fellərə -ası(-yası) 2 şə kilçisini artırmaqla düzəlir, müvafiq şəxs şəkilçiləri qəbul edir: oxu-yası-yam, oxu- yası-san, oxu-yası-dır, oxu-yası-yıq, oxu-yası-sınız, oxu-yası-dırlar. Lazım şəklinin inkarı deyil sözü ilə işlənir: alası deyiləm, alası deyilsən, alası deyil, alası deyilik, alası
Göründüyü kimi, şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişən deyil sözü oldu.
felə -sa 2 şəkilçisinin artırılması ilə düzəlir: al-sa-m, al-sa-n, al-sa, al-sa-q, al-sa-nız, al-sa- lar.
rt şəklində olan fellərdən əvvəl bəzən əgər bağlayıcısı da işlədilir, məsələn: əgər qaçsam, əgər tullasan, əgər işləsə.
Felin şərt şəkli müstəqil cümlənin xəbəri ola bilmir. O yalnız mürəkkəb cümlədə asılı cümlənin xəbəri olub, hərəkətin icrasını müəyyən şərtlə bağlayır. Məsələn: Əgər oxumaq istəsən, mənim kitabımı götürərsən. Sual 23. Təsriflənməyən fel formalarından məsdər və onun xüsusiyyətləri barədə məlumat yazın. Şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişməyən fel formaları felin təsriflənməyən formaları adlanır. Məsdər, feli sifət və feli bağlama felin təsriflənməyən formalarıdır. Təsriflənməmələrinə baxmayaraq, onlar felin təsdiq-inkar, təsirli-təsirsiz olmaq, növ bildirmək kimi bəzi əsas xüsusiyyətlərini qoruyub saxlaya bilirlər. Felin əsas xüsusiyyətlərini saxlamaqla yanaşı, bu formalar ikinci bir nitq hissəsinin əlamətlərinə də malik olurlar. Belə ki, felin xüsusiyyətlərindən əlavə məsdər eyni zamanda ismin, feli sifət sifətin, feli bağlama isə zərfin xüsusiyyətlərini də daşıyır. 21
Həm felin, həm də ismin xüsusiyyətlərinə malik olan sözlərə məsdər deyilir. Məsdər -maq 2 şəkilçisinin (bəzən də onun qısa forması olan -ma 2 şəkilçisinin) köməyi ilə yaranır: oxumaq, gəlmək, yazmaq, gülmək və s. Məsdərin felə aid xüsusiyyətləri:
1. Fel və ondan əmələ gələn məsdər eyni leksik məna bildirir (qrammatik mə-naları isə müxtəlif olur); məsələn, apar və aparmaq sözlərinin leksik mənaları ara-sında fərq yoxdur. Hər ikisi hərəkət bildirir. 2. Məsdər təsdiq və inkarda olur. Məsələn: aparmaq və aparmamaq. 3. Məsdər felin müxtəlif qrammatik məna növlərini bildirir. Məs.: yazmaq (məlum növ), yazılmaq (məchul növ), yazışmaq (qarşılıq növ), yazdırmaq (icbar növ). 4. Məsdər təsirli və ya təsirsiz olur: görmək- təsirli, qaçmaq - təsirsiz. 5. Məsdər də fel kimi ətrafına söz toplaya bilir, məsdər tərkibi əmələ gətirir. Məsdər tərkibi bütövlükdə cümlənin bir mürəkkəb üzvü olur, məsələn: dmanla məşğul olmaq sağlamlıqdır cümləsində idmanla məşğul olmaq birləşməsi məsdər tərkibidir, mürəkkəb mübtədadır. Məsdərin ismə aid xüsusiyyətləri bunlardır: 1. Isim kimi hallanır və mənsubiyyətə görə dəyişir. Məsdərin isim kimi hallanması: aparmaq, aparmağın, aparmağa, aparmağı, aparmaqda, aparmaqdan. Məsdərin mənsubiyyət şəkilçisi qəbul etməsi: (mənim) aparmağım, (sənin) aparmağın, (onun) aparmağı, (bizim) aparmağımız, (sizin) aparmağınız, (onların) aparmağı. 2. sim kimi cümlənin mübtədası, tamamlığı ola bilir: Oxumaq (nə?) hamı üçün faydalıdır. Oxumağı (nəyi?) sevirəm və s. 3. III şəxsdə xəbər şəkilçisi (-dır
qəbul edib cümlədə ismi xəbər olur (feli xəbər ola bilmir). Məsələn: Onun hobbisi üzməkdir. 4.Qoşmalarla işlənə bilir. Məsələn: tapmaq üçün, oxumaqdan ötrü, baxmağa görə və s.
