Adil niFTİ OĞlu məMMƏdov tibb elmləri namizədi
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şərur qəzasında
|
Naxçıvan qəzasında – qəza həkimi Epitan Qeorqiyeviç
Şenqeliya, mama Nina Dmitriyevna Babkova. Birinci sahənin kənd həkimi Appalon Qriqoryeviç Kantakuzin, mama Yelena Semyonovna Şeykina. Ikinci sahənin kənd həkimi (məlumat yoxdur), mama Tamara Konstantinovna Matyukova.
(boşdur). Şərur sahəsinin kənd həkimi Hüseyn Qulubəy Cabbarbəy oğlu Səfiyev, mama Mariya Dmitriyevna Quminskaya. Hər iki qəzanın feldşerləri haqqında məlumat yoxdur. Beləliklə 1910-cu ildə hər iki qəzada işləyən həkimlərin sayı – 7 (onlardan 3-ü başqa idarədən idi), feldşerlərin sayı – 15 (onlardan 4-ü başqa idarədən idi) və mamalar – 5 (onlardan biri başqa idarədən idi). Çarpayıların sayı 20-yə qədər çoxaldı. 1910-cu ildə 7 aptek olmuşdur ki, onların da 4-ü xüsusi sahibkarların əlində idi. 1910-cu ildə Naxçıvan qəzasında əhalinin 29788 nəfərinə 1 həkim, 8046 nəfərinə 1 çarpayı düşürdü. Şərur qəzasında əhalinin 35956 nəfərinə 1 həkim, 5998 nəfərinə 1 çarpayı düşürdü. Yeni əsasnamə qəbul olunandan sonra (8 mart 1904-cü il) əhaliyə tibbi xidmətin vəziyyəti keçmiş illərə nisbətən bir qədər yaxşılaşır. Bunu daha aydın başa düşmək üçün 1889- 1905 və 1906-1910-cu illərdə Naxçıvan və Şərur qəzalarında əhaliyə göstərilən ambulatoriya və stasionar xidmətin vəziyyətini nəzərdən keçirək.
25 4-cü cədvəl
1889-1905 və 1906-1910-cu illərdə kənd xəstəxanalarında qəbul olunan ambulatoriya və stasionar xəstələrinin artıb əskilməsi haqqında məlumat 1
sayı Qəzalar
Kənd xəstəxanası, feldşer məntəqəsi ilə birlikdə Illər
Ambula- toriyada stasionarda Cəhri
1892 - 1905 70,256 Məlumat
yoxdur Naxçıvan şəhəri 1906 -
79,914 237 Naxçıvan Çənənəb 1908
- 1910
23,471 10 1889
- 1905
73,135 Məlumat
yoxdur Şərur Başnoraşen 1906 -
126,322 66 1889
- 1905
143,391 Məlumat
yoxdur CƏMI:
1906 - 1910 229,707 313
_________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, I cild, 3-cü buraxılış, Tiflis, 1914, səh.117, 134.
26 Cədvəldən göründüyü kimi, əgər 1889-1905-ci illər, yəni 17 il ərzində Şərur qəzasında 73,135 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 113 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə (yəni 5 il ərzində) 126,322 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək, orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 702 gəliş düşürdü: əgər 1892-ci və 1905-ci illər (yəni 14 il) ərzində Naxçıvan qəzasında 70,256 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 49,7 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illər (yəni 5 il) ərzində üst-üstə 103,385 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla 198,0 gəliş düşürdü; əgər 1889- 1905-ci illər ərzində hər iki qəzada 143,391 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 61 gəliş düşürdüsə, 1906-1910-cu illərdə hər iki qəzada 229,707 ambulatoriya xəstəsi qəbul edilərək orta hesabla bir ildə əhalinin 1000 nəfərinə 295 gəliş düşürdü. Yuxarıda göstərildiyi kimi, 1892-1905-ci illərə nisbətən hər iki qəzada əhalinin 1000 nəfərinə düşən ambulatoriya xəstələrinin sayı 1906-1910-cu illərdə 6 dəfədən çox olmuşdur. