Archives Medical Review Journal 42 Ölüm ve
Yüklə 380,79 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Yakınlarını kaybetme korkusu
- Denetimi kaybetme korkusu
- Kimlik duygusunu kaybetme korkusu
- Ölüm sonrası cezalandırılma korkusu
- Ölüm K aygısının B ileşenleri
- Ölüm Kaygısını Açıklamaya Yönelik Yaklaşım ve Kuramlar
- Ölüm K aygısına K arşı G eliştirilen Savunma M
- 2. Bireysel Savunmalar(Psikolojik savunmalar)
- Ölüm K aygısını Etkileyen D eğişkenler
|
Acı duyma korkusu:
Kanser, AIDS veya diğer bazı kronik hastalıkların ölümle sonuçlanması insanlarda hastalık ve ölüm arasında sıkı bir ilişki olduğu düşüncesine neden olmuştur. Bu hastalıkların seyrinde acı duyulması bireyde ölümün de acı verici olduğu düşüncelerini oluşturmaktadır. Bununla beraber, dini görüş ve açıklamalarda, ‘ölümün çok acı verici bir durum olduğu, ölüm sonrasında dehşetli azapların varlığı’ anlatılır, bu da insanın ölümle ilgili kaygı ve korkuların artmasına yol açabilmektedir 39 . 4. Yalnızlık korkusu:
Ölümcül ve hastane şartlarında bakımı ve tedavisi gereken hastalıklarda, birey ailesinden
uzaklaştığı için kendini soyutlanmış ve yalnız bırakılmış hissedebilir. Bu durum sıklıkla insanların kendisinden uzak durmasıyla pekiştirilir. Böylece önce ölümle yüzleşmenin sonra da insanlar tarafından terk edilmenin getirdiği yoğun korku bir arada yaşanır 28 .
Yakınlarını kaybetme korkusu:
İnsan için eşini, çocuğunu, anne babasını, bir aile yakını veya arkadaşının ölümü büyük bir üzüntü sebebidir. İnsan yakınlarını kaybetmekten ve onlarsız yaşamaktan korkar ve kaygılanır 6 . 6. Denetimi kaybetme korkusu: Bazı hastalıklarda veya ölümcül bir hastalığın ileri evrelerinde kişinin beden denetiminin azalması ego tarafından tehdit olarak algılandığından kişide kaygı ve korkuya neden olur.
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
52
7. Kimlik duygusunu kaybetme korkusu: Bireyde hastalık ve ölümle yakınlarından uzaklaşma korkusu gelişir. Yakınlarını ve dostlarını kaybetmek, onlarla ilişkilerinden yoksun kalmak insanın kimlik duygusunu sarsabilir. Bu dönemde, bireyin kendisine olan özsaygısını yitirme, ümitsizliğe düşme ve değersizlik düşünceleri gelişebilir 6 .
Ölümün yaklaştığını düşünen birey bir gerileme dönemine girdiğini düşünür ve korkuya kapılabilir.
9.
Ölüm sonrası cezalandırılma korkusu:
Bazı dini inanışlarda kişinin ölümünden sonra ona, bir ceza verileceği ve işkence yapılacağı düşünceleri vardır. Ayrıca ölüm olayının da bir elem içerdiğine inanılır 40 .
Ölüm K aygısının B ileşenleri Ölüm kaygısı, duygusal, bilişsel ve motivasyonel bileşenler içerir 41 .
a. Duygusal Bileşen:
Bireyin varoluşuna bir tehdit bireyde beyindeki duygusal bellek alanlarının aktifleşmesine neden olur 42 . b. Bilişsel Bileşen: 1.
Ölüm kaygısının bilişsel boyutlarını,
2. Ölüm süreci inanç ya da düşüncelerini,
3. Ölü olma durumu ile ilgili düşünceleri,
4. Ölüm sonrası beden düşüncesini,
5. Bilinmezlik hakkındaki düşünceleri
6. Ölüm hakkında bilinçli düşün celeri
7. Erken ölüm düşüncelerini içerebilir 41 .
birleşmesi sonucunda ölümün birey için daha az kaygı unsuru oluşturacağı 43 .
Motivasyonel Bileşen:
Ölüm kaygısı ve buna karşı gelişen savunma mekanizmalarının bireyin davranışlarını etkilediği ve yaşam için bir motivasyon oluşturduğu düşünülmektedir 44 .
