Aynurə paşayeva

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
128 
 
NƏTİCƏ 
 
Əbdürrəhim bəy Haqverdiyev Mirzə Fətəli Axun-
dov  ədəbi  məktəbini  davam  və  inkişaf  etdirən,  yeni 
realist Azərbaycan ədəbiyyatının ən görkəmli simala-
rından biridir. O, Azərbaycan tarixində dramaturq, na-
sir,  mühərrir,  yüksək  mədəniyyətli  teatr  xadimi  və 
mütərcim kimi tanınmışdır. 
Ə. Haqverdiyev yaşadığı, yazıb yaratdığı dövr elə 
bir dövr idi ki, bu zaman bədii ədəbiyyat ictimai pro-
seslə çox yaxından qaynayıb-qarışır, ona fəal müdaxi-
lə etməyə başlayırdı. Bu dövrdə qabaqcıl, demokratik 
dünyagörüşlü sənətkarların da ən başlıca vəzifəsi xal-
qın  gözünü  açmaqdan  ibarət  idi.  Bu  cəhətdən                 
C.  Məmmədquluzadə,  M.Ə.  Sabir,  Ə.  Haqverdiyev, 
N. Nərimanov kimi xalqın dərdini dərindən bilən, dü-
şünən və  oxuculara  da bu hissləri aşılayan, düşündü-
rən  sənətkarların  vətəndaşlıq  şücaəti  misilsiz  idi.  Bu 
cür ümumi qayə tənqidi realizm yolunu seçən bir sıra 
ədibləri  «Molla  Nəsrəddin»  jurnalının  ətrafına  topla-
mışdı.  Molla  Nəsrəddinçilərin  siyasi-ictimai  baxış-
larındakı  ümumilik  onların  həyatı  inikas  üsullarında, 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
129 
mövzularında,  bədii  qəhrəmanlarında,  hətta  üslubla-
rında belə böyük yaxınlıq yaratmışdı.  
Ə.  Haqverdiyev  xalqının  qədim  mədəniyyətini, 
tarixini,  ədəbiyyatını  çox  gözəl  bilən,  xalqını  sonsuz 
məhəbbətlə  sevən  və  bütün  qabiliyyətini,  istedadını 
tükənməz bir qüvvə ilə milli tərəqqi və intibah yolun-
da əsirgəməyən sənətkar idi. O, bir sənətkar kimi həm 
də XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində Azərbayca-
nın  gərgin  ictimai-siyasi  həyatında  istiqamətverən 
şəxsiyyətlərdən biri olmuşdur.  
Ə.  Haqverdiyev  həyatda  müşahidə  etdiyi  mənfi 
tipləri  «cəhənnəm»  adlanan  məkanda  cəmləşdirərək 
təsvir  etmişdir.  Bu  mənfi  tipləri  tənqid  etmək  isə 
əsərin əsas ideyasını təşkil edir. Cəhənnəm barədə da-
nışan zaman yazıçının islam dininə necə yaxından bə-
ləd  olması  üzə  çıxır.  Ancaq  çox  təəssüflər  olsun  ki, 
Sovet  dövründə  aparılan  tədqiqatlarda  Ə.  Haqverdi-
yevin bu cəhəti tam aydın şəkildə diqqətə çatdırılmır, 
hətta təhrif də olunurdu. ««Xortdanın cəhənnəm mək-
tubları»  povestində  ideya,  mövzu,  kompozisiya»  adlı 
fəsildə  yazıçının  şəxsi  arxivindən  əldə  olunan  məlu-
matlar əsasında onun həm islam dinini, həm də mifo-
logiya  və  folklor  sahəsində  mükəmməl  biliyi  əyani 
şəkildə sübuta yetirilir. Tədqiqatda əsərin bəzi motiv-

