Archives Medical Review Journal 42 Ölüm ve
Yüklə 380,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.Fiziksel Hastalık
- 5.Ruhsal H astalık
- 7.Yaşam O layları
- 8. Kişilik Özellikleri
- 9. Sosyokültürel Ö zellikler ve Din
- 10.Gelişimsel S üreç
- Ölüm K aygısının D eğerlendirilmesinde K ullanılan Ölçekler
- 1. Tek Boyutlu Ölçe kler
|
1.Yaş Gençlerin ölüme henüz uzak olduklarından ölümü düşünmedikleri ve aileleri ile bu konuda konuşmadıkları; yaşlıların ise ölüme daha yakın olduğu ve bu nedenle yaşla birlikte bireylerin ölümü daha çok düşünmeye başladığı kabul edilir. Gençler ölümü sağlıklı bedenini yitirme ve geleceğe ilişkin
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
60
tasarılarını gerçekleştirememe olarak görüp kaygı yaşarken, orta ve ileri yaş dönemlerinde ise işlerini ve yakın çevrelerindekilere karşı olan sorumluklarını tamamlayamam a sıkıntısı biçiminde kaygı duyarlar 69-72 .
bakıldığında Templer yaş ve ölüm kayısı arasında bir ilişki olmadığını söylerken; çalışmaların birçoğunda ilişki olduğu vurgulanmıştır. Bu ilişkini n doğrusal veya inişli çıkışlı eğrisel bir ilişki olabileceği söylenmektedir 73-78 . Çalışmaların çoğu yaşlılarda ölüm kaygısının ergenlere ve genç erişkinlere göre düşük olduğunu bildirmektedir. Tek başına şu anki yaş değil; yaşam öyküsü, sağlık durumu, sosyoekonomik durumu ve yaşlanma sürecine uyumun da
bu kaygı
düzeyinin belirlenmesinde rolü olduğu
vurgulanmaktadır 79 . Yaşın ilerlemesiyle ortaya çıkan olgunlukla ölümü kabullenmenin yavaş yavaş gerçekleşmesi ve bazı yaşlıların fiziksel problemler ve sosyal y alıtım gibi nedenlerle yaşam korkularının ölüm korkusundan daha yüksek olması nedeni ile yaşlanmayla beraber ölüm kaygısının azaldığı şeklinde yorumlanmaktadır 80 . Literatürdeki az sayıda çalışmada ise yaşlılarda ölüm kaygısının daha yüksek oranda olduğu be lirlenmiştir 77-81 . Tüm bu yorumlara karşın yaştaki değişimin ölüm kaygısını nasıl etkilediği konusunda kesin bir fikir birliği yoktur.
Ölüm kaygısı açısından cinsiyet değişkeni aynı yaş değişkenin de olduğu gibi bazı çalışmalarda kadınlarda erkeklere göre daha yüksek bulunmuşken bazılarında ise anlamlı bulunmamıştır 82-84
. Kadınlarda ölüm kaygısını daha yüksek olarak değerlendiren çalışmalarda bu durum kadınların ölümle ilgili daha kaygılı olabileceği; erkeklerin ölümle ilgili kaygı duymadıkları ya da ölüm kaygısı açısından aslında her iki cinsiyet arasında fark olmayıp, kadınların bunu daha çok ifade ettiği şeklinde yorumlanmıştır. Erkekler daha çok soyunun tükenmesinden, artık yaşamamaktan korkarken; kadınlar ölüm sürecinden ve kendilerinden sonra aileleri için yeterli bir düzen bırakamamakla ilgili kaygı yaşarlar 79 . 3.Medeni durum Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
61
Psikososyal bir varlık olan insanın toplumsal ilişkiler kurma ve zorlu yaşam olayları ile baş etme konusunda aile ve eşin olumlu etkileri olabileceği düşünülmektedir 49 . Bazı çalışmalarda dul kalmanın ölüm kaygısını artırdığı savunulmaktadır 79 .
