Angren universiteti "ijtimoiy-gumanitar fanlar" kafedrasi "iqtisodiyot nazariyasi "

Moddiy 
ehtiyojlar
, bu avvalo, kishilarning o’zlariga foydali bo’lgan moddiy ne’matlarni 
xarid qilish va foydalanishga bo’lgan xohishlaridir. Bular iste’mol uchun zarur 
bo’lgan ko’’lab hayotiy ‘redmetlarni (oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy) va zeb-
ziynat buyumlarini (taqinchoq, atir-u’a, engil avtomobil va h.k.) o’z ichiga oladi. Shu 
o’rinda ta’kidlash lozimki, bir necha yil oldin zeb-ziynat buyumi, dabdaba bo’lib 
hisoblangan narsa endi eng oddiy hayotiy zarur ‘redmetga aylanishi mumkin. 
Xizmatlar ham moddiy ne’matlar kabi ma’lum ehtiyojlarni qondiradi. Masalan, 
shaxsiy avtomashinani remont qildirish, soch oldirish, huquqshunos maslahatidan 
foydalanish kabi xizmatlar moddiy tovarlar bilan bir qatorda kishilarning 
ehtiyojlarini qondiradi. 
Jamiyatning moddiy ehtiyojlari korxonalar va davlat muassasalari ehtiyojlarini 
ham o’z ichiga oladi. Korxonalarga ishlab chiqarish maqsadlarini amalga oshirish, 
ya’ni tovarlar ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish vositalari va ishchi kuchi kerak. 
Davlat, jamoa va xususiy korxonalar, mamlakat aholisining umumiy ehtiyojlarini aks 
ettirib, avtomobil va temir yo’llari, maktablar, kasalxonalar qurilishiga xizmat qiladi. 
Ma’naviy ehtiyojlar 
moddiy ko’rinishga ega bo’lmagan kishilarning bilim va 
dam olish, madaniy saviyasini oshirish, malaka-mahoratga ega bo’lish, har xil 
xizmatlardan bahramand bo’lish kabi ko’’lab ehtiyojlarni o’z ichiga oladi. Ehtiyojlar 
yakka tarzda va birgalikda qondirilishi mumkin. Bu esa ehtiyojning tabiatiga va uni 
qondiruvchi obe’ktlar xususiyatiga bog’liq. Shunday buyum va xizmat turlari borki, 
ulardan faqat birgalikda foydalanish mumkin. Masalan, ta’lim olish binolari, 
kasalxonalardan, dam olish joylaridan bahramand bo’lish, s’ort o’yinlari va 
ko’ngilochar tomoshalarni birgalikda ko’rish kabilar shular jumlasidandir. 
Jamiyat ehtiyojlariga bir qator omillar ta’sir ko’rsatadi. Bular quyidagilar: 
a)
jamiyatning iqtisodiy taraqqiyot darajasi. Iqtisodiyoti rivojlanishdan 