Aynurə  Paşayeva 
 
 
130 
ləri A. Dantenin  «İlahi komediya», Ə. Nesinin  «Tax-
talıköydən  məktublar»,  İ.  Muğannanın  «Cəhənnəm» 
romanı və Ə. Haqverdiyevin digər əsərləri ilə də mü-
qayisə olunmuşdur.  
Ə. Haqverdiyev yaradıcılığının ən səciyyəvi xüsu-
siyyəti  həqiqətpərəstlik  idi.  Onun  üçün  bədii  yaradı-
cılıq xalqı ilə dərdləşmək, onu böyük tərəqqiyə, təka-
mülə yetirmək vasitəsidir. Ədibin nəsr yaradıcılığında 
məhəbbət mövzusu geniş yer tutmasa da, bütün möv-
zuları  xalqın  həyatından,  məişətindən  qaynaqlanırdı. 
Həyat həqiqətlərini olduğu kimi əks etdirən bu böyük 
sənətkarın  mövzuları  cəmiyyətdəki  zəhmətkeş  insan-
ların  faciəli  taleyindən,  yaşamağın  ləzzətini  nataşa-
ların  dizləri  üstündə  xumarlanmaqda  görən  məşədi-
lərin  əyyaşlığından,  dövlət  məmurlarının  özbaşınalı-
ğından,  Azərbaycan  qadınlarının  haqsızlıqlara  məruz 
qalmış  taleyindən  və  ən  nəhayət,  fırıldaqçı,  dələduz 
din  xadimlərindən  bəhs  edirdi.  «Xortdanın  cəhənnəm 
məktubları»  povesti  Ə.  Haqverdiyevin  bir  nasir  kimi 
kamil bədii xarakterlər yaratmaq məharətini də nüma-
yiş etdirir. 
Povestin  dil  və  üslub  xüsusiyyətlərindən  danışan 
zaman  yazıçı təhkiyəsinin zənginliyi, xalq dilinin də-
rin  köklərinə  bağlılığı,  bədii  təsvir  və  ifadə  vasitələ-

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
131 
rindən,  milli folklorumuzdan  məharətlə  istifadə baca-
rığı özünü göstərir.  
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  povesti            
Ə. Haqverdiyevin ən iri həcmli nəsr əsəridir. Təbii ki, 
ədibin  nasirlik  məharəti  də  burada  daha  geniş,  daha 
müfəssəl  nəzərə  çarpmaqdadır.  Əsər  həmçinin  Haq-
verdiyevin  tənqidi  gülüşünün  zənginliyi,  rəngarəngli-
yi, kəskin satirası, mərhəmətli yumoru, müxtəlif into-
nasiyalı kinayələr ilə də diqqəti cəlb edir.  
Bir sözlə, Ə. Haqverdiyev böyük istedadla  yarat-
dığı əsərləri ilə ədəbiyyat tariximizdə həmişəyaşar bir 
yazıçı kimi qalacaqdır. 
 
 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
132 
 
İSTİFADƏ  EDİLMİŞ  ƏDƏBİYYAT 
 
1.
 
Abdulla  B.  Kitabi-Dədə  Qorqudda  rəng  sim-
volikası, Bakı, Çaşıoğlu, 2004, 127 s. 
2.
 
Abdulla  B.  Folklorda  say  simvolikası,  Bakı, 
Elm, 2006, 
147 s.
 
3.
 
Ağayev  İ.  Molla  Nəsrəddin  poetikası.  Bakı: 
Elm, 1985, 168 s. 
4.
 
Axundov  A.  Azərbaycan  dilinin  izahlı  lüğəti. 
Bakı: Elm, 2005, 451 s. 
5.
 
Aligyeri D. İlahi komediya. Bakı: Öndər, 2004, 
592 s. 
6.
 
Aristotel. Poetika. Bakı: Şərq-Qərb, 2006,  
120 s. 
7.
 
Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. 4 cilddə, II c., 
Bakı: Şərq-Qərb, 2006, 792 s. 
8.
 
Azərbaycan  ədəbi  dil  tarixi.  Bakı:  Elm,  1991, 
282 s. 
9.
 