ölüm kaygısı daha yüksek saptanmış olup bunun evli bireylerin eş ve çocuklarına karşı olan sorumluluklarının fazla olmasından kaynaklandığı düşünülmüştür. Türkiye’de yapılan diğer iki çalışmanın birinde medeni durum ile ölüm kaygısı arasında bir ilişki bulunmazken diğerinde evli olanlarda daha yüksek saptanmıştır 85-87
. Kişinin çocuğunun olup olmaması da ölüm kaygısının şiddetini etkilemektedir. Bireyin çocuğunun psikososyal destek açısından sıklıkla yanında olması ve biyolojik ölümsüzlük kavramı olarak nitelendirilen öldükten sonra bir uzantısının devam etmesi düşünülerek ölüm kaygısı açısından olumlu etkileri o lduğu savunulur. Erkek çocuk özellikle doğu kültüründe soyun devam etmesini simgelediğinden varolma duygusu açısından önemli olduğu düşünülebilir 49 . 4.Fiziksel Hastalık Organik hastalıklarda ölüm kaygısının iki durumda zirve yaptığı düşünülmektedir. Birincisi hastalığın terminal dönemde olduğunu öğrenmesidir. Bu dönemde bireyin özkıyım düşünceleri, depresyon tablosu görülebilir. İkincisi organik hastalık nedeni ile bireyde yorgunluk, işlevsellikte azalma ve sakat kalma durumunun ortaya çıktığı dönemdir.
Yaşamı tehdit eden bir hastalığı olan kişide ölüm kaygısının düzeyini belirleyen nedenler şu şekilde sıralanabilir.
a. Hastalıkta tanı ve prognozun belirsiz olması
b. Yaşamı tehdit eden bir hastalığı olduğunu öğrenmesi
c. Tedaviye rağmen semptomlarda yeterli düzelme olmaması
d. Bireyin bir yakınını kaybetmesi ve yaşamın sona ermesinin yaklaşması ile ilgili toplumsal düşünceler
e.
Hayatın sonu ile ilgili bireysel düşünceler
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
62
f. Bireyin hayatın anlamına ait düşünceleri
g.
Ölüm sürecinin son döneminde duyacağı çaresizlik ve ağrı de neyimleri hakkında
kaygı 79 . Yapılan çalışmalara bakıldığında ise fiziksel hastalık bulunmasının her zaman ölüm kaygısını artırmadığı görülmektedir. Son dönem kanser hastalarıyla ölümcül hastalığı olmayan hastaların karşılaştırıldığı bir çalışmada kanserli grupta ölüm kaygısının artmadığı bulunmuş ve hatta ölüm kaygısı ölçek puanlarının düştüğü saptanmıştır 88 .
karşılaştırılmış ve yine kanserli grupta bir önceki çalışmaya benzer şekilde ölüm kaygısı daha düşük bulunmuştur 50 . Diyalize giren bireylerle normal sağlıklı bireylerin karşılaştırıldığı bir çalışmada ölüm kaygısı düzeyleri arasında fark bulunmamıştır 89,90 .
astalık Dünyası yıkılacakmış veya yok olacakmış gibi hisseden bireyler ölümle ilgili kaygılarını daha yoğun şekilde yaşarlar. Ölüm kaygısının en sık ifade edildiği durumlar psikotik atak ya da ilaç yan etkisi gibi bireyde anksiyetenin arttığı durumlar olarak düşünülebilir. Bireyde kontrolünü kaybettiği hissi altta yatan s
ebep ne olursa olsun ölüm kaygısını artırabilir. Ağır depresyonlarda birey ölümü kabullendiği, hatta ölmek istediği için ölüm kaygısı yaşamamaktadır 79 . Ölüm kaygısı ve psikopatoloji arasındaki ilişkiyi değerlendiren bir çalışmada bu durumu destekleyen bir kanıt bulunamamış, genel kaygı düzeyi ile ölüm kaygısı arasında pozitif bir ilişki gösterilmiştir 91,92 .
araştırmaların tutarsız sonuçlar gösterdiğini belirtmiştir 93 . Planasky ve Johnstao 1 977 yılında ölüm kaygısını şizofrenlerde yüksek bulmuşlardır 94 .
alt ölçekleri arasında pozitif ve yüksek bir ilişki belirlemişlerdir 95 . Alkol ile kontrolünü keybetmeye meyilli olmayan ve kontrolünü kaybeden bireylerde ölüm kaygısı değerlendirilen bir çalışmada alkol ile kendini kaybeden bireylerde daha yüksek bulunmuştur 96 . Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
63
Abdel- Khalek’in psikiyatrik tedavi gören ve görmeyenlerde ölüm kaygısının karşılaştırıldığı çalışmasında 7 alt
grup alınmış, bu alt gruplar, normal kadın ve erkek bireyler, kaygı bozukluğu olan kadın ve erkekler, şizofreni bozukluğu olan erkek ve kadın bireyler ve erkek bağımlılardır. ASDA skorları kadın ve erkek kaygı bozukluğu olan bireylerde diğer gruplara göre
daha yüksek saptanmış ve bu durum klinik olarak kaygı bozukluğu tanısının ölüm kaygısı ile ilişkili olabileceği şeklinde yorumlanmıştır. Literatürün tersine erkek şizofrenlerde ASDA puanı gruplar arasında en düşük olarak saptanmıştır. Bağımlı gruptakilerde de ASDA puanı düşük olarak saptanmıştır 97 .
