Azərbaycan-Avrasiya Araşdırmaları Mərkəzinin Türk Dünyası Filologiyası sırasından Prof. Dr. Mustafa isen təZKİRƏDƏN
«KÜNHÜL - ƏXBAR»IN ŞAİRLƏRƏ HƏSR OLUNAN
Yüklə 2,76 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 1. Qaynaq kimi adı çəkilənlər
- Adı çəkilmədən istifadə olunan qaynaqlar
|
«KÜNHÜL - ƏXBAR»IN ŞAİRLƏRƏ HƏSR OLUNAN HİSSƏSİNİN QAYNAQLARI* G elibolulu Mustafa Əlinin (1541-1599/1600) məşhur əsəri olan “Künhül-əxbar”ın ədəbiyyat tarixində daşıdığı önəm bir qədər əvvəl də ortaya qoyulmuşdur. Əli önəmli təzkirələrdən həcm, forma və məzmun cəhətdən o qədər də fərqli olmayan əsərinə 305 şair daxil etməklə yanaşı, onu tarixin içinə yerləşdirməyi də bacarmışdır. Şairləri bir yerə toplayan bu əsərin”Künhül-əxbar” adlandırılması öncə nəzərinizə çatdırılmışdı. 97 Bu yazıda isə ədəbiyyat tarixinin araşdırılıb öyrənilməsində qiymətli mənbə olan bu əsərdə hansı qaynaqlardan istifadə olunduğundan, əsərin necə meydana gəldiyindən bəhs edəcəyik. Beləcə həm Əlinin faydalandığı, mənbələr ortaya çıxarılmış olacaq, həm də təzkirə növünün hansı dəyərli orijinal fakt və məlumatlara malik olmasının isbatına çalışacağıq. Əli “Künhül-əxbar” əsərinin ilk rüknündə vermiş olduğu uzun dibacəsində yüz otuza qədər əsərdən istifadə etdiyini 98 və bu əsərlərin də hərəsində dörd- beş kitaba müraciət olunduğunu göstərir. Bununla da o, təxminən 600 kitabın xülasəsindən istifadə olunduğunu məlum edir. Sonu ərəb və farsca bitən bu qaynağın kitablar səhifəsində Osmanlı tarixiylə bağlı tək bir kitabın adı çəkilir ki, bu da Daşkörpüzadənin “Şəqayıqün nü maniyyə”sidir 99 . Mövzumuzla bağlı olmadığından dibacədə verilən həmin əsərləri burada bir-bir saymağı artıq hesab edirik. Əvvəlki müəllifl ərin əsas xüsusiyyətlərindən biri də qələmə aldıqları əsərlərində istifadə olunan qaynaqları oxucuya təqdim etməkdir. Bu qaynaqları tanıdanlar isə onları bu günki təqdim üsuluna uyğun bir şəkildə təsnif etməmiş, qaynaqlardan əldə etdikləri məlumatları çox zaman öz şəxsi bilikləri və baxışları kimi 97 “Edebiyat Tarihi Açısından Künhü′l-ahbâr′ın Önemi”, Egə Üniv. Ədəbiyyat Fakültəsi Türk Dili və Ədəbiyyatı Araşdırmaları Yurnalı II, İzmir 1983. 98 “Künhül-əxbâr”, İstanbul, 1277, c.I, s.17. 99 “Künhül-əxbar”ın başqa bir yerində, həyatları verilən alimlərin seçimində və verilən məlumatlarda “Şəqayiq”in əsas götürüldüyü açıqca yazılır. Bk. Ü. Ty.5959, 54a. 101 təqdim etməyə adət etmişlər. Bu sahədə öz məsləkdaşlarından bir qədər fərqli şəkildə nəzərə çarpan Əli də, yuxarıda göstərildiyi kimi, faydalandığı qaynaqların uzun bir siyahısını verməsinə baxmayaraq, özünü bu köhnə ənənədən tamamilə xilas edə bilməmişdir. Dibaçədə verdiyi qaynaq səhifəsində bir çox müəllifi n adını çəkmədiyi halda, onların əsərlərindən gen-bol istifadə etmişdir 100 . “Künhül-əxbar”ın ön sözündə bioqrafi yalarla bağlı yalnız “Şəqayiq”in adının qeyd olunmasına baxmayaraq, Əli fürsət düşdükcə Anadoluda özündən əvvəl yazılmış kitabların adlarını dəfələrlə qaynaq kimi göstərmişdir. “Şəqayiq”ə əlavə olaraq İdrisi Bitlisinin “Həşt-behişt”indən başqa, Anadoluda “Künhül-əxbar”dan əvvəl yazılmış Səhi, Lətifi , Aşıq Çələbi, Həsən Çələbi və Əhdi təzkirələrinin də adları nəzərə çatdırılır. “Künhül-əxbar”da bu əsərlər iki şəkildə təqdim olunurlar. 1. Qaynaq kimi adı çəkilənlər: Bu başlıq altında verilən nümunələrdə Əli istifadə etdiyi bilgilərin kimə aid olduğunu göstərərək qaynağı verir. Bunlar açıq şəkildə istifadə olunan mənbələrdir. Məsələn, bu mənada “Şəqayiq” “Künhül-əxbar”da cəmi bir dəfə: Şeyxinin Əhmədiylə birlikdə başqalarından dərs alması və Hacı Bayramla əlaqəsini göstərmək üçün istifadə edilmişdir 101 . Səhi bəy təzkirəsi üç şəxs ilə bağlı olaraq “Künhül-əxbar”a bələdçilik etmişdir. Əhmədinin “Cəmşidü Xürşid” adlı əsəri üçün Əli bəy belə yazmışdır: “Sehi bey kavlince, Cemşid ü Hurşid adlu bir manzum kitabı dahi vardur Süleyman Şaha sunup cevaiz-i seniyyesin almışdur” 102 . Əhmədi Daidə “Amma Sehi Beg merhum qayrı mükerrer bir muhteri-i garib gazelini irad eylemişdür. Tarzi haylice makbül- terdür” 103 şəklində bilgilər verilir. 