Azərbaycan xalq cümhuriyyəti ensiklopediyası. 
2 cilddə, I c., Bakı: Lider, 2004, 439 s. 
10.
 
Babayev  B.  Azərbaycan  realist  nəsrində  sa-
tira. Bakı: Elm, 2008, 324 s. 
11.
 
Behbudov  Ə.  Ə. Haqverdiyevin din və möv-
humat,  cəhalətə  qarşı    mübarizəsi  //  Azərbaycan  dili 
və  ədəbiyyatı  tədrisi  metodik  məqalələr  məcmuəsi, 
1970, № 4, s. 81-91. 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
133 
12.
 
Bəkirqızı  (İsayeva)  P.  Ə.  Haqverdiyevin 
«Xortdanın  cəhənnəm  məktubları»  əsərinin  mifopo-
etik strukturundan o biri dünyaya səyahət motivi  
// AMEA məruzələr, 2009, № 5, s. 176-181. 
13.
 
Bəydili C. Türk mifoloji sözlüyü, Bakı:  Elm, 
2003, 418 s. 
14.
 
Bualo.  Poeziya  sənəti.  Bakı:  Şərq-Qərb, 
2006, 112 s. 
15.
 
Cavid  H.  Seçilmiş  əsərləri.  5  cilddə,  III  c., 
Bakı: Lider, 2005, 304 s. 
16.
 
Cəfərov  S.  Müasir  Azərbaycan  dili.  Bakı: 
Şərq-Qərb, 2007, 191 s. 
17.
 
Əfəndiyev H. Azərbaycan bədii nəsrinin tari-
xindən. Bakı: Azərnəşr, 1963, 236 s. 
18.
 
Əfəndiyev  P.  Azərbaycan  şifahi  xalq  ədə-
biyyatı. Bakı: Maarif, 1982, 478 s. 
19.
 
 Əlimirzəyev X. Ədəbiyyatşünaslığın elmi-nə-
zəri əsasları. Bakı: Nurlan, 2008, 431 s. 
20.
 
Əlimirzəyev X. Klassiklərimizin ideal və po-
etik sənəd dünyası. Bakı: Elm və təhsil, 2009, 668 s. 
21.
 
Əlişanoğlu T. Əsrdən doğan nəsr. Bakı: Elm, 
1999, 117 s. 
22.
 
Əlişanoğlu  T.  XX  əsr  Azərbaycan  nəsrinin 
poetikası. Bakı: Elm, 2006, 312 s. 
23.
 
Hacıyev M. Hər şeyi bəyan edən kitab. Bakı: 
2000, 87 s. 
24.
 
Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Azərnəşr, 1930, 24 s. 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
134 
25.
 
 Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Azərnəşr,1937, 145 s. 
26.
 
Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Azərnəşr, 1949,142 s. 
27.
 
Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1955, 168 s. 
28.
 
Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1961, 144 s. 
29.
 
Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları. Bakı: Uşaqgəncnəşr, 1981, 152 s. 
30.
 
Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə,  
Ι c., Bakı: Lider, 2005, 406 s. 
31.
 
Haqverdiyev Ə. Seçilmiş əsərləri. 2 cilddə,  
ΙΙ c., Bakı: Lider, 2005, 501 s. 
32.
 
Həsənova M. Ə. Haqverdiyev və xalqın milli 
özünüdərki // Bakı Universitetinin Xəbərləri, 2010,  
№ 2, s. 16-21. 
33.
 
Hüseynov  A.  Nəsr  və  zaman.  Bakı:  Yazıçı, 
1980, 185 s. 
34.
 
Hüseynov  F.  Molla  Nəsrəddin  və  molla  nəs-
rəddinçilər. Bakı: Yazıçı, 1986,  462-190 s. 
35.
 
Hüseynova  M. XX əsr Azərbaycan nəsrində 
lirik-psixoloji üslub və sənətkar fərdiyyəti. Bakı: Elm, 
2009, 292 s. 
36.
 