kadınlarda erkeklerden daha yüksek ölüm kaygısı düzeyi saptanmış olup, cinsiyetin psikopatoloji ve ölüm arasındaki ilişkiyi etkilediği düşünülebilir 2 .
anksiyete, depresyon, obsesyon ve nörotizm arasında pozitif bir ilişki olduğu saptanmıştır 98 .
kaygısı
arasında negatif bir ilişki saptanmıştır. Aynı çalışmada ölüm kaygısı düzeyleri ile anksiyete semptomları ve kişilerarası duyarlılık başta olmak üzere somatizasyon ve fobik kaçınma semptomları arasında pozitif bir ilişki bulunmuştur 85 . 6.Meslek Bazı mesleklerde ölüm ve ölüm anı ile daha sık karşılaşılmaktadır. Örneğin hastanedeki acil servis, yeni doğan bakım ünitesi ve bazı dini kurumların çalışanları ölümle belli bir amaç doğrultusunda birkaç dakikalığına da olsa diğer bireylerden daha sık yüzleşmektedirler. Ölüm anı tanıklığı sayısının özellikle bazı mesleklerde önemli olduğu düşünülmektedir. Bireyin bir kaza veya bir hastalık gibi durumlarla ölümle yüzleşme deneyiminin olup olmaması da ölüm kaygısının gelişiminde önemli olarak kabul edilir 49 .
çalışan hemşirelerin ölüm kaygılarının ve genel kaygılarının değerlendirildiği bir araştırmada hemşirelerin çalıştığı kliniğin genel kaygı düzeyi açısından Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
64
etkili olmadığı bulunmuştur. Oysa ki araştırmada ölüm olaylarının sık yaşandığı klinikler ile ölüm olayının sık yaşanmadığı kliniklerde çalışan hemşirelerin ölüm kaygıları arasında anlamlı bir fark olduğu saptanmıştır 99 . Başka bir çalışmada hemşirelerin ölüm düşünme sıklığının ölüme ilişkin kaygı düzeylerini etkilemediği, fakat hemşirelerin ölümü ara sıra düşünmeleri ile ölüm kaygısı puanları arasında anlamlı bir ilişki olduğu saptanmıştır 100
. Bir diğer çalışmada ise polis, pilot, itfaiyeci, muhasebeci, sınıf öğretmeni ve psikologdan oluşan farklı meslek gruplarında kişiler karşılaştırılmış; yüksek ölüm riski olan mesleklerde çalışanlarda (pilot, polis ve itfaiyeci) daha düşük ölüm kaygısı belirlenmiştir 101
. 7.Yaşam O layları Boşanma, çalışma koşulları, yeni bir işe başlama, iş kaybı, yeni bir yere taşınma gibi durumlar ölüm kaygısını artırabilir. Hatta ilk beyaz saçın genç bireyde ölüm kaygısını artırdığı düşünülmektedir 79 . Olumsuz yaşam şartları ve sorunlarla başa çıkma stratejilerinin ölüm kaygısı ile ilişkisinin bakıldığı bir çalışmada bu değişkenler arasında anlamlı bir ilişki olduğu bulunmuştur 102 .
desteğin azalması gibi nedenlerden dolayı ölüm kaygısı ile ilişkili olduğu düşünülür. Özellikle ailedeki kadının hastalanması durumunda erkeklerin normalde kadınların yüklendikleri sorumlulukları yerine getirmenin eklenmesi ile kaygı düzeylerinin daha yüksek olduğu bildirilmiştir 103 . Bireyin ekonomik sorunları genel kaygı düzeyini artırabilir, genel kaygının ölüm kaygısını art
ırdığı düşünüldüğünde maddi sorunlar ölüm kaygısının gelişiminde önemli olabilir gibi görünmektedir.