100 Məsələn, Aşıq Çələbinin həyatı verildiyi hissənin sonuna “Tezyil” adlı bir hissə əlavə edilərək H.1000 ilinə qədər yazılmış olan təzkirələr sıralanır. 101 “Künhü′l-aəxbâr”ın Tezkire Kısmı”, A.Ü.Ədəbiyyat Fakültəsi, dərc olunmamış doktor- luq işi. Ərzurum, 1979, s.12, Üniversitet Ktb. Ty. 5959 54a. 102 Həmin mənbə s.5, Ü. Ty. 5959 36b. 103 Həmin mənbə s.7, Ty.5959 37a. 102 Əli, Nəcatinin əsərləri haqqında səhv məlumatlar verən Aşıq Çələbini günahlandırdıqdan və adları çəkilən bu əsərlərin mövcud olmadığını bildirdikdən sonra Səhini şahid göstərərək bunları əlavə etmişdir: “Alel-husüs Sehi beg merhum ki, ömri varı gibi Necati Begün hizmetinden ayrılmazdı. Bir nefes meclisinden cüda olmağı eyyam-ı ömründen saymazdı. Yine ol iki kitabını vechen minel vücuh yad itmemisdür. Ancak Münazara-i Gül-i Husrevi yazmışdur. Ani dahi Leyla vü Mecnun idi diyu tetebbula galat semtine gitmemişdür” 104 . Lətifi təzkirəsi on bir ayrı-ayrı adlarla bağı “Künhül-əxbar”a qaynaqlıq etmişdir. Süleyman Çələbinin mövludu yazmasına səbəb olan “Əcəm tüccarı” hekayəsi Əli tərəfi ndən “Lətifi yazmış” kimi anladılaraq sözü gedən təzkirədə açıq şəkildə göstərilir 105 . Əhmədinin nümunə olaraq verilən bu beytindən sonra bu bilgilərlə qarşılaşırıq: “Bu matla dahi divanındandur diyu Mevlana Latifi tezkiresinde yazmışdur. Ve ilmi-tibdan “Mesail-i Kanun-ı Şifayı Türki” nazm ile kitab eyledügün dahi beyan eylemişdür.” 106 Əhmədi Daınin nümunə olaraq verilən beytinin əvvəlində də bu cümlə yer alır: “Ve Latifi bu kitayı irad itmişdür” 107 . Molla Həmdinin, Lətifi nin atası 108 Zeynəbin həm Kastamonulu, həm də bir “meryem-i-ismet-nümün” 109 olması yenə Lətifi təzkirəsinə əsaslandırılaraq meydana qoyulmuşdur. Təmənnayinin “sapık bir mezhebe mensubiyeti” 110 və Firdovsinin “Süleyman-namə”sinin mövcud nüsxəsinin əldə olunmaması 111 da eyni şəkildə Lətifi dən alınmış məlumatlar olduğunu sübut edir. Nəcatinin əsl adı və kimin qulu olması mövzusundakı 112 Lətifi ilə Aşıq Çələbi arasında olan fərqli mülahizələrə Əlinin heç bir müdaxiləsi yoxdur. Bu üzdən də həmin mövzu həm Lətifi , həm də Aşıq Çələbi bəhsində qaynaq kimi göstərilmişdir. 104 Həmin mənbə, s. 64, 5959 171b 105 Həmin mənbə., s.1, 5959 33a 106 Həmin mənbə s.5, 5959 36b 107 Həmin mənbə s.6, 5959 37a 108 Həmin mənbə, s.29, 5959 132a 109 Həmin mənbə, s.32, 5959 133a 110 Həmin mənbə, s. 50, 5959 169b 111 Həmin mənbə, s.58, 5959 170b 112 Həmin mənbə, s.62, 5959 171b 103 Əli, Lətifi dən aldığı bilgini belə nəql edir: “Şehri Edirneden Saili nam bir şairin kulıdur.Ve namı İsadur, Latifi kavlince”. Qanuni dövündəki şairlərdən Qaratovah Zaifi verildikdən sonra bu bilgilər də əlavə olunur: “Monla Latifi kavlince bir Zaifi dahi Kastamonudan kopmuş, hatta ilm ü fazl u sulukla hayli iştihar bulmuş ve bu matla anlardan sudur kılınmışdur” 113 . Yenə eyni padşah dövründəki şairlərdən Vahidinin doğum yeri və sənəti qeyd edildikdən sonra Lətifi yə əsaslanaraq bunlar söylənilir: “Latifi kavlince mükemmel divanı ve rana gazeliyyatı ve isğaya kabil muhayyel müellefatı vardur” 114 . Aşıq Çələbi təzkirəsində adı çəkilən on dörd şairlə bağlı məlumatlar”Künhül-əxbar”da yer alır. Bunlardan on biri Aşıq Çələbinin yazı üslubuna uyğun olaraq şairlərin şeirlərindən çox onların sosial durumları haqqında olan məlumatlardır. Üçünün də nümunə kimi verilən şeirləri “Məşairüs-şüəra”dan alınmışdır. Sultan I Məhəmmədin xəstəliyi və Şeyxinin onun müalicə etməsi ilə davam edən hadisələr Gelibolulu tərəfi ndən “Aşık Çelebi tezkire- i-şüarasında yazmışdur ki” 115 şəklində bir təqdimatla verilir. Səhi bəyin həyatı, şeirləri və sənəti verildikdən sonra “Amma Mevlana Aşık Meşairuş-şüarasında 116 Edirnelidür evahir-i ömründe bölükden tarik-i tevliyyete girüp Ergəneye bazı amayire mütevelli oldu diyu yazmış, vefatı sene hamse ve tisamiede vuku bulup, muammer olup çok yaşaduğını bildirmiş” 117 şəklində verilən ifadə