---

10 
orqada qolgan mamlakatlarda ehtiyojlar doirasi tor bo’lsa, aksincha, iqtisodiyoti 
yuqori darajada rivojlangan mamlakatlarda uning doirasi keng va xilma-xil bo’ladi; 
b)
jamiyatdagi ijtimoiy-iqtisodiy tuzum. Agar jamiyatdagi tuzum bozor 
iqtisodiyoti yoki ka’italistik tartiblar asosida qurilgan bo’lsa, undagi ijtimoiy guruhlar 
boylar va kambag’allar, mulkdor va mulksizlarga bo’linib, ularga mansub kishilar 
ehtiyojlari o’rtasida katta farq mavjud bo’ladi. Yuqori daromad oluvchilar juda 
sifatli, noyob mahsulotlar va xizmatlarga ehtiyoj bildirsa, kambag’allarning 
ehtiyojlari o’z hayotini saqlash uchun juda zarur mahsulotlar va xizmatlar bilangina 
cheklanadi; 
v) tabiiy—geografik sharoitlar. Ular ham ehtiyojlarning miqdori va turiga ta’sir 
qiluvchi omillardir. Nisbatan sovuq iqlim sharoitida, issiq iqlim sharoitiga qaraganda 
hayot kechirish uchun oqsil va yog’ga boy oziq-ovqat, issiq kiyim—kechak, uy va 
trans’ort vositalariga ko’’roq ehtiyoj bo’ladi; 
g) tarixiy-milliy an’analar va urf-odatlar ham ehtiyojlarga ta’sir ko’rsatadi. 
Masalan, tarixan shakllangan milliy va diniy marosimlar, urf-odatlar, Navro’z 
bayrami, ro’za va hayitlar o’ziga xos ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. 
d)
aholi sonining o’sishi, uning tarkibidagi o’zgarishlar ham ehtiyojlarga 
ta’sir etuvchi asosiy omillardan hisoblanadi. 
e)
xalqaro, davlatlar, millatlar va mintaqalar o’rtasidagi aloqalar, ayniqsa, 
ular o’rtasidagi mahsulot va axborot ayirboshlash yangi ehtiyojlarning keng 
tarqalishiga olib keladi. 
Alohida kishilarning ehtiyojlari ularning yoshi, jinsi, oilaviy ahvoli, kasbi, 
mehnatning tabiati kabi omillarga bog’liq. Masalan, keksa kishilar yoshlardan farq 
qilib, engil hazm bo’ladigan ovqatga, dori-darmonga, shovqin-suronsiz yashash 
muhitiga ko’’roq ehtiyoj sezadilar. Ko’’ bolali oilalarda bolalar kiyimi, 
o’yinchoqlarga ehtiyoj yuqori bo’lsa, farzandsiz oilalarda bunday ehtiyojlar 
bo’lmaydi. Alohida kishilar ehtiyojlariga kuchli ta’sir qiluvchi omillar shundan 
iboratki, murakkab, og’ir va engil mehnat turlari bilan shug’ullanuvchi kishilar 
ehtiyojlari bir-biridan tubdan farq qiladi. 
Ijtimoiy-iqtisodiy, shu jumladan, moddiy ehtiyojlarni to’liq qondirish mumkin 
emas. Jamiyatda har bir ma’lum davrda ko’’lab qondirilmagan ehtiyojlar bo’ladi. 
Vaqt o’tishi bilan yangi buyumlarning ‘aydo bo’lishi, keng reklamaning ta’siri va 
savdoning rag’batlantirishi natijasida ehtiyojlar o’zgaradi va ko’’ayib boradi. 
Shunday ekan, jamiyatning, ya’ni uni tashkil qiluvchi shaxslar, muassasa va 
korxonalar ehtiyojlarining cheksizligi, ularning to’xtovsiz yangilanib va o’sib borishi 
tabiiydir. Bu ehtiyojlarning to’xtovsiz o’sib borishi iqtisodiy qonunda o’z ifodasini 
to’adi. Bunday qonun nafaqat ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishini, balki ularning 

---

11 
tarkiban yangilanib turishini, eskilarining o’rniga yangilarining kelishini bildiradi. 
Ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni ishlab chiqarish bilan ehtiyojlar o’rtasidagi uzviy, 
to’g’ridan-to’g’ri bog’liqlikni aks ettiradi. Ishlab chiqarish ehtiyojlarni qondirishga 
qaratiladi va uning rivojlanishi yangi ehtiyojlarni yuzaga keltiradi. Ishlab chiqarish 
baynalminal tus olishi bilan ishlab chiqarish va ehtiyoj o’rtasidagi bog’liqlik xalqaro 
miqyosda aks etadi. Ma’lum bir mamlakatda ‘aydo bo’lgan ehtiyoj boshqalariga 
tarqalib, xalqaro xususiyatga ega bo’ladi. Masalan, kom’yuter bir mamlakatda ‘aydo 
bo’lib, tez orada unga ehtiyoj dunyo miqyosida tarqaldi. Xalqaro aloqalar rivojlanib 
borgani sari ehtiyojlarning milliy xususiyatlari bilan bir qatorda uning millatlararo, 
baynalminal belgilari rivoj to’ib boradi. 
Ehtiyojlarning o’zi ham bir-birini taqozo qiladi. Bir ehtiyoj o’z orqasidan 
boshqa bir ehtiyojni keltirib chiqaradi. Masalan, kom’yuter texnikasiga ehtiyojning 
‘aydo bo’lishi, o’z navbatida uni ishlatishni o’rganish, unga xizmat ko’rsatish, dastur 
tuzish kabi ehtiyojlarni keltirib chiqaradi. 
Ehtiyojlarning o’sib borishi bir tekis, uzluksiz bo’lmaydi. Uning o’sishiga 
qarshi ta’sir qiluvchi omillar ham mavjud bo’ladi. Ishlab chiqarish holati, 
jamiyatdagi hukmron munosabatlar, favqulodda yuz beradigan holatlar (urushlar, 
iqtisodiy tizim almashishi) va zilzila, suv toshqini, yong’in kabi tabiiy ofatlar 
ehtiyojlarning o’sib borishiga qarshi ta’sir ko’rsatuvchi omillardir. Shunday qilib, 
ehtiyojlarning o’sib borishi qonuni mavjud ehtiyojlarning miqdoran o’sib borishida, 
mutlaqo yangi ehtiyojlarning ‘aydo bo’lishida, muayyan ehtiyojlar doirasida turli 
ehtiyojlar nisbatining o’zgarishida va bir ehtiyojning boshqasi bilan almashinishida 
namoyon bo’ladi. Ehtiyojlarning o’sib borishi, uni qondirish vositalari darajasi bilan 
chegaralanadi. Chunki ehtiyojlar cheksiz o’zgargani holda uni ta’minlash uchun 
kerak bo’ladigan iqtisodiy resurslar cheklangan bo’ladi.