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, 1906-1910-cu illərdə xəstələrin sayının artması heç də o demək deyildir ki, əhaliyə göstərilən ambulatoriya xidməti qəzalarda yalnız tibb şəbəkəsinin genişləndirilməsi və tibb işçilərinin sayının artırılması nəticəsində olmuşdur. Bunun başlıca səbəbi əhalinin iqtisadi yaşayış şəraitinin zəifləməsi üzündən bir sıra yoluxucu və ictimai xəstəliklərin artması olmuşdur. Bununla yanaşı cədvəldən göründüyü kimi 1906-1910- cu illərdə əhalinin xəstəxanaya qəbulu olduqca dözülməz olmuşdu. Orta hesabla bir ildə hər xəstəxanada cəmi 21 xəstə yatmışdır. Halbuki, yalnız bir çarpayı il ərzində normal olaraq 20-21 xəstə, habelə hər iki qəzada olan 20 çarpayı isə 400-420 xəstə qəbul edə bilərdi. Belə vəziyyət onunla izah edilir ki, xəstəxanalarda müalicə işi keyfiyyətsiz aparılırdı, dərman və sarğı materialları üçün hər xəstəyə cəmi 5-6 qəpik pul buraxılırdı. Xəstələrin qidalanması üçün lazımi qədər ərzaq buraxılmırdı. Dərman və sarğı materialları almaq üçün hər kənd xəstəxanasına 1890-1892-ci illərdə bir ildə 400 manat pul
27 buraxılırdı. Bu puldan hər xəstəyə Başnoraşen xəstəxanasında 3,2 qəpik, Cəhri xəstəxanasında isə 9 qəpik xərcləməyə icazə verirdilər. Sonralar xəstəxanalarda dərman və sarğı materiallarına buraxılan xərc bir qədər artırıldı. Hər xəstəxanaya feldşer məntəqəsi ilə birlikdə 800 manat pul buraxıldı. Lakin xəstəyə düşən dərman pulu isə artmadı. Məsələn, bu vəsait artırılan illər Başnoraşen kəndində hər bir xəstəyə 3 qəpik, Naxçıvan şəhərindəki kənd xəstəxanasında 5 qəpik, Çənənəb kənd xəstəxanasında isə 10 qəpik dərman pulu xərclənməsinə icazə verildiyi qeyd edilir. Bir ildə qəbul olunan stasionar və ambulatoriya xəstələrinin sayını nəzərə alsaq, aydın olur ki, hər bir xəstəyə cəmi 3-3,3 qəpik pul sərf olunurdu. Şərur qəzasının Başnoraşen kənd xəstəxanasının həkimi H.Səfiyev xəstələrə buraxılan dərman pulundan şikayətlənərək yazır ki, «xəstəxanaya və feldşer məntəqəsinə buraxılan vəsait çatışmadığından həkim məcbur olur ki, xəstəyə lazımi tibbi yardım göstərməkdən imtina etsin. Sonra müəllif qeyd edir ki, ambulatoriya və stasionar xəstələrinə keyfiyyətli müalicə göstərilməsi üçün vəsaiti artırmaq lazımdır…» 1 . Xəstəxanada yatan xəstələrin qidalanmasına buraxılan vəsait onları təmin etmirdi, bundan başqa xəstələrə lazım olan ərzağı tapmaq olmurdu. Bu haqda Çənənəb kənd həkimi Y.Kaminski yazır ki, «Smeta üzrə hər xəstəyə bir gecə-gündüz ərzində 30 qəpik çatır. Bu pulla xəstəni saxlamaq qeyri mümkündür. Bu 30 qəpiyə xəstəyə yalnız az miqdarda isti xörək, bir yumurta və bir qədər çörək vermək olar. Xəstələr normal qidalansınlar deyə, istər-istəməz öz ciblərindən əlavə pul verməli olurlar» 2 . Əhaliyə göstərilən tibbi yardımın aşağı səviyyədə olması və
xəstələrin xəstəxanaya az qəbul olunmasının ________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh. 54-55. 2 Yenə orada, səh. 66.