Aşıq Çələbinin verdiyi məlumatın xülasəsi əsasındadır. Buna bənzər bir xülasəyə Adnıda da rast gəlirik. Əli “Monla Aşık kavlince 118 ” təqdimatından sonra Adnının Alacahisarlı olmasına etirazını bildirmiş və Çələbinin verdiyi məlumatı da xülasə kimi vermişdir. Mümkünsüz görünən bir çox məsələni özünə xas əzmkarlıqla həll etməyə çalışan və bu işdə çox mahir olan Aşıq Çələbi “küləkdən 113 Həmin mənbə., s.136, Ü. Ty. 5959 402b 114 Həmin mənbə, s.184, Ü. Ty. 5959 421b 115 Həmin mənbə, s.11, Ü. Ty. 5959 54a 116 “Aşıq Çələbi Təzkirəsi” “Künhül-əxbâr”da həmişə “Meş′aru′ş-şu′arâ” şəklində yazılmışdır. 117 Həmin mənbə, s. 78, Ü. Ty. 5959 210a 118 Həmin mənbə, s.37, Ü. Ty. 5959, 133b 104 inciyib” heç kəslə danışmayan Cəlilini də danışdırmağı bacarmışdır. Bu barədə Əli belə yazır: “Monla Aşık Tezkiresinde yazmışdur, ben kenduyi bazi tedarikle söyletdüm.Bazı ebyatını na-mevzun okıyup halt-ı kelam şeklin göstermekle mezburı söze getürdüm. Ta ki okıdığın eşar benümdür amma edası bu yüzdendür didi. Şehname tercemesin itmenüz vakı mıdur diyu sordum.Vakıdur diyu cevabını alıp sıhhatini tahkike irgürdüm, diyu bildirmişdür” 119 . Əsl ad mövzusunda Lətifi ilə Aşıq Çələbi arasındakı ixtilaf, Nəcati 120 və Zatıda da 121 davam edir. Əli bu mövzuda da adı çəkilən təzkirəçilərin baxışlarını ayrılıqda qəbul etmir və hər ikisinin düşüncələrini qələmə alır. Gübarının həyatı və yetişməsiylə bağlı məlumatlar 122 və Kandinin Şəhdı təxəllüsünün dəyişdirilməsinin səbəbini göstərən hekayə ilə “Məşairüş-şüəra”, “Künhül-əxbar”a qaynaqlıq etmişdir 123 . Şairlərin şəxsi həyatlarıyla bağlı məsələləri öz təzkirəsində daha çox hallandıran Aşıq Çələbi təzkirəsi, şübhəsiz elə bu cəhəti ilə “Künhül-əxbar”a qaynaqlıq etməliydi. Belə ki Əli, Məalının bir qula aşiq olmasını 124 , Hatəminin gah heydəri, gah da qələndəri olmasını 125 “Məşairüş-şüəradan” götürərək nəql edir. Riyazinin yetişməsi ilə bağlı məlumatlar 126 və Fövrinin 960/1553-də Qanuni ilə İran səfərinə çıxması da 127 adı çəkilən əsərin vasitəsi ilə əldə edilən məlumatlar sırasındadır. Əmanilər arasındakı öncəlik məsələsi də 128 yenə Aşıq Çələbi qaynağına istinadən göstərilmişdir. “Künhül-əxbar”da iki şairin nümunə şeirlərinin Aşıq Çələbi təzkirəsindən alındığı qeyd edilmişdir. Əhmədi-Dai maddəsində: “Bu beyt ferah-namesindendür diyu Mevlana Aşık yazmışdur” 129 119 Həmn mənbə, s.102, Ü. Ty. 5959 391b 120 Həmin mənbə, s.63, Ü. Ty. 5959 171b 121 Həmin mənbə, s.113, Ü. Ty. 5959 394a 122 Həmin mənbə, s.145, Ü. Ty. 5959 406b 123 Həmin mənbə, s.159, Ü. Ty. 5959 412a 124 Həmin mənbə, s.170, Ü. Ty. 5959 416a 125 Həmin mənbə, s.202, Ü. Ty. 5959 484b 126 Həmin mənbə, s.120, Ü. Ty. 5959 397a 127 Həmin mənbə, s.223, Ü. Ty. 5959 493b 128 Həmin mənbə, s.94, Ü. Ty. 5959 386b 129 Həmin mənbə, s.6, Ü. Ty. 5959 37a 105 və Şükridə “Amma mezbur Şükri Sultan Süleyman Hana culüsiyye dahi virmiş birkaç beytini Mevlana Aşık bu vechile irad itmiş” 130 şəklində açıqlama vermişdir. Əli təzkirəçi kimi Həsən Çələbi və Əhdini əsərində qaynaq olaraq cəmi bir dəfə göstərmişdir. Bəyaninin isə nə bu bölmələrdə, nə də Aşıq Çələbinin bioqrafi yasının sonunda yer alan təzkirələr və təzkirəçilərlə bağlı xüsusi hissədə 131 adı belə çəkilmir. II Səlim dövrü şairlərindən İlminin həyatı, sənəti və yetişməsi göstərildikdən sonra bu cümləyə yer verilir: “Ve bu ebyatı tezkire-i ibn Mühennada mestur bulunmuşdur” 132 . Əhdinin “Gülşəni-şüəra”sı isə yalnız Sultan Mustafa bəhsində “Künhül-əxbar”a qaynaqlıq edir. Şahzadənin adından təxəllüs kimi istifadə etdiyi bildirildikdən sonra “Amma müellif-i tezkire-i-Monla Ahdi-i Acemi kavlince tahallusı Muhlisi idügi tahkike yetmişdür ve bu ebiyat ol şehzadenün tab-ı-latifi idügin bildirmişdür” 133 ifadələri Əhdidən alınan məlumatlardır. 