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
53
Ölüm Kaygısını Açıklamaya Yönelik Yaklaşım ve Kuramlar Ölüm kaygısı, son yıllarda araştırmalara sıklıkla konu olmaya başlamasına rağmen, halen en az açıklığa kavuşan alanlardan biridir 18 . İnsanın doğduğu andan itibaren ölüm kaygısını bilinçaltı olarak da bulundurması ve yaşam ile ölümün iç içe olması araştırmacıları bu konuya yönlendirmiştir. Bu konuda çeşitli yaklaşımlar öne
sürülmüştür. 1. Psikodinamik yaklaşımlar Psikodinamik görüşler ölüm kaygısının, oidipal çatışmalar ve ayrılık kaygılarının sonucunda oluşan suçluluk duygusu veya çocuktaki animistik düşüncelerden kaynaklandığını savunmuşlardır. Ölüm kaygısı üstbenliğin yaşadığı en önemli kaygılardan biridir. Bunlardan yola çıkarak ölüm kaygısının, psikopatolojide ve psikosomatik hastalıklarda etkili bir rol oynadığı ve onlarla ilişkili olduğu düşünülür 45,46
. Freud, önce ölümden bahsetmemiş, hatta ölüme inanmadığını belirtmişt ir. Daha sonra ‘yaşam ve ölüm içgüdüleri’ kuramında yaşamın gayesinin ölüm olduğunu vurgulamıştır 47 . Freud’a göre davranışlar temelini geçmişten almaktadır. Oysa ölüm gelecektedir ve bu durumda insanın davranışlarını etkileyemez. Bu durum Freud’un şiddetli
kişisel ölüm kaygısı sebebiyle de bu konuyu gözardı ettiği biçiminde yorumlanmıştır 36 . Jung ise ölüm kaygısının altında yaşama korkusunun olduğunu ve ölümden korkan kişinin aslında yaşamaktan korktuğunu düşünmüştür 1 .
duyabileceğini ve bu isteğin ölüm korkusu ile birleşerek nedeni belirsiz bir kaygıya dönüştüğünü savunmuştur 48 . Zilboorg ölüm kaygısının gereçek yüzünü göstermemesinden dolayı insanların onu yok saydığını savunmuş ve tıpkı yaşam için vazgeçilmez olan oksijenin tek başına hayat vermek yerine yakıcı ve öldürücü olması gibi tüm görünümlerin altında yatan evrensel bir ölüm kaygısı olduğunu söylemiştir. Şayet bu korku bilinçte sürekli bulunsaydı normal işlevselliğimizi yerine getiremezdik. Bu yüzden bizi hayatta tutmak için en uygun şekilde bastırılması gerektiği öne sürülmüştür 35,49 .
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
54
Ölüm kaygısını yadsıma ve bastırma yoluyla çözmeye çalışmanın bireyi koruyucu rolü olmadığını savunan psikodinamik görüşler de vardır. Dougherty ve arka daşları, kanser hastalarında yaptıkları çalışmada ölüm kaygısı ve yadsıma arasında anlamlı bir ilişki bulmuşlardır. Bunu yadsıma ile düşük kaygı seviyesi arasında bir ilişki bulunsa da yadsımanın tipik ve yaygın kullanılan bir yol olduğunu göstermeyeceği şeklinde yorumlamışlardır 50 . 2. Varoluşsal yaklaşımlar Genel olarak varoluşçu filozof ve psikologlar ölüm kaygısının, hepimizin benliğinin derinliklerinde olan ve bireyin bilinç düzeyine ulaşmadan yaşanan, kaçınılmaz bir kaygı olduğunu ileri sürmüşlerdir 51 . Ya
lom ise kaçınılmaz olanın ölüm kaygısı değil ölüm olduğunu savunmuştur. Yalom’ a göre, ölüm ilk kaygı ve psikopatoloji kaynağıdır. Ölüm kaygısının varlığının, ölümden kaçma ve onu yadsıma davranışıyla ilişkili olduğunu ve ölüm kaygısıyla baş etme ve ondan kurtulmanın yolunun, ölümle yüzleşmek, ölümü tanımak ve onu bilmek olduğunu belirtmiştir. Yalom, kişisel ölüm kaygıları ve altındaki dinamik süreçlerin, ölümle ilgili fantezileri, inançları, yaşam tarzını ve seçimlerini etkilediğini vurgulamaktadır 36 . Heid egger’in “Varlık ve Zaman” adlı çalışmasında Yalom’a benzer şekilde, ölümün inkarı, ölümden kaçma çabası, ölümün yenilmesi gereken bir hastalık olarak görülmesinin bireyin psikolojisi üzerinde olumsuz etkilere neden olduğunu savunmuştur. Bundan dolayı da Heidegger, sağlıklı bireyin oluşabilmesinin tek şartı olarak ölüm olgusunun birey tarafından açıkça kabullenilmesi görüşünü öne sürmüştür 52 . 3. Bilişsel yaklaşımlar Bilişsel kurama göre kaygı, bireyin koşullanmaya yatkın bir tepkisi olarak görülüp koşullanmalar ve genellemeler sonucu ortaya çıkar. Bireyin bir tehdit olarak gördüğü durumu ne kadar korkutucu olarak algıladığına önem verir. Kişi tehdide; korkutucu, kontrol dışı, baş edilmez şeklinde atfettiği oranda kaygılanır. Bu kurama göre bireyin tehlikenin varlığına ilişkin yorumu üç basamakta oluşur: Birinci ve ikinci basamakta birey çevresinde potansiyel
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
55
olarak bir tehdit algılar, sonrasında bu tehdidin potansiyel zararı ve buna karşı kendisinin nasıl baş edeceğini değerlendirir. Üçüncü basamakta ise birey t ehlikeli durumu yeniden değerlendirerek en iyi başa çıkma yöntemini belirlemeye çalışır. Yine bu kuram ölümün kötü algılanmasının nedeninin ölümün kaygı ile birlikte kötü olarak düşünülmesinden kaynaklandığını ve bireyin ölüme ilişkin edindiği olumsuz düşünceler sonucu ölüm kaygısının geliştiğini savunur 2 .