28 bir səbəbi də kənd xəstəxanasının xidmət etdiyi sahədə 40000-45000 nəfərin olması, kəndlərin xəstəxanadan xeyli uzaqda yerləşməsi idi. Kənd yollarının bərbad halda olması, ümumiyyətlə münasib və rahat nəqliyyat vəsaitinin olmaması və s. səbəblər üzündən, xüsusilə qış aylarında, xəstəxanaya qəbul daha da azalırdı. Bu da onunla izah edilir ki, qışda çoxlu qar yağması nəticəsində kəndlərin çoxunun yolları bağlanırdı. Çənənəb kənd həkimi Y.Kaminski bu haqda belə yazır: «Yolların əlverişsiz və yararsız halda olması, iş gününün itirilməsi və s. bunların hamısı o qədər də varlı olmayan əhali üçün maneçilik törədirdi. Qışda qar yağanda isə yuxarılarda olan kəndlər başqa yerlərlə tamamilə əlaqəsini kəsir və dağ cığırları təhlükəli olduğundan yalnız tək-tük adam tapılırdı ki, o da son dərəcə ehtiyac üzündən, qonşu kəndlərə getməyi qərara alsın» 1 . Ona görə göstərilənləri və habelə həkim kadrlarının kəskin azlığını nəzərə alsaq belə nəticəyə gəlmək olar ki, qəzalarda yaşayan kənd əhalisinə göstərilən tibbi xidmət nə dərəcədə aşağı səviyyədə idi. Ölkənin sanitariya vəziyyəti keçmişdə çox ağır idi. Küçələr başdan-başa zibillə dolu olurdu. Habelə küçələrin bərbad olması üzündən qışda palçıqdan, yayda isə tozdan keçmək mümkün olmurdu. «Molla Nəsrəddin» jurnalı Naxçıvanın belə acınacaqlı vəziyyətinə gülərək keçmiş Naxçıvandakı küçələrin bərbad halda olmasını öz nömrələrinin birində tənqid edir. Jurnalda çəkilən karikaturada bir nəfər Naxçıvan şəhər əhalisinin dəvə üstündə işə getməsi və dəvənin yarıya qədər palçığa batması göstərilir (5-ci şəkil). Sanitariya işlərinə nəzarət yetirilməsi polis işçilərinə tapşırılmasına baxmayaraq, əslində bu işlə heç kim məşğul olmurdu. Naxçıvan şəhərində qədimdə 3 hamam var idi: - Şeyxəlibəy hamamı, Əlifəzli hamamı və qaçqın Mirzəəlibəy _________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis 1916, səh.62.
29 hamamı. Ordubadda isə cəmi 2 hamam var idi. Kəndlərin əksərində hamam yox idi. O kənddə ki, hamam var idi, onlar da çirkab sularla dolu olurdu. Əhali çimmək üçün
5-ci şəkil Naxçıvan şəhəri Puşkin küçəsi
ümumi hovuzlardan istifadə edirdi ki, bu da dəri və yoluxucu xəstəliklərin yayılması üçün əlverişli bir mənbə idi. «Molla Nəsrəddin» jurnalının inqilabdan qabaqkı nömrələrinin birində hamamda çimənlərin vəziyyətini təsvir etmişdir. 6-cı şəkildən göründüyü kimi hamam otağının ortasında olan hovuzdan necə istifadə edilir. Kənd həkimi Y.Kaminski Naxçıvan qəzasının ikinci sahəsində (indiki Culfa rayonunda – A.M.) yaşayış şəraitindən və sahənin sanitariya vəziyyətindən məlumat verərək yazır ki, «sahənin yaşayış şəraiti ümumiyyətlə aşağı idi. Əhalinin istifadə etdiyi bulaq suyu kəndlərdə bir qayda olaraq çirkləndirilirdi. Kəndlərdə zibil tökmək üçün daimi yer ayrılmadığından zibil və başqa tullantılar ya çaya, ya da kəndin kənarına tökülürdü» 1 .
30
6-cı şəkil Kənd hamamı
Yerlərdə nüfuzlu polis nümayəndələrinin olmaması üzündən əhaliyə verilən göstərişlər vaxtında icra olunmurdu, əhali tibb işçilərinin göstərişlərinə çox vaxt etinasızlıqla yanaşırdı. Protokol tərtib edilməsi işə az kömək edirdi. Kənd həkimi H.Səfiyev Şərur qəzasının ümumi halı və əhalinin sanitariya vəziyyəti haqqında verdiyi məlumatda göstərir ki, qışda əhali otağın ortasında qazılmış təndirdən həm çörək yapmaq üçün, həm də soyuqdan qorunmaq üçün istifadə edirdi. Belə ki, təndirə çörək yapılandan sonra onun üstünə kürsü qoyur və bunun da üzərinə böyük bir yorğan salırdılar. Ailə üzvlərinin hamısı bu yorğanın altında yatırdılar. Müəllif yazır: «Heç bir evdə mebel yox idi, bunu
_______________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.59-60.
31 köhnə palaz əvəz edirdi 1 .