2. Tənqiq üçün adı çəkilən qaynaqlar: Bu başlıq altında verilən məlumat və nümunələr Əlinin doğru hesab etmədiyi qaynaqların “Künhül-əxbar”da üzə çıxarılmasından ibarətdir. Bu hissədən məlum olur ki, Əli əvvəlki nümunələri də tənqid süzgəcindən keçirərək vermişdir. Başqa məqsədlə istifadə etməsinə baxmayaraq,”Künhul-əxbar”ın bu hissəsində də ayrı-ayrı qaynaqlara toxunulduğunun şahidi oluruq. Şairlərin həyatına aid məlumatları özündə ehtiva edən İdrisi- Bitlisinin “Həşt-behişt” adlı tarixi, “Künhül-əxbar” ın təzkirə hissəsində bu şəkildə ortaya qoyulur. Əli adı çəkilən müəllifi n Nəcatini Xosrovi Rum olaraq göstərməsinə qarşı çıxaraq belə deyir: “Ol asra dek gelen Rum şairlerine kıyasla vasf itdi isə hak budur ki, muhassenatı mektum itmişdür. Zira ki, buleğa-yı Aceme şumuli 130 Həmin mənbə, s.133, Ü. Ty. 5959 401b 131 Həmin mənbə, s.213-215, Ü. Ty. 488b 489ab 132 Həmin mənbə, s.219, Ü. Ty. 5959 491a 133 Həmin mənbə, s.84, Ü. Ty. 5959 382b 106 maksud olması mühaldür...” 134 Lətifi təzkirəsi altı müxtəlif şəxs haqqında verdiyi məlumatlara görə tənqid edilir. Bunlardan yalnız biri ədəbi baxışlardakı fərqlilikdən, digərləri isə şairin həyatı, məsləki və təriqəti ilə bağlı tənqidi fi kirlərdən ibarətdir. Ədəbi baxış fərqliliyinə Məlihi bəhsində rast gəlirik: “Egerçi ki, Monla Latifi , Mevlanayı layık diyu vasf eylediler, hatta Monla Cami ilə hem-sebak olup sanayi-i-bediyyede nadire-i afak idügini söylediler. Hala ki, bu hakir tahkikinde ilm-i bedi u beyandakı kudreti irad olman ahsen eşarında olan selasetinden malumdur. Şairlikdeki fezaili dahi bu kıyasla mred-i hıredmendana meşruh u beyandur.” 135 Əli ədəbiyyatımızdakı Cəlili 136 və Niyazi 137 mövzusunda da Lətifi və Aşıq Çələbi ilə zidd fi kirdədir. Müəllif bu sahədə Lətifi ni açıq şəkildə tənqid etməsə də, onun səhv məlumat verdiyini hiss etdirir. Əlinin Lətifi təzkirəsində səhv hesab etdiyi detallardan biri də Atayınin Süleyman Çələbinin qardaşı sayılmasıdır. “Mevlana Latifi kavlince bunlar, nazım-ı mevlid-i Nebi olan Süleyman Çelebinün küçük biraderidür. Hala ki, büyük hata itmişdür. Zira ki, anlar Sultan Murad-ı kadim devrindedür. Mabeymindeki sinin-i müteaddideye tevfi ki mümkün degildür”. 138 Buna bənzər bir səhv məlumatın verilməsi Nəsimi bəhsində də ortaya çıxır. Lətifi nin bu bəhsdə verdiyi bilgiləri araşdıran Əli belə davam edir. “Lakin Monla Latifi nin bu kavli ve Sultan Muradı sani asrında Ruma geldi dimesi caizdür. Lakin Şeyh Şibli müridlerinden iken terk idüp Fazlullah-ı Hurufl iye varup iradet getürdi didüginün sıhhati gayr-ı barizdür. Zira ki Şeyh Şibli ile Nesiminün zuhurı mabeyni nice yüz sale karibdür. Murad Şibli tarıkında iken rü -gerdan oldu dimekse min vech tevile karibdür” 139 . Qaynaq bəhsində olduğu kimi bu mövzuda da Aşıq Çələbi tərəfi ndən verilən məlumatların tənqidi “Künhül-əxbar”da ən böyük hissəni əhatə edir. Aşıq Çələbinin 17 şair haqqında verdiyi məlumatlar da tənqidə 134 Həmin mənbə, s.65, Ü. Ty. 5959 172a 135 Həmin mənbə, s.43, Ü. Ty. 5959 135a 136 Həmin mənbə, s. 51, Ü. Ty. 5959 169b 137 Həmin mənbə, s. 3, Ü. Ty. 5959 33a 138 Həmin mənbə, s.16, Ü. Ty. 5959 67a 139 Həmin mənbə, s.18, Ü. Ty. 5959 67b 107 məruz qalmışdır. Əliyə görə bu şairlərdən altısı layiq olduqları yerdən yüksəkdə dəyərləndirilmiş, ustalıqla şişirdilmişlər. Bunlar Məlihi, Əmri, Fəgani Günahi, Lamii və Ədayidir. Fəgani ilə bağlı fi kirlərə nəzər salaq: “ Egerçe ki Mevlana Aşık mezburi ustadı fayık add idüp mekadir-i nasa adem-i şuurundan vasfında mübalağa itmişdür. Bir nev- heves edası na hemvar nihayet bazı sözleri bikr-i mazmünla nümudar iken medhinde ifrat tarıkına gitmişdür” 140 Günahidə isə “Mövlana Aşık semti kasidede dahi faikdur diyu yazdı. Lakin sahife-i-rüzgarda ol makule asarı görünmedi” 141 şəklindəki ifadələr bu qəbildən olan örnəklərdəndir. Lamii üçün Aşıq Çələbi tərəfi ndən Cam-i Rum vəsfi nin işlədilməsi də Əli tərəfi ndən sərt şəkildə tənqid edilmişdir. 