Xatırladaq ki, III şəxsdə məsdər mənsubiyyətə görə dəyişərkən, bəzən -maq 2 şəkilçisi -ma 2 şəklinə düşür: quşların oxu-mağ-ı əvəzinə quşların oxu-ma-sı kimi işlənir. Məsdər ismin xüsusiyyətlərini daşısa da, isim kimi cəmlənə, sifətləşə bilmir.
ibarətdir? Həm felin, həm də sifətin xüsusiyyətlərini daşıyan sözlər feli sifət adlanır. Feli sifət düzəldən şəkilçilər bunlardır: 1. -mış 4 şəkilçisi vasitəsilə keçmiş zaman mənalı feli sifətlər düzəldilir, məsələn: veril-miş (vəd), qazıl-mış (torpaq), bat-mış (gəmi) və s. 2. Mənsubiyyət şəkilçisi ilə işlənən -dıq
keçmiş zaman mənalı feli sifətlər düzəldir, məsələn: axtar-dığ-ımız (sənəd), bil-diy-im (iş), gör-dük-ləri (adam) və s.
kilçisi vasitəsilə indiki zaman mənalı feli sifətlər düzəldilir, məsələn: dayan-an (adam), gəl-ən (qız) və s. 22
2 ,-ası 2 , -malı 2 şəkilçiləri vasitəsi ilə gələcək zaman mənalı feli sifətlər düzəldilir, məsələn: görül-əsi (iş), deyil-əcək (söz), tikil-məli (paltar) və s. Qeyd edildiyi kimi, feli sifətdə həm felə, həm də sifətə məxsus xüsusiyyətlər vardır.
Feli sifətin felə məxsus xüsusiyyətləri bunlardır: 1. Zaman mənası bildirir: kökəlmiş (heyvan) - keçmiş zaman; gələn (adam) –indiki zaman; görüləcək (işlər) - gələcək zaman feli sifəti. 2. Təsirli və ya təsirsiz olur: oxuyan (müğənni) - təsirli; baxan (qız) - təsirsiz. 3. Növ bildirir: qazılan (torpaq) - məchul növ; görüşən (adamlar) - qarşılıq növ və s.
4. Təsdiq və ya inkar ola bilir: ağlayan (körpə)-təsdiq, ağlamayan (körpə) inkar. 5. Ətrafına söz toplaya bilir: dərslərindən əla qiymətlər alan (şagird), səliqə ilə sıraya düzülmüş (uşaqlar) və s. Feli sifətin sifətə aid xüsusiyyətləri: 1. Əşyanın əlamətini bildirir: uçan (hansı?) quş, ağlayan (hansı?) körpə və s. 2. Necə?, nə cür?, hansı? suallarından birinə cavab olur.
3. Aid olduğu ismin əvvəlində gəlir. 4. Cümlədə təyin vəzifəsində işlənir: Görüləcək işlərimiz çoxdur.
5. Xəbərlik şəkilçilərini qəbul edir və ismi xəbər olur: Qardaşım işləyəndir. 6. Sifət kimi substantivləşə bilir və bu vaxt cümlədə isim kimi çıxış edərək mübtəda və ya tamamlıq olur. Məs.: Gələn (kim?)rəfiqəmdir.Oxuyanı (kimi?) tanıyırsan? Feli sifətlərlə feldən düzələn sifətləri qarışdırmaq olmaz. Feldən düzələn sifətlər felin heç bir xüsusiyyətini daşıya bilmir, yalnız sifətin əlamətlərini daşıyır. Feli sifətlər isə həm felin, həm də sifətin xüsusiyyətlərinə malik olur. Sözün feldən düzəlmiş sifət yox, feli sifət olduğunu onun təsirli və ya təsirsiz olduğunu yoxlamaqla, ya da inkarda işlətməklə bilmək olar. Sifət və saylar kimi, feli sifətlər də bəzən substantivləşə (isimləşə) bilir. Belə
halda feli sifətlər ismin xüsusiyyətlərinə malik olur: hallanır, cəmlənir, mənsubiyyətə görə dəyişir, qoşma ilə işlənə bilir və s. Məsələn: Yatmışları razı deyiləm kimsə oyatsın. Qaçanı qovmazlar. Yazdıqlarımı unutmuşam və s. Bu cümlələrdəki yatmışları, qaçanı, yazdıqlarımı feli sifətləri isimsiz işlənmiş, yəni onu əvəz etmişlər. Buna görə də həmin feli sifətlər mənsubiyyət, hal və cəm şəkilçiləri qəbul etmişdir. Isimləşmiş feli sifət necə?, nə cür? suallarına deyil, ismin suallarına cavab verir və cümlədə təyin yox, mübtəda və tamamlıq, bəzən də ismi xəbər olur. Qeyd edildiyi kimi, feli sifər isimləşdikdə qoşmalarla da işlənə bilir: oxuyan üçün, yatmışlardan başqa və s.