əhali amansızcasına istismar edilir, onlar arasında profilaktik və sanitariya-sağlamlıq tədbirləri olduqca zəif həyata keçirilirdi. Yuxarıda göstərildiyi kimi, tibb müəssisələrinin, həkim və orta təhsilli tibb işçilərinin sayı son dərəcə az idi. Iqtisadi gerilik hökm sürür, eləcə də məişət və əmək şəraiti aşağı səviyyədə idi. Məhz bu səbəblər üzündən ölkədə tez-tez epidemiyalar baş verirdi. 1892-ci ilin yay ayında baş vermiş vəba epidemiyası vaxtı Naxçıvan qəzasında 2583 vəbalı xəstə qeydə alınmış, onlardan 1227 nəfəri (47,5%-i) ölmüşdür. Naxçıvan şəhərində isə 250 vəbalı xəstədən 157-si (62,8%-i) ölmüşdür. 1904-cü ildə Naxçıvan və Şərur qəzalarında vəba epidemiyasının baş verməsinin qarşısını almaq və epidemiya əlehinə tədbirləri gücləndirmək məqsədi ilə 1904-cü ildə Şərur qəzasının Başnoraşen kəndində (iyul), Ordubad şəhərində (avqust) və Naxçıvan şəhərində (sentyabr) həkim-sanitar məntəqələri təşkil edilir. Onlara sanitar tədbirlərin həyata keçirilməsinə və xidmət dairəsində sanitar vəziyyətinə nəzarət etmək həvalə olunmuşdur. Xəstəlik hadisəsi baş verən vaxt ona qarşı bilavasitə mübarizəyə qoşulmaq nəzərdə tutulmuşdur. 1904-cü ilin avqust ayında Naxçıvan şəhərində vəbalı xəstələr üçün 10 sarpayılıq, sentyabr ayında Şərur qəzasının Başnoraşen kəndində isə 3 çarpayılıq xəstəxana açılır. Naxçıvan və Şərur qəzalarında baş verən vəba epidemiyası zəhmətkeşlər arasında çoxlu qurbanlar apardı. Təkcə 1904-cü ildə vəba epidemiyası zamanı Naxçıvan qəzasında vəbaya tutulmuş 837 xəstədən 628 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 74%-i), Şərur qəzasında isə 845 vəbalı xəstədən 660 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 78,1%-i) ölmüşdü 2 . ________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.51. 2 Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı. «Irəvan quberniyasında 1904-cü ildə vəba epidemiyasının xülasəsi»,Irəvan,1905,səh.97.
32 Başqa sözlə desək, 1904-cü ildə hər iki qəzada ümumiyyətlə ölmüş 3428 nəfərdən 1288-i (yəni ümumi ölüm hallarının 37,6%-i) yalnız vəba xəstəliyindən olmuşdur. Beləliklə, 1904-cü ildə Keçmiş Naxçıvanda əhalinin hər 10000 nəfərinə 110 vəbalı xəstə düşürdü. Elə kəndlər var idi ki, vəbaya tutulan xəstələrin 90-95%-i, hətta 100%-i vəfat edirdi. Məsələn, 1904-cü ildə hər iki qəzanın 35 kəndində xəstələnən 204 vəbalı xəstənin hamısı ölmüşdür. Buna misal Naxçıvan qəzasının Aşağı Rəmeşin, Kükü, Şada, Payız, Nehrəm, Yuxarı Uzunoba, Camaldın, Culfa, Əliabad, Şahbuz, Kolanı, Tumbul; Şərur qəzasının Zeyvə, Keştaz, Mahmudkənd, Siyaqut, Vayxır, Tumaslı, Qarxın və sair kəndlərini göstərmək olar. Irəvan qubernatoru quberniya həkiminin müşayiəti ilə 1904-cü il oktyabr ayının 14-də yerlərdə