142 Lətifi bəhsində qeyd edilən Xəlili ilə bağlı məlumatlara isə burada ayrıca yer verməyi lazım bilmirik. Əli, Aşıq Çələbinin verdiyi məlumatların bir hissəsini də səhv hesab edir. Çələbinin “ Tacıya lələlik verildi 143 , Nəcati “Leyli və Məcnun”, “Kimyayi-Səadət” və “”Camiul-hekayət” adlı əsərləri yazdı və yaxud çevirdi” 144 kimi məlumatları bu qəbildən olan səhv nümunələrdəndir. Xəyali bəyin dünya malına dəyər vermədiyini söyləyən Aşıq Çələbiyə qarşı çıxaraq Əli bu məlumatı araşdırdıqdan sonra belə qənaətə gəlir: “Emr ber-aks olup merhumun hisset-ü imsaki şöhre-i cihandur.” Daha sonra bu iddianın üstündə dayanaraq çoxlu dəlillər gətirir 145 . “Künhül-əxbar”ın müəllifi nin müəllimi olan Sururinin əsərlərinin sayını Aşıq Çələbi otuz altı göstərmişdir. Əli bu məlumatı da bir az aşağılayaraq rədd edir 146 . Molla Arifi n İmam Rzaya yazılmış olan qəsidəsi Çələbi tərəfi ndən Xəqaniyə yazılmış nəzirə hesab edilmiş və bu xəta da Əlinin gözündən yayınmamışdır 147 . Gelibolulu olan 140 Həmin mənbə , s.156, Ü. Ty. 5959 410b 141 Həmin mənbə, s. 165, Ü. Ty. 5959 414a 142 Həmin mənbə , s.166, Ü. Ty. 5959 414b 143 Həmin mənbə , s.49, Ü. Ty. 5959 169b 144 Həmin mənbə , s.64, Ü. Ty. 5959 171b 145 Həmin mənbə, s.111, Ü. Ty. 393b 146 Həmin mənbə, s.127, Ü. Ty. 5959 400a 147 Həmin mənbə , s.138, Ü. Ty. 5959 403b 108 Müdaminin Mühəmmədiyə sahibi Yazıçı-zadəyə qohum olmağının da”hala ki haneleri anun merkadine hem civar olmağın galat itmek tarıkına gitmişdür” 148 şəklində tənqid edir. Müəllifə görə Çələbi, Cəlal bəy haqqında da doğru olmayan məlumatlar vermişdir. 149 Aşıq Çələbi ilə Əli arasında məsələlərə yanaşma tərzində də fərqlər vardır. Əli, Çələbinin Nəsimini kafi r adlandırmasını kəskinliklə rədd edir və “Mənaqibül vasili”ndən dəlillər gətirərək dediklərini isbat edir. 150 “Məşairüş-şüəra”nın müəllifi də ədəbi zövqünə görə tənqidə məruz qalmışdır. Əli Nizamidən nümunə olaraq seçdiyi qəzəli “mamur ve hemvar” kimi nəzərə çarpdırdıqdan sonra belə davam edir. “Amma Mevlana Aşık irad itdügi ebyatı rekaketle bedidardur. 151 ” Həsən Çələbi də üç şair haqqında verdiyi məlumatlara görə “Künhül-əxbar”da tənqidə məruz qalmışdır. Lakin bu tənqid Lətifi və Aşıq Çələbi tənqidi qədər çox dərinliklərə getmir. Həsən Çələbinin Cəlal bəy haqqında verdiyi məlumat tənqid hədəfi nə məruz qalır. 152 Dəruninin vəzifəsindən ayrılaraq təsəvvüfə meyl etməsi barəsində Həsən Çələbinin “Niçin dövlete haris olmadı, küfranun-ni melik itdi, ehl-i dünya hevesini qoyup, tarik-ı Hakka gitdi” ifadəsinin qarşılığında Əli: “Hala ki, tatmayan bilmez mazmunına ma-sadak olmağın nesayim-i tevfl ikinden bir şemme ile saltanat-ı tac u tahtun terk idenler zevkin fehm itmemişdür” 153 deyərək onu tənqid etmişdir.Həsən Çələbinin, şair olmadığı halda bu məsləkdən hesab edilən Məqalı-i Saniyə dəyər verməsi də Əli tərəfi ndən tənqid atəşinə tutulmuşdur. 154 “Gülşəni-şüəra” isə “Künhül-əxbar”ın tənqid siyahısına cəmi bir dəfə düşmüşdür. Ədayı haqqındakı məlumata verdiyi “Ahdi-i Acem kavlince ve Mevlana Aşık zumunca kendüye şair-i yakin ve sade kelimatına nazm-ı mübin itlak olınmış. Hakka sümme hakka 148 Həmin mənbə, s.173, Ü. Ty. 5959 417b 149 Həmin mənbə , s.173, Ü. Ty. 5959 417b 150 Həmin mənbə, s.19, Ü. Ty. 67b 151 Həmin mənbə, s. 45, Ü. Ty. 135b 152 Həmin mənbə, s. 199, Ü. Ty. 483ab 153 Həmin mənbə, s.204, Ü. Ty. 485b 154 Həmin mənbə, s.229, Ü. Ty. 495a 109 tahkik-i tabakat-i ehl-i irfanda racil idüği geregi gibi zahir olmış” 155 şəklində bəyanatı Əhdi ilə bağlı tək tənqidi örnəkdir. Adı çəkilmədən istifadə olunan qaynaqlar: Bu bölmədə Əlinin qaynaq kimi istifadə etdiyi halda, heç bir şəkildə adlarını çəkmədiyi şairlər təzkirələrinin onun əsəri ilə bağlılığı haqqında söz açacağıq. Aşağıda müqayisəli şəkildə verəcəyimiz nümunələrdə “Künhül-əxbar”dakı müəllifl ərin, ondan əvvəlki təzkirələrdə olan müəlifl ərlə qarşılaşdırılması onun bu qaynaqlardan faydalanmasını açıq-aydın sübut edəcəkdir. Bu müqayisədə meydana çıxan oxşarlıqlar Əliyə nöqsan tutulmamalıdır. “Künhül-əxbar”ın bu tərzi onun müasirlərində də özünü göstərir. Həmçinin Əlinin Osmanlı dövrü ilə bağlı qaynaqları bəlli etməməsi, bunların hər kəsə məlum olan tarixlər olması qənaətindən də yarana bilər. Ayrıca bu məlumatların yaşadığı dövrdə öz-özünə