Duygulardan kolay etkilenen, kendine ve çevreye güveni az olan, topluma uyumu az olan ve gergin bireylerde ölüm kaygısının daha yüksek olduğu bulunmuştur 104 . Kişilik ve ölüm kaygısının değerlendirildiği bir çalışmada ise nörotiklik, saldırganlık ve duygusallık davranışları gösteren bireylerde ölüm kaygısının daha yüksek olduğu bulunmuştur 105 . Fobik ve diğer korku bozuklukları olan bireylerde ölüm kaygısı daha yüksek bulunmuştur 79 . Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
65
9. Sosyokültürel Ö zellikler ve Din Her kültürün ölüm kaygısına karşı kendine özgü olarak geliştirdiği inanç, tutum ve davranışları vardır. Bu inanç, tutum ve davranışların, bireyi ölüm kaygısına karşı koruduğu savunulur. Araştırmalar her kültürün ölümü dile getirme ve anlam yükleme konusunda farklılıklar gösterdiğini ve bazı kültürlerin ölüm kaygısını hafifletmede daha etkin olduklarını göstermiştir. Batı toplumlarının hasta ve yaşlıları dışladığı, bu kültürdeki bireylerin ölümün farkındalığından uzak kaldığı belirtilmiştir 106 . Çalışmalar, doğu toplumlarında ölüm kaygısının daha düşük olduğunu desteklemektedir 107
. Schumaker ve arkadaşlarının 1991 yılında yaptığı Japonların ve Avusturalyalıların karşılaştırıldığı çalışmada ölüm kaygısı Japonlarda daha yüksek bildirilmiştir. Bu durum Japonların doğu kültüründen belirgin farkları olmasına bağlanmıştır 75 . Kubler- Ross kültürlerin ölüme getirdikleri açıklamalar ve yükledikleri anlamlar açısından farklılık gösterdiklerini; dolayısıyla kültürün ölüm kaygısının düzeyini biçimlendirebileceğini belirtmiştir 93-108
. Din doğası gereği değişmez bir kavram olmasına karşın toplumsal ve tarihsel süreç içerisinde din ve ölüm arasındaki ilişki de değişmiştir. Genel olarak dinlere ba kıldığında her dinin kendi bireyini ölüm, yokluk ve hiçlik karşısında yaşanan kaygıya karşı koruduğu söylenebilir 109 .
ziyaretlerinin ölümü hatırlatan ve ölüm kaygısını artıran bir değişken olduğu düşünülür. Psikodinamik kuramcılara göre birey ölüm düşüncesini sürekli bastırmaktadır. Araştırmalardan elde edilen bulgular da bu görüşü destekler niteliktedir. Dolayısıyla sürekli mezar ziyareti yapmanın ölüm düşüncesinin bastırılmasını engelleyerek ölüm kaygısının artmasına neden olduğu savunulmuştur.
Kara
ca’ nın yapmış olduğu çalışmada ise buna ters bir sonuç bulunmuş ve bu durum çalışmanın yapıldığı bölgede dindarlığın yaygın olması ve insanların manevi değerlerine bağlı olmasından kaynaklandığı şeklinde yorumlanmıştır 85-110
. Yapılan araştırmaların çoğu din ile ölüm kaygısı arasında bir ilişki olduğunu göstermektedir. Birçok çalışmada dindar bireylerde daha az
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
66
düzeyde ölüm kaygısı bildirilmişken, bazılarında doğrusal bir ilişki bulunmuştur. Buna karşın dindarlık ile ölüm kaygısı arasında ilişki olmadığını belirten çalışmalar da vardır. Bu durumda din ve ölüm kaygısı ilişkisi için net bir sonuç oluşmamaktadır. Türkiye’de yapılan çalışmaların çoğunda dindar bireylerde daha düşük seviyede ölüm kaygısı saptanmıştır 2 . Ölüm kaygısı ve dini yönelim arasındaki ilişkinin araştırıldığı bir çalışmada, tanrı inancı ile ölüm kaygısı arasında anlamlı bir ilişki saptanmazken, ölümden sonra cezalandırılma ile ölüm kaygısı arasında pozitif bir sonuç elde edilmiştir 111 .