vəba epidemiyası əleyhinə aparılan tədbirlərin necə təşkil edildiyi ilə şəxsən tanış olmaq üçün Naxçıvana gəlir və bir neçə gün burada qaldıqdan sonra geriyə qayıdır. Çox təəssüflə qeyd etmək lazımdır ki, bu gəlişin nəzərə çarpacaq dərəcədə elə bir təsiri olmur. Xəstəlik isə ara vermədən günü-gündən çoxalır. Təkcə bunu göstərmək kifayətdir ki, 1904-cü il noyabr ayının 1-dən dekabr ayının 1- nə kimi vəbalı xəstələrin sayı 617 nəfərə çatmışdı ki, bunların da 481-i (yəni xəstələnənlərin 78%-i) vəfat etmişdi. Irəvan quberniyasında 1904-cü ildə vəba epidemiyasının yayılması səbəbləri aydınlaşdırılarkən belə yazılmışdır: «Bu haqda danışmazdan əvvəl aşağıdakı suallara cavab vermək lazımdır:… Məgər bizim yaşayış şəraitimizin sanitariya vəziyyəti o qədər hazır idimi ki, biz vəba kimi qorxulu bir düşmənin qarşısına cürətlə çıxaq? Biz kifayət qədər hazırdıqmı ki, vəba xəstəliyini vaxtında aşkar edək və vaxtında onun qarşısını alaq? Bu sualların yalnız bir cavabı var: Yox! yox!» 1 . 1894-cü ildə Naxçıvan qəzasında 4 nəfər və Şərur qəzasında bir nəfər cüzəmlı xəstə qeydə alınmışdır. Tədbir görülmədiyindən xəstələrin sayı ildən-ilə artır. Hər iki __________________ 1 Irəvan quberniyasının 1906-cı ilə aid yaddaş kitabı, üçüncü hissə. Irəvan, 1905, səh.102.
33 qəzada 1894-1907-ci illərdə xəstəliyin nə dərəcədə yayılmasını bilmək üçün aşağıdakı cədvəli nəzərdən keçirək:
5-ci cədvəl 1894-1907-ci illərdə cüzam xəstəliyinin gedişi haqqında məlumat
Yuxarıda deyilənlərdən və cədvəldən göründüyü kimi, 1894-cü ildə qeyd olunan cüzam xəstəliyinə qarşı vaxtında tədbir görülmədiyindən, xəstəlik yayılaraq 26 kəndi bürüyür və onun sayı 14 il ərzində (1908-ci ilədək) 5-dən 53-ə çatır ki, bunun da 48 nəfəri (yəni xəstələnənlərin 90,5 %-i) ölümlə nəticələnir. Qəzalar üzrə götürdükdə Naxçıvanda xəstələnən 41 nəfər cüzamlı xəstənin 38-i (yəni xəstələnənlərin 92,7 %-i), Şərurda isə 12 xəstədən 10-u (yəni xəstələnənlərin 83,3 %-i) vəfat etdiyi aydın olur. 1907-ci ildə Naxçıvan və Şərur qəzalarında uşaqlar arasında skarlatina epidemiyası baş verir. Bu epidemiya zamanı Naxçıvan qəzasında skarlatinaya tutulan 229 uşağın 18-i (yəni xəstələnənlərin 8 %-i), Şərur qəzasında isə xəstələnən 56 uşağın 20-si (yəni xəstələnənlərin 35,6 %-i) ölür. Beləliklə, hər iki qəzada skarlatina ilə xəstələnən 285 uşaqdan 38-i (yəni xəstələnənlərin 13,3%-i) ölmüşdür 1 . Tibbi statistikanın lazımi səviyyədə aparılmaması bir çox xəstəliklər haqqında dəqiq rəqəmlər göstərməyə imkan vermir. Lakin bir sıra materiallardan aydın olur ki, o zamanlar müraciət edən xəstələr içərisində vərəmli, ____________________ 1 Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş kitabı, VII fəsil, Irəvan, 1912, səh.3-7.