yaranan, ehtimal edilən məlumatlar olduğuna görə, Əli bunları adətən nəzərə almamışdır. O biri təzkirələrin bir-birilə müqayisəsi də aşağıdakılardan fərqli bir nəticə verməyəcək. Lətifi təzkirəsi Əlinin əsərinin birinci dərəcəli qaynağı, quruluş və məzmun baxımından nümunə götürdüyü örnəklərdən ən dəyərlisidir. Bu təzkirə, əsərə xüsusilə Qanuni dövründən əvvəlki şairlər haqqında geniş məlumatlar vermişdir. Aşağıdakı nümunələr Lətifi təzkirəsinin Əli tərəfi ndən bir mənbə olaraq nə şəkildə istifadə olunduğuna bir misaldır: Lətifi 58.a Cəmili 156 Türki ibarat nazımlarından ve Türkistan şairlerindendür. Ekser-i eşarı Nevai tarzındadur. 155 Həmin mənbə, s.87, Ü. Ty. 383b 156 Burada “Lətîfî Təzkirəsi”nin Qaysəri Rəşid Əfəndi Ktb. 1160 nömrəlı nüsxəsi, “Künhül-əxbar” üçün adı keçən təz. və İstanbul Üniversiteti 5959 nömrəli nüsxəsindən istifadə olunub. 110 Matla Bolmasın ol encümen ki anda sahba bolmaya Bolmasın sahba dahi ger bir dil- ara bolmaya Künhü'l-əxbar, s, 8 (53b) Cəmili Türkistan şâirlerinden Nevâî ve rüstâyî edâ meyânında söz nazm iden evsât-ı nâsun mahirlerinden... Nazmuhu: Olmasun ol encümen kim anda sahbâ bolmaya Bolmasun sahbâ dahi ger bir dil-ârâ bolmaya Lətifi 67 a Haki Ehl-i cihetten ve erbâb-ı ma’rifetden idi. Candarîlerden İsmâ’il Beg devrinde gelmişdür. Ey murâd-ı mü’min ü tersâ mu’în-i merd ü zen Kudretündür taşı geh mercân u geh mermer düzen Mutâyebe: Mezbûr ol zamânun vüzerâsınun birine câ’ize ümidi- yle kaside sunup memdûhı câ’iz olmayıcak ol kadar bülend rütbe-i ercümend ile makâm-ı kerimde olanlara kerem lâzım ve sadr-nişın-i sıga-i ri’âyet olanlara bî-mürüvvet ve bi-kerem olmak nâ-münâsib ü nâ-mülâyim idüğün bu kıt’a ile iş’âr u işrâb itmişdür: 111 Kita Kerem ehli makâmdur bu sadr Bu ululuk ya bî-sehâ nıc’olur Gel begüm sen vezâreti bana vir Beni medh eyle gör atâ nic’olur Künhül-əxbar, s. 15, (66b) Haki Âl-i İsfendiyârdan Emir İsmâ’il zamanında gelüp ehl-i cihet makülesi iken.., Matla: Ey murâd- mü’min ü tersâ mu’în-i merd ü zen Kudretündür taşı geh mercân ü geh mermer düzen Ol asrun vüzerâsından birine kaside sunup câ’izeye vâsıl olmad- ukda bu kıt’ayı dimişdür. Ya’ni ki sehâ vü kerem lâzime-i merziyyü’ş- şiyem idügini bildürmişdür: Kıta: Kerem ehli makâmdur bu sadr Bu ululuk ya bı-seha nic’olur Gel begüm sen vezâretün bana vir Beni medh eyle gör sehâ nic’olur Lətifi 54/a Türabi Kastomonı’dan meczüb-süret veli-siret ta’rîf u âşık kimesne idi. Sultan Mehmed devrinün evâ’ilinde gitmişdür. Eş’ârını hânkâhlar 112 dârına ve imaretler divârına yazardı. Ve mekâbirde yatur beyâbân- da gezerdi. Her süya ki güzer eylerdi yirdeki mürçalara basmadan hazer eylerdi. Bu matla’ anundur. Matla: İrdügün sokma dilünle yüri zenbür gibi Hâk-i râh ol ki yüzün yirde ola mûr gibi Künhül-əxbar, s. 28, (132a) Türabi Kastomonı diyârından bir fakîr ü meczüb ve mekâbir meyânında yatmak kendüye bir vaz’-ı mergüb idi. Eş’arını tekye ve ‘imâretler dîvârına yazar yürürdi... Ve seyr ü sülükunda gâyet te’ennî ile gezüp karıncalara te’addî ve ezâdan tecennüb iderdi. Beyt: İrdügün sokma dilünle yüri zenbür gibi Hâk- râh ol ki yüzin yirde ola mûr gibi Lətifi 55/a Sənayı Kastamonu’dan ehl-i cihet kısmındandur. Sultân Mehmed devr- inde gelmiş ve câmi’de mu’arrif ü sâhib-i ta’rîf imiş. Bu münâsebetle Senâyî tahallus itmişdür. Gâyetde lugavî ve fârisidân ve sâhib-i irtan kimesne idi. Ammâ fenn-i şi’rde çendân kudret ü îcâd u tasarruf’da cevdet-i tabî’atı yog idi. Bu matla’ anundur. Matla: Haddüne benzemeseydi güle kem dirler idi, Zülfi ne benzemeseydi sünbüle kem dirler idi 113 Künhül-əxbar, s. 28, (132a) Sənayı Bu dahi Kastamonı’dandur. Mu’arrif ü na’t-hân olmagın Senâyî mahlasını ihtiyâr itmişdür. Gâlib-i takvâ ve ehl-i irfan imiş. Ammâ şâ’iriyyeti kıllet-i bızâ’asına göre zâhir ü ayân imiş. Haddüne benzemeseydi güle kem dirler idi Zülfi ne benzemeseydi sünbüle kem dirler idi Lətifi 55/b Cami Kastamonı’dandur. Diyâr-ı Acemde çok seyahat ve meşâyıh-i kibârı ziyaret idüp Hazret-i Şeyh Câmî’ye hizmet