 Xəlilov  N.  Ə. Haqverdiyev və folklor (Ya-
zıçının  arxivindən).  «Ədəbiyyat  və    incəsənət»  qəz., 
Bakı, 1983, 2 sentyabr. 
37.
 
 Xəlilov  N. Xalq təfəkkürü, sənətkar qüdrəti. 
Bakı: Elm və həyat, 1996, 136 s. 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
135 
38.
 
 XX  əsr  Azərbaycan  ədəbiyyatı  məsələləri. 
Bakı: Elm, 1979, 259 s. 
39.
 
 XX  əsr  Azərbaycan  yazıçıları.  Ensiklopedik 
məlumat kitabı. Bakı: Nurlar,  2004, 965 s. 
40.
 
 Kərimov  İ.  Ə.  Haqverdiyev  və  teatr.  Bakı: 
Elm, 1975, 173 s. 
41.
 
Qarayev  Y.  Azərbaycan  ədəbiyyatı  tarixi 
(XΙX-XX yüzillər). Bakı: Elm, 2002, 740 s. 
42.
 
Qarayev Y. Meyar şəxsiyyətdir. Bakı: Yazıçı, 
1988, 456 s. 
43.
 
Qarayev  Y.  Realizm,  sənət  və  həqiqət.  Bakı: 
Elm, 1980, 255 s. 
44.
 
Qarayev  Y.  Tənqid:  problemlər,  portretlər. 
Bakı: Elm, 1976, 212 s.  
45.
 
Qiyasbəyli  E. Ə. Haqverdiyev və Molla Nəs-
rəddin, Azərbaycan dövlət nəşriyyatı. Bakı: 1998,  
106 s. 
46.
 
 Qocayeva  G.  Nagah  xəyalıma  cəhənnəm 
düşdü.  Bakı:  Azərbaycan  Milli  Ensiklopediyası  nəş-
riyyatı, 2002, 123 s. 
47.
 
 Qurani-Kərim.  Ərəb  dilindən  tərcümə  edən-
lər:  Ziya  Bünyadov  və  Vasim  Məmmədəliyev.  Bakı: 
Azərnəşr, 1991, 720 s. 
48.
 
Marağayi  Z.  İbrahimbəyin  səyahətnaməsi. 
Bakı: Elm, 1982, 500 s. 
49.
 
Məmmədova  A.  «Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları» əsərində cəhənnəm / AMEA  Gənc filoloqla-
rın  VΙ  respublika  konfransının  materialları,  Bakı: 
Elm, 1990, s. 19-20. 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
136 
50.
 
Məmmədov A. Nəsrin poetikası (XIX əsrin ΙΙ 
yarısı ). Bakı: Elm, 1990, 136 s. 
51.
 
Məmmədov Ə. Azərbaycan bədii nəsri. Bakı: 
Elm, 1983, 185 s. 
52.
 
Məmmədov  K.  Ə.  Haqverdiyev.  Bakı:  Uşaq 
Gəncnəşr, 1955, 193 s. 
53.
 
Məmmədov  K.  Ə.  Haqverdiyev.  Bakı:  Yazı-
çı, 1970, 198 s. 
54.
 
Məmmədov  K.  XIX  əsr  Azərbaycan  şerində 
satira. Bakı: Elm, 1975, 272 s. 
55.
 
Məmmədov  M.  Ə.  Haqverdiyevin  həyat  və 
yaradıcılığı. Bakı: Nurlan, 2008, 183 s. 
56.
 
 Məmmədova M. Ə. Haqverdiyevin yaradıcı-
lığında din və  mövhumatında  əleyhinə  mübarizə  mə-
sələləri // Azərbaycan EA-nın Xəbərləri, İctimai elm-
lər seriyası, 1962, № 3, s. 89-98.   
57.
 