Sual 25. Feli bağlama haqqında məlumat yazın. Feli bağlama həm felin, həm də zərfin xüsusiyyətlərini daşıyır. Feli bağlamanın felə aid xüsusiyyətləri bunlardır: 1. Leksik mənaca hərəkət bildirir. 2. Təsirli və ya təsirsiz olur: görüb (təsirli), baxdıqca (təsirsiz) və s. 3. Təsdiq və ya inkarda olur: alanda, almayanda və s.
23
4. Felin müxtəlif qrammatik məna növlərində ola bilir: gəlincə (məlum), yazılıb (məchul), geyinərkən (qayıdış), sildirərək (icbar), yazışanda (qarşılıq). 5. Ətrafına söz toplaya bilir: təbiətin xoş mənzərəsini seyr etdikcə və s. Feli bağlamanın zərfə aid xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 1. Hərəkətin tərzini, zamanını, səbəbini bildirir: Uşaq qaçaraq (necə?) gözdən itdi. Evə gələndə (nə zaman?) çörək alarsan. Düşmən qorxub (nə səbəbdən?) geri çəkildi. 2. Zərfin suallarına cavab ola bilir. 3. Əlaqəyə girdiyi sözlərlə birlikdə cümlənin zərfliyi olur.
1) -ıb 4 . Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamaların aşağıdakı xüsusiyyətləri vardır: a) Işin əsas feldəki işdən əvvəl icra olunduğunu bildirir: Bağban bağdaki işlərini bitirib,(nə za- man?) əllərini yumağa getdi. b) Əsas feldəki hərəkətin tərzini bildirir: Qoca bardaş qurub (necə?) oturmuşdu.. c) Əsas feldəki hərəkətin səbəbini bildirir: Uşaq anasından qorxub (niyə?) çarpayının altında gizləndi. 2) -araq 2 . Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamalar mənasna görə -ib 4 şəkilçili feli bağlama-larla oxşardır, məsələn: Ana otağa girərək, körpənin üstünü örtdü və s. 3) -a 2 . Bu şəkilçi təkrar olunan felə qoşulur və onunla düzələn feli bağlamalar, əsasən, hərəkətin icra tərzini bildirir. Məsələn: Uşaqlar qaça-qaça həyətə doluşdular. Əsgər təhlükəni
4) -madan 2 . Bu şəkilçi ilə düzələn feli bağlamalar hərəkətin zamanını, bəzən də tərzini bildirir, məsələn: Dərsini hazırlamadan oynamağa getmə. Qatar heç bir stansiyada dayanmadan
Aşağıdakı şəkilçilərlə düzələn feli bağlamalar isə daha çox hərəkətin zamanını, yəni işin əsas feldən əvvəl icra olunduğunu bildirir:
-dıqda 2 : aldıqda, gəldikdə, işlədikdə və s. -arkən 2 : alarkən, gələrkən və s. -dıqca
: aldıqca, gəldikcə və s. -inca 4 : alınca, gəlincə və s. -ar 2 , -maz 2 : gələr-gəlməz, çatar-çatmaz və s. Feli bağlama digər sözlərlə əlaqəyə girərək feli bağlama tərkibi əmələ gətirir.Feli bağlama tərkibi həmişə cümlənin mürəkkəb üzvü olur və bir sintaktik suala cavab verir. Məsələn: Adil gözünü bir nöqtəyə zilləyib xəyala dalmışdı. Onlar vaxtında gəlib çatmadıqda bütün planlarımız pozuldu. Feli bağlamalar və feli bağlama tərkibləri cümlədə, bir qayda olaraq, zərflik kimi çıxış edir. Feli bağlama cümlənin həmcins xəbəri olduqda ondan sonra vergül işarəsi qoyulur. Məsələn: Ana bazara gedib, ərzaq malları aldı.
Sual 26. Zərf, onun məna növləri və başqa nitq hissələrindən fərqləndirilməsi barədə yazın.
24
Zərf hərəkəti müxtəlif cəhətlərdən izah edən nitq hissəsidir. Zərf cümlədə, əsasən, felə aid olaraq, onun tərzini, zamanını, yerini və miqdarını bildirir. Məs.: yaxşı danışır, çox oxuyanda, yuxarı getmək, dünən gələn və s. Zərflər necə? nə cür? nə zaman? haçan? nə vaxt? hara? nə qədər? suallarından birinə cavab verir, həm təsriflənən, həm də təsriflənməyən (məsdər, feli sifət, feli bağlama) fellərlə işlənir. Məsələn: Dünən bizə gəldi; Mən indi getməliyəm kimi cümlələrdə zərf təsriflənən fellərə, dəfələrlə demək, asta-asta gələndə, cəsarətlə danışan birləşmələrində isə təsriflənməyən fellərə aiddir.