ilişki olduğu; ölümsüzlük vaadini savunan kültürlerde ölüm kaygısının daha az olduğu;
dinine çok
bağlı kişilerin, ölümden sonraki
süreçte ödüllendirileceklerine odaklanarak kendilerini ölüm tehdidine karşı korudukları savunulmaktadır 53 . 10.Gelişimsel S üreç Literatürde çeşitli gelişim dönemlerinde ölüm kaygısı şiddetinde değişiklikler olduğu yönünde veriler vardır. Çocukların aslında çok küçük yaşlarda dahi ölümü fark ettikleri; ancak dil yetisindeki eksiklikler, soyut düşünme yetisinin henüz gelişmemesi, araştırmaları yapan yetişkinlerin ölüm kavramı konusunda çocukları derinlemesine sorgulamamaları gibi nedenlerle ölüm kavramını bilmediklerinin düşünüldüğü savunulmuştur 36 . 5 yaş altındaki çocuklar henüz
soyut düşünme
yetisi gelişmediğinden ölümü anlamlandıramazlar. 6 - 9 yaşlarda çocuklar ölü insanın artık olmayan bir insan olduğunu öğrenmeye başlar. 9 yaşından sonra çocuk kendi ölümlülüğünün farkına varır ve bu yaşta ölüm kaygısının artık yaşanmaya başladığı düşünülür 112
. Ergenlik dönemi ise ölüm kaygısının açıkça yaşanmaya başlandığı ilk gelişim dönemidir 16 . Ergenler ölümü anlamsız olarak nitelendirip, çevreleriyle bu konuyu konuşmasalar da; onlar için aslında ölümlü olma ve zamanın ilerlemesi gibi düşüncelerin eşliğinde ölüm kaygısı baş ed ilmesi gereken bir durum olmaya başlar 31 . Genç yetişkin ölümü özseverliğine karşı bir tehdit Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
67
olarak algılar, sağlıklı bedenini kaybetme ve geleceğe ilişkin planlarını gerçekleştirememe gibi nedenlerle kaygı yaşar. Orta ve ileri yaştaki bireyler de işlerini
ve yakınlarına olan sorumluluklarını yeterince yerine getirmeme sıkıntısı ile kaygı yaşarlar 72 . Bazı araştırmalarda ölüm kaygısı ergenlik - erişkinlik dönemlerinde yüksek bulunmuş ve bu durum, bu dönemde birey de henüz kimlik duygusu tam olarak gelişmemesine bağlanmıştır. Ölüm kaygısının orta yaştaki bireylerde daha yüksek olup, bunun daha sonraki yetişkinlikte düştüğünü ve daha sonra yaşlılıkta durgunlaştığını gösteren çalışmalar vardır 111-114 .
Ölüm K aygısının D eğerlendirilmesinde K ullanılan Ölçekler 1960’lı yıllardan itibaren ölüm kaygısı ve ölüm korkusunu ölçme amacıyla birçok ölçek geliştirilmiştir 115
. Ölüm kaygısını değerlendiren ölçekler tek boyutlu ve çok boyutlu olarak iki grupta sınıflandırılabilir. Tek boyutlu ölçekler bir veya daha fazla madde içe rebilmektedir 116 . Bu ölçeklerden Templer’in Ölüm Kaygısı Ölçeği, Thorson ve Powell Ölüm Kaygısı Ölçeği, Collet ve Lester Ölüm Korkusu Ölçeğinin Türkçe geçerlik ve güvenilirlik çalışmaları yapılmış ve çeşitli yayınlarda kullanılmıştır 2 . 1. Tek Boyutlu Ölçe kler: Tek boyutlu ölçekler ölümle ilgili deneyimleri geniş şekilde değerlendiren, bir veya birden fazla madde içeren ama tek skor bırakan ölçeklerdir. Çok boyutlu ölçekleri tercih eden araştırıcılar tek boyutlu ölçekleri eleştirmektedir. Çünkü bu kişiler ölüm korkusunun üniter ya da monolitik bir değişken olmadığını düşünmektedirler. Buna karşın tek boyutlu ölçekler çalışmaların yarısından fazlasında kullanılmıştır 116
. a. Templer’in Ölüm Kaygısı Ölçeği (TDAS, 1970) 1970 yılında Templer tarafından geliştirilmiş
olan bu ölçek bireyin kendi ölümü ve ölüm riski ile ilgili kaygı ve korkularını ölçen, 15 maddelik, doğru - yanlış şeklinde yanıtlanan bir ölçektir. Toplam skor 0 - 15 arasında olabilir. Yüksek puan artmış ölüm kaygısını gösterir. Arapça ve İspanyolcaya
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
68
çevrilmiş, ülkemizde geçerlik ve güvenirlik çalışması 1989 yılında Şenol tarafından yapılmıştır 117,118 .
Yüklə 380,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|