Qeydə alınmış Ölmüş Qəzalar Yaşayış məntəqəsi kişi qadın Cəmi kişi qadın cəmi Naxçıvan 17 24 17 41 23 15 38 Şərur
9 7 5 12 5 5 10 CƏMI:
26 31 22 53 28 20 48
34 traxomalı, dəri-zöhrəvi və bu kimi yoluxucu xəstəliklərə tutulanların sayı az olmamışdır. «Qafqaz həqqında məlumatlar məcmuəsi» adlı əsərdə Naxçıvanda o zamanlar bir sıra xəstəliklərlə yanaşı qanlı ishalın, qızılcanın, keçəlliyin, müxtəlif göz xəstəliklərinin hökm sürdüyü göstərilir. 1 Habelə Naxçıvan və Şərur qəzalarında qarın yatalağının, qanlı ishalın, sifilisin, vərəmin olmasını, 1908-1909-cu illərdə Culfada və Yayçı kəndində çiçək və Nəsirvaz kəndində (Ordubad rayonu) skarlatina epidemiyasının baş verməsini (60 uşaqdan 50-si ölmüşdür) təsdiq edən sənədlər də vardır. Yuxarıda göstərilən fakt və rəqəmlərdən aydın olur ki, keçmiş Naxçıvanda səhiyyə işlərinin kədərli mənzərəsi necə idi. Buradan belə nəticə çıxarmaq olar ki, Naxçıvan və Şərur qəzaları təbii çiçək, qarın yatalağı, vəba, cüzam, qanlı ishal, dəri-zöhrəvi xəstəlikləri, traxoma, vərəm, göy öskürək, qızılca, skarlatina və başqa yoluxucu xəstəliklərin mənbəyi idi. Elə müəllifə rast gəlməzsən ki, o öz əsərində keçmiş Azərbaycanda, xüsusən Naxçıvanda malyariya xəstəliyinin vəziyyətindən danışarkən onun xalqın qənimi, bəlası olmasını, zəhmətkeşlər arasında geniş yayılmasını və çoxlu qurbanlar aparmasını göstərməsin. Doğrudan da xalq arasında «qızdırma» adlanan bu xəstəlik keçmişdə hər il yüzlərlə adamı, xüsusən uşaq və hamilə qadınları məhv edirdi. Əhali arasında malyariya Naxçıvan qəzasına nisbətən Şərur qəzasında daha geniş yayılmışdı. Bu haqda «Böyük sovet ensiklopediyası»nda Naxçıvan MSSR-də səhiyyə işlərinin keçmişdəki zəif inkişafından, əhali arasında xəstəliklərin yayılmasından bəhs edilərək göstərilir ki, əhali arasında yatalaq, traxoma, malyariya (Arazətrafı zolaqda əhalinin 70-80%-i, Noraşendə isə – az qala 100%-ə qədəri) xəstəlikləri geniş yayılmışdı 2 . Məsələn, Naxçıvan
______________________ 1 «Qafqaz haqqında məlkmatlar məcmuəsi», VII cild, Tiflis, 1880, səh.258. 2 Böyük Sovet Ensiklopediyası, 29-cu cild, 2-ci nəşr, Moskva,1954,səh.276.
35 qəzasında 1906-cı ildə – 4621 nəfər, 1907-ci ildə – 3749 nəfər, 1908-ci ildə – 893 nəfər, 1909-cu ildə – 6575 nəfər və 1910-cu ildə 5476 malyariyalı xəstə qeydə alınmışdı. Malyariya xəstəliyinin gedişi haqqında verilən məlumatların birində xəstəliyin törətdiyi ağırlaşmalar xarakterizə edilərək göstərilir ki, malyariyanın təsirindən hamilə qadınlarda tez-tez uşaqsalma və vaxtından əvvəl doğuş hadisələri baş verir, habelə zahılıq dövrü yüksək temperatur, daxili cinsiyyət üzvlərinin müxtəlif səbəblərdən ağırlaşması ilə nəticələnir ki, bu da çox vaxt zahı qadının ölümünə səbəb olurdu.