Hərəkəti izah etmə cəhətindən asılı olaraq zərflər müxtəlif məna növlərinə bölünür: 1) tərzi-hərəkət zərfi, 2) zaman zərfi, 3) yer zərfi, 4) miqdar zərfi. Tərzi-hərəkət zərfləri hərəkətin icra tərzini bildirir, necə? nə cür? suallarına cavab verir. Məsələn: O, sənə təəccüblə baxırdı. Akif inadla susurdu. Cavad hiylə- gərcəsinə gülümsəyirdi. Tərzi-hərəkət zərfləri bəzən hərəkətin keyfıyyətini də ifadə edə bilir. Məs.: gözəl danışmaq, yaxşı bilmək və s.
Zaman zərfi hərəkətin icra olunduğu (yaxud icra olunmadığı) zamanı bildirir, nə zaman? haçan? suallarına cavab verir. Dünən, indi, sabah, bayaq, sonra, gec, tez, hələ, yenə və s. zaman zərfləridir. Məs.: Mən hələ də kitabı ala büməmişəm. Yenə göy üzünü duman bürüyüb. Yer zərfləri hərəkətin icra olunduğu (yaxud icra olunmadığı) yeri bildirir. Aşağı, yuxarı, irəli, geri, ora, bura, yaxın, uzaq, sağ, sol sözləri yer zərfləridir. Bu sözlərin çoxu yönlük, yerlik və çıxışlıq hal şəkilçiləri ilə işləndikdə də yer zərfi olur. Yer zərfləri
zərfləridir. Məsələn: Uşaqlar bu gün çox (xeyli) çalışdılar. Müəllim bunu bizə dəfələrlə demişdi. Qoca bir qədər dincəldi. Dilimizdəki zərflərin bir hissəsi başqa nitq hissələri ilə ortaq sözlərdən ibarətdir. Belə sözlər cümlədəki vəzifəsindən asılı olaraq isim və zərf, sifət və zərf, say və zərf, qoşma və zərf kimi işlənə bilir: 1. Gecə, gündüz, axşam, səhər sözləri cümlədə nə? sualına cavab verdikdə isim, nə za-man? sualına cavab olduqda isə zaman zərfi vəzifəsini daşıyır. Məs.: “Gecə (nə?) gündüzdən (nədən?) sərin olur” cümləsində gecə, gündüz sözləri isim, “Kəndə gecə (nə zaman?) çatdıq” cümləsində isə zərfdir.
Məs.: Açıq (hansı?) qapı bizimkidir ─ sifət; Mənimlə açıq (necə?) danış ─ zərf. Belə sözlər əşyanın əlamətini bildirdikdə sifət, felə aid olduqda isə zərf olur. Bundan əlavə, sifət hansı sualına da cavab verə bildiyi halda, zərf bu suala cavab olmur. 3. Az, çox, xeyli, bir qədər, az-çox, bir az və s. bu kimi sözlər ismə aid olduqda say, felə aid olduqda isə miqdar zərfi vəzifəsində işlənir. Məs.: Otaqda az uşaq var─say; Bu gün az işlədik-zərf. 4. Əvvəl, sonra sözləri müstəqil suala cavab verdikdə zərf, ayrılıqda suala cavab verə bilmədikdə isə qoşma olur. Qoşma kimi bu sözlər çıxışlıq halda olan sözlərə qoşularaq, ikisi 25
birlikdə bir cümlə üzvü, yəni zərflik olur. Məsələn: Əvvəl (nə zaman?) düşün, sonra (nə zaman?) danış ─ zərf; Səndən əvvəl (nə zaman?) də bu sualı mənə vermişdilər ─ qoşma.
smin adlıq, yiyəlik, yönlük və çıxışlıq hallarında olan sözlərə qoşularaq müəyyən məna çaları yaradan köməkçi nitq hissəsinə qoşma deyilir. Qoşmanı başqa köməkçi nitq hissələrindən fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri onun qoşulduğu sözlə birlikdə cümlə üzvü olmasıdır. Qoşmaların hamısı quruluşca sadə olur. smin halları ilə işlənməsinə görə qoşmalar aşağıdakı qruplara bölünür: 1. Adlıq və yiyəlik halla işlənən qoşmalar: üçün, ilə (-la 2 ), qədər, kimi, tək, -ca 2 , üzrə
(üzrə yalnız adlıq halla işlənir); 2. Yönlük halla işlənən qoşmalar: qədər, kimi, -dək, tərəf, sarı, doğru, qarşı, -can 2 , görə,
aid, dair, əsasən, xas; 3.Çıxışhq halla işlənən qoşmalar: əvvəl, qabaq, sonra, bəri, başqa, savayı, qeyri, ayrı, ötrü, özgə.
Yüklə 470,19 Kb. Dostları ilə paylaş:
|