Məmmədquluzadə C. Seçilmiş əsərləri,  
4 cilddə, ΙV c., Bakı: Öndər, 2004, 474 s. 
58.
 
Mir  Cəlal.  Azərbaycanda  ədəbi  məktəblər. 
Bakı: Ziya-Nurlan, 2004, 590 s. 
59.
 
Mir  Cəlal.  Gülüş  bədii  silah  kimi.  Bakı: 
ADU, 1968, 40 s. 
60.
 
 Mir Cəlal. Hüseynov F. XX əsr əsr Azərbay-
can  ədəbiyyatı. Bakı: Maarif,  1982, 425 s.  
61.
 
Mir  Cəlal.  Xəlilov  P.  Ədəbiyyatşünaslığın 
əsasları. Bakı: Maarif, 1972, 280 s.  
62.
 
Mir  Cəlal.  Xəlilov  P.  Ədəbiyyatşünaslığın 
əsasları. Bakı: Çaşıoğlu, 2005,312 s.  

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
137 
63.
 
Mir  Cəlal.  Klassiklər  və  müasirlər.  Bakı: 
Azərnəşr, 1973, 296 s. 
64.
 
Mirəhmədov  Ə.  Azərbaycan  Molla  Nəsrəd-
dini. Bakı: Yazıçı, 1980, 430 s. 
65.
 
Mirəhmədov  Ə.  Ədəbiyyatşünaslıq.  Ensiklo-
pedik lüğət. Bakı: Azərbaycan Ensiklopediyası, 1998, 
239 s. 
66.
 
Molla  Nəsrəddin.  12  cilddə,  Ι  c.,  Bakı:  Elm, 
1988, 720 s. 
67.
 
Muğanna  İ.  Seçilmiş  əsərləri.  6  cilddə,  V  c., 
Bakı: Avrasiya Press, 2009, 480 s.  
68.
 
Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı, 2 cilddə,  
I c., Bakı: Bakı Universiteti, 2007, 502 s. 
69.
 
Mütəllimov T.  Əbdürrəhimbəy   Haqverdiye-
vin poetikası. Bakı: Yazıçı, 1988, 326 s. 
70.
 
Mütəllimov  T.  Ə.  Haqverdiyev  əsərlərində 
xalq ifadələri // Elm və həyat, 1974, № 12, s. 26-28. 
71.
 
Mütəllimov  T.  Ə.  Haqverdiyev  nəsrində  ki-
nayə və eyham // Elmi əsərlər, 1972, № 6, s. 10-17. 
72.
 
Mütəllimov T. XX əsr Azərbaycan ədəbiyya-
tında ədəbi məktəblər. Bakı: ADU, 1978, 84 s.  
73.
 
Mütəllimov  T.  Portretlər  qalereyası,  «Ədə-
biyyat və İncəsənət» qəz., Bakı, 1970, 26 dekabr.  
74.
 
Nesin  Ə.  Seçilmiş  əsərləri.  Bakı:  Şərq-Qərb, 
2006, 240 s. 
75.
 
Nəbiyev A. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı.  
2 cilddə. I c., Bakı: Turan, 2002, 680 s. 
76.
 
Paşayeva    A.  Ə.  Haqverdiyevin  «Xortdanın 
cəhənnəm  məktubları»  povestində  ideya,  mövzu, 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
138 
kompozisiya / Cəfər Xəndan Hacıyevin anadan olma-
sının  100  illik  yubileyinə  həsr  olunmuş  elmi-nəzəri 
konfrans materialları, Bakı: Bakı Universiteti, 2010,  
s. 188-192 
77.
 
Paşayeva  A.  Ə.  Haqverdiyevin  «Xortdanın 
cəhənnəm  məktubları»  povestindəki  bəzi  surətlərin 
səciyyəsi  / AMEA Nizami Gəncəvi adına Milli Azər-
baycan  Ədəbiyyat  Muzeyinin  70  illiyinə  həsr  edilən 
beynəlxalq  konfransın  materialları,  Bakı:  Elm,  2010, 
s. 148-151. 
78.
 