Müəllif qeyd edir ki, xroniki malyariya nəticəsində qanazlığı müşahidə edilən qadınların bir neçəsində illərlə aybaşı olmur 1 . Kənd həkimi Kantakuzinin müşahidəsinə əsasən 1909- cu ildə malyariya epidemiyası zamanı Naxçıvan şəhərində uşaqsalma və vaxtından qabaq doğuşdan sonra ağırlaşmış, uzun sürən uşaqlıq qanaxması və s. səbəblər üzündən 100-dən çox qadın (çoxusu cavan yaşlarda) ölmüşdür. Beləliklə, öz-özlüyündə aydın olur ki, inqilabdan, qabaqkı Naxçıvanda əhalinin təbii artımının son dərəcə azalması, ölümün, xüsusən uşaq ölümünün çoxalmasına səbəb – yuxarıda göstərildiyi kimi – xəstəliklərin geniş surətdə yayılması, yaşayış şəraitinin aşağı səviyyədə olması idi. «Naxçıvan MSSR»-i kitabının müəllifi A.Nadirov bu barədə haqlı olaraq yazır: «Sovet hakimiyyəti qurulmamışdan əvvəl Naxçıvan MSSR-nin hazırki ərazisində əhalinin təbii artımı son dərəcə aşağı idi. Bunun əsas səbəbi, hər şeydən əvvəl, o zaman əhalinin ən geniş kütlələrinin iqtisadi vəziyyətinin olduqca ağır olması, habelə malyariya, səpgili yatalaq və başqa bu kimi ağır xəstəliklərin yayılması… idi. 2
_________________ 1 Həkim Malyujenko M. Irəvan quberniyasının 1912-ci ilə aid yaddaş kitabı, VII fəsil, Irəvan, 1912, səh.35 2 A.Nadirov. Naxçıvan MSSR (iqtisadi-coğrafi oçerk), Bakı, 1959, səh.39.
6-cı cədvəl
36
1904-1910-cu illərdə Naxçıvan və Şərur qəzalarında əhalinin təbii artıb-əksilməsi haqqında məlumat 1
Doğulanların sayı
Ölənlərin sayı Təbii artım Ill ər
Ə halinin
say ı
Mütl əq
rə qə ml ərl ə
H ər 1000
nə fə rə gör ə Mütl əq rə qə ml ərl
ə H ər 1000 nə fə rə gör ə Mütl əq rə qə ml ərl
ə H ər 1000 nə fə rə gör ə 1904 152865 3880 25,4 3428 22,4 452 3,0 1906 153769 3185 20,7 2614 17,0 571 3,7 1908 154911 4543 29,3 3382 21,8 1161 7,5 1910 157232 4864 30,9 3269 20,8 1594 10,1
Elə illər də olmuşdur ki, (1904-cü ildə), hər 1000 nəfərə düşən təbii artım 3-ə, ölüm 22,4-ə, doğum isə 25,4-ə çatmışdır. Deyilənləri daha düzgün başa düşmək üçün Naxçıvan və Şərur qəzalarında 1910-cu ildə əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən doğumu, ölümü və təbii artımı Azərbaycan SSR və Naxçıvan MSSR-in 1962-ci ilə aid göstəriciləri ilə müqayisə edək:
Doğum Ölüm Təbii artım Keçmiş Naxçıvan (1910-cu ildə 30,9 20,8 10,1 Naxçıvan MSSR (1962-ci ildə) 47,7 7,8 39,9 Azərbaycan SSR (1962-ci ildə) 40,3 7,4 32,9 SSRI (1962-ci ildə) 22,5 7,5 15,0
________________ 1 Bu cədvəli tərtib edərkən Irəvan quberniyasının 1904-1910-cu illərə aid yaddaş kitabından istifadə edilmişdir.