itmiş ve irâdet getürtip el almış idi. Mesâcidden gayri yirde ikâmet eylemezdi ve fevâyid-i hâmüş ile ‘amel idüp binde bir söylemezdi. Cânib-i Hakka kemâl-i muhabbetden nefsi ile adâvet itmiş idi. Ve müşâhade içün mücâhede tarıkına gitmiş idi. Bu matla anundur: Nice bir nefse uyup bir sege sekbânlık idem Yeridür fakr u fenâ mülkine sultânlık idem Künhül-əxbar, s. 28, (132a) Cami Kastamonı’dandur. Seyyâh-ı rüzgâr sâlik-i bı-i’tibâr olup Acem diyârını geşt eylemiş. Hattâ Monla Câmı hazretlerini görüp intisâp idüp şeref-i hizmetleri ile müşerref olmış. Ekser-i evkâtı hâmüşluk ile geçüp fevâ’id hamüşlukdadur diyu az söyler bir derviş imiş, 114 Beyt: Nice bir nefse uyup bir sege sekbânlık idem Yeridür fakr u fenâ mülkine sultânlık idem Lətifi 70/b Dai Şehr-i Kastamonı’dan mu’arrif ü mü’ezzin ve âvâz u elhânı şirîn kimesnedür. Selâtin-i Âl-i Osman’dan Mehmed Han zamanında gelmiş ta’rifâtdan mu’arrifl er arasında çok eseri kalmışdur. Sanâyi- i şi’riyyesi kudemâ üslübun ohşar. Matla: Darb- âhum o kadar silleledi ey mâh gögi Haşre dek döner ise gitmeye bir zerre gögi Mutâyebe: Şehr-i mezbüra ol zamanda da’vet-i cin ve ihrâc-ı defâ’in dâ’vâsın ider bir şahs-ı da’veti gelür. Ve Zühre nâm bir zen-i zühre-cebıni nikâh idüp alur. Meğer ol zen-i zîbâdan mezbür Dâ’i’ye bir dâ’iyye düşmiş. Reşk ü gıbtadan bu beyti dimiş: Beyt: Magribî imiş inanduk erüne Zühre-cebin Ele bir genc getürdi yine bir kân aldı. Künhül-əxbar, s. 31, (132b) Dai Şehr-i Kastamonı’dan kopmış mu’arrif mü’ezzin nâmında olan ehl-i cihât içinde nazm ile şöhret bulmış bir du’â-güymış. Eslâf-ı 115 şu’arâ-yı Rüm tarzına bazı gazeller diyüp şehrinde meşhür olmış. Nazm: Darb- âhumla o kadar silleler ey mâh gögi Haşre dek dönse eger gitmeye bir zerre gögi Mezbürün zamanında da’vet-i cinnî iden defi ne tâliblerinden bir Magribî Kastamonı’ya gelmiş. Kendinün namzedi olan Zühre nâm bir zen-i bî-hemtâyı nikâh idüp almış. Derdmend Dâ’î hased ü gayz yüzinden bu beyti diyüp Magribînün ehl-i beytine göndermiş. Magribî imiş inandık erine Zühre kadın Ele bîr genc getürdi yine bir kân deldi Lətifi 48/b Əmiri Kıdvetü’l-eşrâf Mevlânâ Emirı. Sâdât-ı siyâ det-me’âbdan ve eşrâf-ı sahihü’l- ensâb dan dur. İsm-i şerifl eri Seyyid Mahmûd ve kendüleri erbâb-ı fazl u kemâlden mahsûb u ma’düddur. Sultân Bâyezid ve Sultân Selım Han zamanlarında Nakıbül’l-eşrâf olup pâdişâhımuz Sultân Süleyman sa’adet u bahtla tahta cülüs itdügi eyyâm dâr-ı fenâdan dâr-ı bekâya nakl itdi. ‘Âlim ü zâhid ve mümtâz u mücâhid ‘aziz idi. Sâ’ir ma’ârifden zâ’id t’enn-i şiirde Hassân-ı Sâni ve tarz-ı kasidede mânend-i Zâhir ü Hâkâni idi. Bu birkaç ebyât-ı belagat-sıfat Sultan Bâyezid hulkına didügi kasidedendür. İki cihânı iki Bâyezid’e kıldı tufeyl Hüdâ kılup nazar- lutfa her birin manzür Birisi 'âlem-i ma'mde şöhre-i âfâk Birisi süret ü ma'nîde gün gibi meşhûr Birisi mehbit-i envâr-ı feyz-i Rahmanı 116 Birisi rehber-i cumhür-ı gâziyân-ı gâyür Anun fezâyili hak fazl gibi nâ-ma'dûd Bunun hasâ'ili hak lutf gibi nâ-mahsür Bu virdi şer’ esâsına sıdk ile ahkâm O kıldı zühd diyârını aşk ile ma’mür Şemâ’ili mütenâhı degül çü her birinün Gerek birisine sart’ola mâ-hüve’l-makdür Künhül-əxbar, s, 48 (163a) Əmiri İsm-i şerıfi Seyyid Mahmüd ashâb-ı nazm u nesr olan sâdât-ı refi ’u’d- derecâtdan ma’düd bir vücûddur. Bâyezid Han ve Selîm Han zamanlarında Nakıbu’l-eşrâf olmış zât-ı şerif-i pür-cuddur. Hayli leziz güftârı ve nazm-ı selis âb-dârı vardur. Ve bu ebyâtı evsâf-ı şeh riyârîde nazm itmişdur ki tahsîn-i beliga sezâvârdur. Nazm: İki cihânı iki Bâyezid'e kıldı tufeyl Hudâ kılup nazar-ı lutfa her birin manzür Birisi âlem-i ma'nâda şöhre-i âfâk Birisi süret-i ma'nıde gün gibi meşhür Birisi mehbit-i feyz-i cenâb-ı Rahmanı Birisi rehber-i cumhür-ı gâziyân-ı gayür Anun fezâ'ili çok t'azlı gibi nâ-ma'dûd Bunun hasâ'ili çok lutf gibi nâ-mahsür Bu virdi şer'un esâsına sıdk ile ahkâm 117 O kıldı zühd diyârını aşk ile ma'mür Şemâ'ili mütenâhî degül çü-cevherinün Gerek birisine sarf ola