Paşayeva    A.    Ə.  Haqverdiyevin  «Xortdanın 
cəhənnəm  məktubları»  povestində  dil  və  üslub  xüsu-
siyyətləri / Azərbaycan Respublikasının dövlət müstə-
qilliyinin  bərpasının  20-ci  ildönümünə  həsr  olunmuş 
elmi-nəzəri  konfransın  materialları,  Bakı:  Bakı  Uni-
versiteti, 2011, s. 210-217 
79.
 
Paşayeva  A. Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 
«Xortdanın cəhənnəm məktubları» povesti və folklor / 
Abbas  Zamanovun  100  illik  yubileyinə  həsr  olunmuş 
Respublika  elmi  konfransının  materialları,  Bakı:  Elm 
və təhsil, 2011, s. 555-560. 
80.
 
Paşayeva    A.  Ə.  Haqverdiyevin  «Xortdanın 
cəhənnəm məktubları» povestində mifik-dini motivlər 
və atributlar / AMEA Azərbaycan Gənc alim, aspirant 
və  magistrlər  cəmiyyətinin  Azərbaycan  Respublika-
sının  dövlət  müstəqilliyinin  20-ci  ildönümünə  həsr 
olunmuş elmi konfransın materialları, Bakı: 2011,  
s. 314-319. 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
139 
81.
 
Şərif  Ə.  Keçmiş  günlər.  Bakı:  Yazıçı,  1986, 
412 s. 
82.
 
Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının 
əsasları. Bakı: Maarif, 1968, 306 s. 
83.
 
Talıbzadə  K.  XX  əsr  Azərbaycan  tənqidi. 
Bakı: Elm, 1966, 540 s. 
84.
 
Vəlixanov  N.  Azərbaycan  maarifçi-realist 
ədəbiyyatının inkişafı. Bakı: Elm, 1983, 160 s. 
85.
 
Vəliyev  G.  Azərbaycan  dialektologiyası.  Ba-
kı: Nurlan, 2003, 98 s. 
86.
 
Yusifli  C.  Azərbaycan  komediyasının  poeti-
kası. Bakı: Elm, 2007, 244 s. 
87.
 
Zamanov  A.  Əməl  dostları.  Bakı:  Yazıçı, 
1979, 372 s. 
 
Arxiv materialları 
AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar 
İnstitutu 
88.
 
Ахвердиев  А.Б.  Народные  зрелище  и  рели-
гиозные  мистерии  в  Азербайджане.  Fond-9,  saxla-
ma vahidi-36, 43 vərəq. 
89.
 
Qurandan qeydlər (Отметки о Коране).  
Fond- 9, saxlama vahidi-37, 37 vərəq. 
90.
 
 Haqverdiyev  Ə.  Xortdanın  cəhənnəm  mək-
tubları (azərbaycanca). Bakı: 1930, Fond-21, saxlama 
vahidi-731, 24 vərəq. 
 
 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
140 
Türk dilində 
91.
 
Türk  dünyası  edebiyyatçılar  ansiklopedisi,  8 
cilddə,  IV  c.,  Ankara:  AYK  Atatürk  Kültür  Merkezi, 
2004, 447 s. 
Rus dilində 
92.
 
Гаджиев  А.  Поетика  современной  прозы. 
Баку: Мутарджим, 1997, 204 стр. 
93.
 
Поспелов  Г.Н.  Теория  литературы.  Мос-
ква: Высшая школа, 1978, 208 стр. 
94.
 
Тимофеев  Л.И.  Основы  теории  литерату-
ры. Москва: Просвещение, 1976, 548 стр. 
95.
 