37 Ağır iqtisadi vəziyyət və çar hökumətinin Naxçıvan əhalisinə etinasızlığı nəticəsində yüksək xəstələnmə və ölüm halı ilə yanaşı əlillik də artırdı. Belə hadisə 1897-ci ildə Rusiya imperiyasının əhalisinin birinci siyahıya alınmasında qeyd edilmişdir. 7-ci cədvəl
1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınmasında əlillik haqqında məlumat
Əlillərin sayı Qəzalar və şəhərlər Əhalinin sayı Korlar
Kar və lallar
Ağıldan kəm
Cəmi Naxçıvan şəhəri 8790 26 4 5 35 Ordubad şəhəri 4611 8 - 1 9 Naxçıvan qəzası (şəhərlə birlikdə) 100771 304 73 68 445 Şərur qəzası 38269 101 30 20 151 Hər iki qəzada CƏMI
139040 405 103 88 596
Məlumatdan aydın olur ki, əhalinin hər 1000 nəfərinə düşən əlillərin sayı belə olub: Naxçıvan şəhəri üzrə – korlar 2,9; kar və lallar – 0,4; ağıldan kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 3,9; Ordubad şəhəri üzrə - korlar 2,7; ağıldan kəmlər – 0,2; cəmi əlillər – 1,9; Naxçıvan qəzası üzrə (şəhərlərlə birlikdə) - korlar 0,3; kar və lallar – 0,7; ağıldan kəmlər – 0,7; cəmi əlillər – 4,4; Şərur qəzası üzrə - korlar 2,6; kar və lallar – 0,8; ağıldan kəmlər – 0,5; cəmi əlillər – 3,9; Hər iki qəza üzrə - korlar 2,9; kar və lallar – 0,7; ağıldan kəmlər – 0,6; cəmi əlillər – 4,2. Çar hökumətinin devrilməsinə qədər Naxçıvanda səhiyyə işlərinin kədərli tarixi belə olmuşdur. 1917-ci il fevral inqilabından sonra Naxçıvanda müvəqqəti hökumətin və Xüsusi Cənubi Qafqaz Komitəsinin yerli hakimiyyət orqanları formal olaraq yaradıldı. Bu yeni
38 hakimiyyət əslində devrilmiş çar üsuli-idarəsindən çox az fərqlənirdi. 1917-20-ci illərdə Naxçıvan və Şərur qəzaları daşnakların və onların ingilis – amerikan ağalarının əlində idi. Bu ağalar Naxçıvan və Şərur qəzalarında yaşayan xalqları bir- biri ilə salışdırır, onlar arasında qırğın törədirdilər. Onların yeritdikləri düzgün olmayan siyasətin nəticəsində yüzlərlə adam milli qırğınların qurbanı oldu. Ölkədə olan bu acınacaqlı vəziyyəti görən həkim və orta təhsilli tibb işçiləri öz şəxsi təhlükəsizliklərini təmin etmək üçün qəzanı tərk edirlər. Beləliklə, 1917-1920-ci illərdə əhaliyə göstərilən tibbi xidmət son dərəcə xarablaşır. Təkcə bunu göstərmək kifayətdir ki, 1920-ci ildə hər iki qəzada bir həkim və bir neçə orta təhsilli tibb işçisi var idi. Bu illərlə statistik məlumatlar saxlanılmadığından əhaliyə göstərilən tibbi xidmət haqqında məlumat yoxdur. Amma bir sıra materiallardan aydın olur ki, həmin illərdə xəstəliklər və aclıq nəticəsində gündə 40-50 adam ölürmüş. 1918-22-ci illərdə Naxçıvanda həkim işləmiş (1920-ci ildə o, ilk səhiyyə komissarı olmuşdur) Əli Abbas oğlu Abbasov 1918-20-ci illərdəki həkimlik fəaliyyətindən danışarkən qeyd edib ki, «o illərdə Naxçıvanda səhiyyə işləri olduqca acınacaqlı vəziyyətdə idi.» O, təkbaşına işləmək məcburiyyətində olub. 1918-ci ildə Naxçıvana gələndə burada 1910-cu ildən həkimlik edən, əhali arasında yaxşı mütəxəssis kimi qiymətləndirilən, böyük təcrübəyə malik olan K.Qilneri və E.Şenqelini görür. Az vaxt içində onlar, bütün orta tibb işçiləri və yeganə mama şəxsi təhlükəsizliklərini qorumaq məqsədilə qəzanı tərk edirlər. Bu səbəbdən Ə.Abbasov müraciət edən xəstələrə tək başına, qəbul otağında, kömək göstərir. Ağır xəstələrə isə evlərdə yardım edir. O illərdə dərman çatışmayıb, peyvənd materialının olmaması üzündən uşaqlar arasında çiçək xəstəliyi günü-gündən artırmış. Xüsusilə qaçqınlar arasında ağır xəstələrin sayı daha çox olmuşdur. Beləliklə, göstərilən, hətta az-maz materiallardan məlum olur ki, 1917-20-ci illərdə səhiyyənin vəziyyəti dözülməz dərəcədə pisləşib. Olub-qalan tibb şəbəkəsi dağıdılıb, tibbi kadrlar ölkəni tərk edib, yerlərdə sanitar vəziyyəti kəskin
39 pisləşib. Millətlər arasında qırğın nəticəsində əhali son dərəcə yoxsullaşıb. Bunların hamısı əhali arasında xəstəliyin, xüsusən yoluxucu xəstəliklərin artmasına səbəb olub.
Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|