Dehşet yönetim kuramı Bu kuram Jeff Greenberg tarafından öne sürülmüş olup, kaygı ile baş etmek için kullanılan savunma mekanizmalarını açıklar. Bu kuram ölüm kaygısının bireyin kendi ölümlülüğünün farkında olması sonucu geliştiğini ve ölüm kaygısının duygusal ve bilişsel olmak üzere 2 bileşeni olduğunu savunur. Bilişsel bileşenin ölümü sık sık düşünme ve bu konulara ilgi duyma ile karakterize olduğu, duygusal bileşenin ise bireyin tümüyle yokolmayı öngörmesi sonucu gelişen duygusal gerginlik ile karakterize olduğu düşünülür. Bu kuramda ölüm kaygısı ile baş etmede iki savunma mekanizmasından bahsedilmektedir 53 .
Bireyin özsaygısını artırarak, ölümlülüğünü ve buna bağlı ölüm kaygısını bilinçlilikten uzak tutmak: Burada bireyin yaşadığı kültürün özelliklerine uygun davranması, kendi kültürünün gereklerini yerine getirerek kendini kültürü ile özdeşleştirmesi sonucu özsaygısının arttığı ve bireydeki ölüm kaygısını azalttığına inanılır. Bireyin kültürü ile özdeşim
yapmasının kendi özsaygısını arttırdığı düşünülür 54-56
. 2.
Kültürel dünya görüşlerinin desteklenmesi ve uygulanması ile bireylerin ölümsüzlüğe ulaştığı düşünülür. Bu ölümsüzlük, dinsel inançlar, bireylerin çocuklarını kendi uzantıları olarak görmesi, ün yapacak bir başarı elde etme yolu ile gerçekleştirilir 54,57 .
Ölüm kaygısını açıklamaya yönelik diğer yaklaşımlar Kübler Ross ölüm kaygısını dini açıdan da ele almış olup, bireyin ölüm karşısında yapabilecek bir şeyi olmadığından bireyin ölümle karşılaşması
Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
56
dur umunda bu durumla ilgili nefret ve öfke duyabileceği veya dini gereklerine uygun şekilde çeşitli ayin ve törenlerle bu durumu hafifletebileceğinden bahsetmiştir. Ölümün psikolojik yönünü yansıtan bir çalışmasında ölümlerini bekleyen bireylerin reddetme, öfke, pazarlık, depresyon ve kabul etme şeklinde beş ardışık dönemden geçtikleri; ölümü reddeden bireylerde ölümle başetmede daha fazla sorun yaşandığı; bazı kültürlerin ölümün kabullenici yanının, yeni nesillerin ölümden daha az kaygı duyan bireyler haline gelmelerinde rolü olduğu sonucuna varmıştır 28,58
. İbn
- i Sina insanların pek çoğunda açık veya gizli ölüm kaygısının varlığına değinmiştir. Ölüm kaygısını; ölüm gerçeğini bilmemek, öldükten sonra kişinin başına neler geleceğini bilmemek, bedenin çürüyüp yok
olduktan sonra kişilik ve benliğin de tamamen hiçliğe kavuşacağını düşünmek, öldükten sonra kendisine bir ceza ve işkence edileceğine inanmak, öldükten sonra nereye gideceğini ve başına ne geleceğini bilemeyip, şaşkınlık içerisinde olmak, arkada bırakacağı mal ve miras üzerine üzüntü duymak, kendisinden sonra diğer insanların yaşamının devam edeceği düşüncesi, ölümden önce ve ölüme yol açan hastalıkların acı ve ızdırabından başka ayrıca ölüm için de bir elemin var olduğu düşüncesine bağlamıştır 40 . Fromm ölüm kaygısını daha çok dini nitelikte bir sorun olarak değerlendirmiştir. Her insanın ölüm karşısında yaşadığı normal korku ve insanları sürekli tedirgin eden ölüm korkusu şeklinde iki ölüm kaygısından bahsetmiştir. Bireyi sürekli tedirgin eden korkunun akı l- dışı olup hayatı iyi bir şekilde yaşayamamaya bağlı olduğunu savunmuştur. Fromm da İbn - i Sina’ya benzer şekilde ölüm kaygısının ölümden değil, sahip olunan şeyleri, bedeni, mal-