Хализев В.Е. Теория литературы. Москва: 
Высшая школа, 1999, 398 стр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
141 
Пашаева Айнура Нияз 
Когда меня доставишь  в Шушу? 
(О повести   Абдуррагим бека  Ахвердиева 
«Письма Хортдана из Ада») 
Резюме 
 
Абдуррахим бек Ахвердиев, продолживший и 
развивший литературную школу М. Ф. Ахундова, 
является одним из самых  выдающихся представи-
телей  новой  реалистической  азербайджанской 
литературы.  Собрав  воедино  наблюдаемых  им  в 
жизни  отрицательных  персонажей  в  так  называ-
емом «аду», своей повестью «Письма Xортдана из 
Aда»  писатель  создал  сильное  по  своей  идее  и 
замыслу  произведение.  Особо  обращает  на  себя 
внимание великая сила обобщения феодально-пат-
риархальных  недостатков  окружающей  среды  и 
композиционная  оригинальность  повести.  В  по-
вести  «Письма  Хортдана  из  Ада»  А.  Ахвердиев 
пытался  реалистически  отобразить  характерную 
для того времени картину жизни героев. Произве-
дение демонстрирует богатство языка и стиля пи-
сателя,    приверженность  к  глубоким  корням  на-
родного языка, к средствам художественной выра-

Aynurə  Paşayeva 
 
 
142 
зительности, его способность  умело  использовать 
национальный фольклор. Именно благодаря тако-
му  критическому  подходу  раскрываются  истин-
ные просветительские идеалы автора. 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
143 
Pashayeva Aynura Niyaz 
When will you take me to Shusha? 
About Abdurrahim bay Hagverdiyev’s narrative  
«The Letters of Khortdan from Hell»  
Summary 
Abdurrahim  bay  Hagverdiyev  is  one  of  the  most 
outstanding  figures  of  the  new  realist  literature  in 
Azerbaijan,  who  continued  and  developed  the  tradi-
tion  of  the  literary  school  of  Mirza  Fatali  Akhundov. 
The writer concentrated the negative types whom ob-
served  in  life  in  the  space  calling  «the  hell»  and 
created  a  rich  work  according  to  its  idea  and  subject 
in  the  narrative  of  «The  Letters  of  Khortdan  from 
Hell».  This  narrative  reveals  the  vices  in  the  feudal-
patriarchal  environment.  A.  Hagverdiyev  tried  to  be 
true  to  realism  while  creating  these  images  and  the 
tulle  is  characterized  by  its  power  of  generalization 
and  original  composition.  Especially  the  narrative 
drows  one’s  attention  by  language  and  style  of  the 
writer’s  rich  narration  and  sources  of  the  people’s 
folklore. The author’s real ideals of enlightment beco-
me clear namely because of this criticism. 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
144 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
AYNURƏ NİYAZ QIZI PAŞAYEVA 
 
MƏNİ NƏ VƏDƏ ŞUŞAYA YETİRƏRSƏN? 
(Əbdürrəhim bəy Haqverdiyevin 
«Xortdanın cəhənnəm məktubları» 
povesti haqqında) 
 
«ELM VƏ TƏHSİL» 
 
BAKI  – 2012 
 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
145 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
«Elm və Təhsil» nəşriyyatının  direktoru: 
professor Nadir MƏMMƏDLİ 
 
Kompüter dizayneri: Tural Əhmədov 
Texniki redaktor: Rövşanə Nizamiqızı 

Aynurə  Paşayeva 
 
 
146 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yığılmağa verilmiş 25.05.2012 
Çapa imzalanmış 04.06.2012. 
Şərti çap vərəqi 16. Sifariş № 278. 
Kağız formatı 60x84 1/16. Tiraj 100. 
 

Məni nə vədə Şuşaya yetirərsən? 
 
 
147 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Kitab «Elm və Təhsil» nəşriyyat-poliqrafiya 
müəssisəsində səhifələnib çap olunmuşdur. 
E-mail: 
[e-mail]
 
Tel: [phone] 
Ünvan: Bakı, İçərişəhər, 3-cü Maqomayev döngəsi 8/4.