Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat

Qiyosiy adabiyotshunoslik fan sifatida

Fan tarixidan ma’lumki, qiyosiy adabiyotshunoslik haqida­

gi dastlabki nazariy qarashlar adabiy jarayonlarning o‘xshash 

va  farqli  tomonlarini  izohlash  ehtiyoji  tufayli  XIX  asrning 

boshlarida Yevropada, XIX asrning ikkinchi yarmida Rossiya­

da shakllangan

1

.

Qiyosiy  tadqiqotlar  dastlab  tilshunoslik  yo‘nalishida  olib 

borilgan va keyinchalik adabiyotshunoslikka ham o‘z ta’sirini 

o‘tkazgan.  «Qiyosiy-tarixiy  metod  rivojida  Frans  Bopp,  Ras­

mus Rask, Yakob Grimm kabi Yevropa tilshunoslarining alohi­

da hissasi bo‘lib, ular novator tilshunoslar sifatida maydonga 

chiqdilar»

2

.

Ilk nazariy komparativistik qarashlar Germaniyada shakl-

langan.  Nemis  tarixchisi  I.G.Gerder  (1744-1803)  va  buyuk 

adib I.V.Gyote (1749-1832) tadqiqotlari, ayrim asarlari aynan 

qiyosiy yo‘nalishda yaratilgan. I.G.Gerder birinchilardan bo‘lib 

e’tiborini Yevropa xalqlari madaniy hayotidagi umumiy jihat­

larga  qaratadi.  Uning  g‘oyalarini  davom  ettirgan  buyuk  adib 

I.V.Gyote esa fanga «jahon adabiyoti» tushunchasini olib kira­

di. O‘zining «G‘arb-u Sharq devoni»da Sharq va G‘arb madani­

yatiga xos mushtarak jihatlarni yoritadi.

Rus sharqshunosligida qiyosiy-tarixiy metod rus tarixchisi 

va  nazariyotchisi  A.N.Veselovskiy  (1838–1906)  nomi  bilan 

bog‘liq. Olim mazkur atamani birinchi bo‘lib fanda muoma-

laga kiritgan. «Qiyosiy-tarixiy metod umumjahon adabiy jara-

yonini tadqiq etganda ijtimoiy-tarixiy taraqqiyotning rivojla-

nish qonuniyatlariga asoslanadi. Chunki tarixiy jarayon har bir 

geografik mintaqa doirasida o‘ziga xos belgilarga ega bo‘lgani 

1 

Batafsil qarang: Академические школы в литературоведении. – М., 1975.

2 

Расулов Р. Умумий тилшунослик. – Тошкент, 2010. – Б.81.

---

12

13

holda, bir qator umumiy qonuniyatlarga ham egaki, aynan shu 

qonuniyatlardan  kelib  chiqib,  turli  xalqlar  adabiyotlarini  qi­

yosiy aspektda o‘rganish mumkin»

1

 Shuning uchun, dastlabki 

tadqiqotlaridayoq A.N.Veselovskiy masalaga tarixiylik prinsipi 

asosida yondashgan. Masalan, nemis olimi G.Flotoning «Ilo-

hiy  komediya»  haqidagi  maqolasiga(1859)  taqrizida,  yozuv-

chini  zamondan  ayri  holda  tasavvur  qilish  qiyinligi,  Dante 

ijodiy merosi faqat Danteniki emas, bunda davrning ham ro­

lini anglash joizligi haqida fikr bildirib, G.Flotoning ayrim qa­

rashlarini tanqid qiladi.

2

 Uning nazarida