mülkü, benliği yitirmekten ve hiçbirşeye sahip olamama korkusundan kaynakland ığını savunmuştur. Bireyin sahip olmak anlayışına verilen önem oranında, ölümden korktuğunu ve bu tutkudan sıyrıldığı ölçüde kişinin ölümden korkmayacağını ileri sürmüştür 6 . Ölüm K aygısına K arşı G eliştirilen Savunma M ekanizmaları Hastalık, reddedilme gibi ölümü hatırlatıcı ya da olumsuz bir olay, örneğin Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
57
durumlar bastırılan ölüm kaygısının açığa çıkmasına neden olabilir. Ölüm kaygısının uyanması genel olarak, savunmacı davranışların artmasına yol açar[59]. İnsanoğlu en büyük çaresizliği ölüm karşısında yaşar. Kaçınılmaz son karşısında ölümsüzlük isteği insanoğlunun sınırlı gücüyle hayatta kalma hayalidir. Tarihin erken dönemlerinden bu güne kadar gelen destanlar insanın ölümle mücadelelerinin sergilendiği bir alan olmuştur 60 .
vermiş olduğu sıkıntıyla yüzleşmeye başlar ve dünyanın onsuz devam etmesini olanaksız olarak düşünür. İnsan ölüm üstüne düşünmeye başladığı her durumda, bu düşünceyle tekrar tekrar yüzleşmeye başlar. Birey kendi ölümünün algılanamaz edilemez bulduğunu söylediği anlarda dahi ölüm kaygısı bastırılmaktadır. Başka bir deyişle, yaşanan kaygıya kanıt aramaktan ya da gerçekte korkulan şeyin ölüm olmadığının gösterilme çabası esnasında yaşanan şey aslında ölüm kaygısıdır 61 . Ölüme karşı savunmalar iki başlık altında toplanabilir. Bunlardan ilki, ölümsüzlüğü aramaya yönelik olarak kültürel yani sosyolojik açıklamalar ve diğeri de psikolojik savunmalardır 62 . 1. Kültürel Savunmalar Her kültürün başlıca işlevlerinden biri, üyelerini kaostan korumak, onları önemli olduklarına ve sonunda başarıya ulaşacaklarına inandırmaktır 62 . Kültürel yapının ölümsüzlük arayışı için 3 tarzdan bahsedilmiştir. Bunlar; biyolojik tarz, dinsel tarz ve yaratıcı tarzdır. Biyolojik tarz insanın soyu boyunca, sons uz biyolojik bağlantı zinciri içinde yaşamaya devam etmesi; dinsel tarz farklı, daha üst varoluş düzleminde yaşamak; yaratıcı tarz ise kişinin yaptığı işleriyle, kişisel buluşların kalıcı etkisi veya başkaları üzerindeki etkisiyle yaşamasıdır 6 . İnsanoğlu kültürel gerçekliğin sunduğu veriler içinde yaşamaya değer bir olgunun varlığına bağlanma zorunluluğu hisseder. İnsan yaşamının değeri kültürel verilere o denli bağlanmıştır ki, insan yaşamına değer katan kültürel veriler geçerliliğinden kuşku duyulmadan kabul edilmiştir. Bunun da ötesinde Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
58
yaşamın anlamı dini ya da kültürel geleneklerle bağlanmıştır 63 . Toplumlar ölümü, bir dizi ayinsel törenlerle sosyal olarak deneyimlenen bir geçiş halinde kültürlerine mal ederler. Defin, mezarlık ve ölenlerin ruhlarıyla il gili bir dizi tabu, dua vb. ölümü uzaklaştırmak ya da onun uzakta oluşuna ilişkin bir güven hissini uyanık tutmak için gösterilen çabalardır 64 . Başka bir deyişle cenaze törenleri, tabutlar ve mezar törenleri, ölümün kendisi hakkında bir şey anlatmaktan çok, geride kalanlara ilişkindir 65 . Bu durumu Illich “ölüm yaşamın tazelenmesi için bir fırsattır” şeklinde yorumlar 66 . 2. Bireysel Savunmalar(Psikolojik savunmalar) Birey ciddi veya ölümcül bir hastalığı olduğunu öğrendiğinde ilk gösterdiği tepki sıklıkla inkar