mâ-hüve'l-makdür Lətifi 51(aq) Bəsiri Acem ser-haddine karîb yirdendür. Sultân Bâyezid zamanında Hazret-i Şeyh Câmî ve Mevlânâ Nevâî terbiyet-nâmesiyle gelmiş... Ekser-i evkâtın bu diyârda geçürmegin tarz-ı şi’rde Türkî ‘ibârât nâzımları şîvesin ve Rûm şâ’irleri işvesin ri’âyet itmişdi. Matla: Âşıklarını âh o Mesıhâ-dem öldürür Bu âdem öldürür ki Mesih âdem oldurur Matla: Gerçi kim dirler cihanda ârife bir gül yeter Ârife bir gül yeterse bana yarim gül yeter Künhül-əxbar, s, 49; (169a) Bəsiri Vilâyet-i Acemdendür. Sultân Bâyezid zamanında Mevlânâ Câmî ve Nevâî’nün terbiyet-nâmesiyle diyâr-ı Rûm’a gelmişdür. Elhak Türkî ibârâtı zebân-ı vuku’ didükleri ıstılâhatı Acemligine göre eyu zabt itmişdür. Matla: Âşıklarını âh o mesihâ-dem öldürür 118 Bu âdem öldürür ki Mesih âdem oldurur Velehu Gerçi kim dirler cihanda ârife bir gül yeter Ârife bir gül yeterse bana yârim gül yeter Lətîfî 81/a Zari Zârî-i Üskübî. Koca Hasan oğlı dimekle meşhurdur. Sultân Bâye- zid devrinde fevt olmışdur. Ve merhum Necâtî’nün döne döne gaze- line bi- nazîr nazîre diyüp hüb ma’nâlar bulmışdur. Matla: Kemeri koçmaga ol sîm-beri döne döne Der-miyân itdi nice sîm ü zeri döne döne Künhül-əxbar, s. 53, (170a) Zari Üskübîdür. Koca Hasan-zâde dimekle mezkür ve ba’zı nâzükçe sözler ve matla’lar düşürmekle meşhurdur. Nazm: Kemeri koçmaga ol sîm-beri döne döne Der-miyân itdi nice sîm ü zeri döne döne Lətifi 125/a Kandi-i Sirozi Sultân Cem şâ’irlerindendür. Nahl-bend ü kannâd oldugı münâse- 119 betle Kandî tahallus itmişdür. Egerçi ki şi’r ile ol kadar meşhür de- güldür. Ammâ üslüb-ı şi’ri dahi halâvetden dürdegüldür. Matla: Çün dolaşdun zülfi ne ey dil perişân ol yüri Kara bahtum var imiş ney gibi nâlân ol yüri Bu matla’ dahi anundur. Nazm: Kande kandum ey sanem cüllâb-i la’lün kandına Kim bana Kandî diyu bühtân idersin her nefes Künhül-əxbar, s, 60 (17la) Kandi Sirozîdür. Cem Sultân şâ’irlerindendür. Kannâd olmagla bu mahlası ihtiyâr itmişdür. Nazma kâdirlerden idi. An - nazmihi: Çün dolaşdun zülfi ne ey dil perişân ol yüri Kara bahtum var imiş ney gibi nâlân ol yüri Bu matla dahi anundur: Kande kandum ey sanem cüllâb-ı la’lün kandına Kim bana Kandî diyu bühtân idersin her nefes Lətifi 5 9/b Həbibi 120 Acem ser-haddine karıb yirdendür. Sultân Selim devrinde nakl itdi. Türkî nazm nâzımlarından bir tarz-ı hâsı ve üslüb-ı mahsüsı vardur. Matla: Ger senünçün itmeyem çak ey büt-i nâzük-beden Gürum olsun bu kabâ egnümde pîrâhen kefen Gitmeye başdan ham-ı zülf-i hayâli sen mehün Ustühân-ı kellem üzre tutsa akrebler vatan Künhül-əxbar, s. 72 (208b) Həbibi Acem ser-haddine karîb bir nâhiyedendür. Pâdişâh-ı magfürun zamanında Rüm’a gelüp vefat itmişdür. İstimâ’a kâbil ba’zı sözleri vardur. Nazmuhu: Ger senünçün itmeyem çak ey büt-i nâzük-beden Gürum olsun bu kabâ egnümde pîrâhen kefen Gitmeye başdan heman zülf-i hayâli sen mehün Üstühân-ı kellem üzre tutsa akrebler vatan Bunlardan başqa, Yavuz Sultan Səlim dövrü şairlərindən Huzuri (s.72 208 b) və Həlimi (s.74 209 a) də nümunə olaraq göstərilə bilər. Bu şairlərin təqdimatında da Lətifi təzkirəsindən mühüm qaynaq kimi istifadə edilmişdir. Qanuni dövrünün şairlərindən başlayaraq “Künhül-əxbar” üzərində adı keçən təzkirənin təsirləri son dərəcə azalır. Çünki təzkirənin yazıldığı illərdə bu dövr şairləri hələ çox gənc idilər və ortaya qoyduqları əsərlər hələ onlar haqqında bir 121 hökm verdirəcək qədər yetərli deyildi. Buna görədir ki, Lətifi nin bu şairlər haqqında söylədiyi məlumatlar Əlinin söylədiklərinə nisbətən çox azdır. Bununla bərabər bəzi başlıqlarda və bir sıra nümunələrdə Lətifi təzkirəsi “Künhül-əxbar”a qaynaqlıq etməyə davam etmişdir. Məsələn, İshak haqqında Lətifi nin işlətdiyi öyücü başlıq kiçik dəyişikliklərlə Əli tərəfi ndən də istifadə edilmişdir. Lətifi də “Kıdvetül- ulemai fi l-afak merhum u mağfur Mevlana İshak” (46 a) Əlidə “Zikr-i şehiri-afak nihrir-i bahirül-istihkak Mevlana İshak” (388 s. 87) şəklində verilmişdir. Yüklə 2,76 Kb. Dostları ilə paylaş:
|