şeklindedir. Bütün bireyler ölüm kaygısıyla karşılaşırlar; çoğunda uyuma yönelik başa çıkma yöntemleri bastırma, yer değiştirme, kişisel güce inanma şeklindedir 31 . Bireyin ölüm kaygısı ile baş etmede kullandığı savunma mekanizmaları bireyin bu duruma uyum
sağlamasına yöneliktir. Ancak bu savunma mekanizmalarında aşırılık uyumun bozulmasına, kaygının artmasına, bireyin kendini korumak için aşırı tedbirlere sığınmasına ve psikopatoloji gelişimine de neden olabilir 36 . Yalom’a göre ölüme karşı geliştirilen bir eysel savunmalar iki temel kategoriye ayrılabilir. Bunlardan ilki, bireyin özel olduğuna ve kişisel dokunulmazlığa yönelik geliştirdiği inanç; ikincisi ise nihai kurtarıcının varlığına yönelik inançtır 36 . a. Özel olma Kişisel yok olma tehdidinin etkisi altında kalmaksızın tehlikeyle karşılaşma cesaretimizi artırır. İnsan güce ulaştığı derecede ölüm kaygısı hafifler ve özel oluşuna dair inancı da güçlenir. Özel olmaya ilişkin geliştirilen inanç, abartıldığında bazı patolojik davranışların ortaya çıkmasına neden olur. Zoraki kahramanlık, işkoliklik, narsisizm, saldırgan ve kontrol odaklı olma, bireyin özel olmaya ilişkin geliştirmiş olduğu inançlardan doğan patolojik davranışlara örnek olarak verilebilir 36 . Ar şiv, 2012 Karakuş ve ark.
59
b. Nihai Kurtarıcı Savunma mekanizması olarak nihai kurtarıcıya inanmanın temeli, anne babanın bebeğin ihtiyaçlarıyla sonsuza kadar ilgilenip doyuracak gibi göründükleri erken yaşam dönemlerine dayanmaktadır. İnsanoğlu yazılı tarihin başlangıcından itibaren kesinlikle bir kişisel Tanrı inancına sıkı sıkıya sarılmıştır. Bazen bireyler kurtarıcılarını doğaüstü güçlerde değil, maddi çevrelerinde ya bir lider ya da daha yüksek konumdaki kişiler arasından seçerler. İnsanoğlu ölüm kaygısını bu yolla yenmeye çalışabilir. Bu çaba bilinçaltı süreçlerde gerçekleşir 36 . Nihai kurtarıcıya karşı duyulan inanç hayatın büyük çoğunluğunda önemli bir rahatlama sağlar ve gözle görülmez bir şekilde işlev görür. Nihai kurtarıcı savunması kişisel özel olmaya duyulan inançtan daha az etkilidir. Hem daha kolay dağılan hem de yapısı gereği
sınırlayıcı bir savunma mekanizmasıdır 36 . Çoğu birey inanç sistemlerinin yapısını bunlar amaca hizmet etmede başarısız olana dek anlamazlar. Nihayi kurtarıcıya dair inanç abartıldığında kendini çekme, sevginin geri çekilmesi korkusu, pasiflik, bağımlılık, kendini kurban etme, yetişkinliğin reddi (regresyon), inanç sistemlerinin çöküşüyle depresyon şeklinde karşımıza çıkar. Bunların her biri bir klinik sendrom olarak kendini gösterebilir 36 .
Ölüm K aygısını Etkileyen D eğişkenler Ölüm kaygısı ile ilgili araştırmalar incelendiğinde, genellikle ölüm kaygısı ile ilişkili olan çok boyutlu bir yapının olduğu fark edilmiştir. En çok yaş, cinsiyet, kişilik özellikleri, sosyokültürel etkenler, gelişimsel süreç, dini inançlar ve ölümcül hastalık durumlarının ölüm kaygısı ile ilişkili olduğu belirlenmiştir 67,68 .
Yüklə 380,79 Kb. Dostları ilə paylaş:
|