Adil niFTİ OĞlu məMMƏdov tibb elmləri namizədi
Yüklə 1,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
I FƏSIL.
SOVET HAKIMIYYƏTININ QƏLƏBƏSINƏ QƏDƏR NAXÇIVANDA TIBB XIDMƏTININ INKIŞAF TARIXI (1828-1920-ci illər)
Naxçıvanın qədim tarixi var. Naxçıvanın indiki ərazisində o vaxtlar məskunlaşan tayfalar, maddi mədəni qədim abidələr Neolit dövrünə (e.ə.7-6-cı minillər) aiddir. Çoxsaylı maddi mədəni memarlıq abidələri göstərir ki, Naxçıvan çox keçmişdə özünün yüksək mədəniyyəti ilə yaxın şərqdə şöhrət tapmışdır. VIII-X əsrlərdə Naxçıvan, Culfa, Ordubad iri peşə- ticarət mərkəzi olmuşdur. VII-XIV əsrlərdə Naxçıvan Sacilər, Səlcuqlar, Eldənizlər, Monqollar dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. XV-XVI əsrlərdə Naxçıvan yarım köçəri feodal dövlətlərin – Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu və Səfəvilər dövlətlərinin tərkibində olmuşdur. 1903-cü ildə I Şah Abbasın qoşunları tərəfindən dağıdılmışdır. XVIII əsrin əvvəllərində isə Şəhər Nadir Şahın qoşunları tərəfindən tutulmuşdur. Özünün çoxillik tarixi ərzində Naxçıvan yadellilər tərəfindən işğal edilmiş, dəfələrlə dağıdılmış və talan edilmişdir. Lakin nə yadelli qoşunların basqınları, nə əsarət altına salmaq cəhdləri, nə də onun qarət edilməsi xalqın vətənə olan məhəbbətini söndürə bilməmişdir. Onlar silahlanaraq öz torpağı, ailəsi və uşaqları uğrunda vuruşdular. XVIII əsrin ortalarında yarımmüstəqil Naxçıvan xanlığı yaradıldı. 1826-28-ci illərdə Rusiya-Iran müharibəsi gedişində 1827-ci ilin iyununda rus qoşunları Naxçıvanı zəbt etdilər. Türkmənçay müqaviləsinə əsasən Naxçıvan xanlığı Irəvan xanlığı ilə birlikdə Rusiyaya birləşdirildi. Çar höküməti Irandan və Türkiyədən minlərlə erməni ailəsini Naxçıvan Xanlığı ərazisinə köçürmüşdür. 1828-ci ilədək azərbaycanlılar diyarın əhalisinin 92%-ni təşkil edirdilərsə, 1897-ci ildə bu
9 66,3%-ə enmiş, ermənilərin sayı isə artaraq 32,7%-ə çatmışdır. 1 Naxçıvan diyarı Çar hökumətinin Qafqazda apardığı inzibati islahata (10 aprel 1840) əsasən Gürcüstan-Imperiya quberniyasının tərkibində Naxçıvan qəzası kimi (1841) təşkil edilmiş, sonra isə (1849-cu ildə) Irəvan quberniyasının tərkibinə keçirilmişdi. Ilk əvvəl Naxçıvan ərazisində iki qəza (Naxçıvan və Ordubad) olub, sonralar isə (1867-ci ildə) bu qəzalar birləşdirilərək bir qəza – Naxçıvan qəzası adlanır. 1870-ci ildə Irəvan quberniyasının tərkibində növbəti qəza – Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil edilir. Bu iki polis sahəsindən – Şərur (I sahə) və Dərələyəz (II sahə) ibarət olur. Biz yalnız I sahədə (Şərur) məskunlaşan kənd əhalisinə göstərilən tibbi xidmət haqqında tam məlumat verəcəyik. O ki, qaldı II sahəyə (Dərələyəz), burada kənd əhalisinə göstərilən tibbi xidmətə aid cüzi məlumat olduğundan onu təsvir etmək mümkün olmadı. Ona görə gələcəkdə Şərur-Dərələyəz qəzası sadəcə olaraq Şərur qəzası kimi göstəriləcək. Beləliklə Naxçıvan diyarında, Sovet hakimiyyəti qurulanadək, iki qəza (Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz) olmuşdur. Naxçıvanın Rusiya imperiyasının tərkibinə keçirilməsi, onu özünün ucqar müstəmləkəsinə çevirsə də obyektiv olaraq xarici hücumlardan, ara müharibələrinin, feodal çəkişmələrinin törətdiyi bəlalardan xilas etdi. Azərbaycanın böyük filosofu, dramaturqu və maarifpərvəri Mirzə Fətəli Axundov ölümündən bir il qabaq, 1877-ci ildə Azərbaycanın görkəmli maarifpərvəri və ictimai xadimi Həsən bəy Zərdabiyə yazdığı məktublarının birində Azərbaycanın Rusiya tərkibinə daxil olması nəticəsində onun yadellilərin basqını təhlükəsindən qurtarmasının əhəmiyyətindən danışaraq qeyd etmişdi: «Heç olmazsa ona minnətdar ol ki, biz Rusiya dövlətinin _______________ 1 Naxçıvan Ensiklopediyası. «Azərbaycan Elmlər Akademiyası». Bakı, 2002-ci il, səh. 385, 517
10 himayəsi sayəsində keçmişdə sonsuz işğalçı orduların saysız basqın və talanlarından xilas olduq və nəhayət, rahatlıq əldə etdik» 1
Bununla belə tarixi materiallar göstərir ki, Çar Rusiyası Cənubi Qafqazı ələ keçirməkdə məqsədi öz iqtisadi və siyasi maraqlarını əsas tutaraq müstəmləkəlik siyasətini həyata keçirmişdir. Naxçıvanda Sovet hakimiyyətinin qələbəsi dövrünə qədər olan illərdə səhiyyə işlərinin vəziyyətini təsvir etmək üçün bəzi tarixi məlumatları nəzərdən keçirək. Naxçıvanda inqilaba qədər işləmiş həkimlərin verdiyi məlumatlardan aydın olur ki, Rusiyanın tərkibinə daxil olana qədər Naxçıvanda heç bir xəstəxana və həkim olmamışdır. Əhali tibbi yardım almaq üçün ara həkimlərinə, mollalara, seyidlərə, dərvişlərə, falçılara müraciət edirdi. Şərur qəzasının həkimi H.Səfiyev qəzada ilk xəstəxana açılana qədər olan dövrü təsvir edərək yazır: «…O vaxta qədər (1889-cu ilədək, yəni ilk xəstəxana açılana qədər) əhali ancaq ara həkimləri və dəlləklərin köməyi ilə keçinirdi…» 2 .
Insanın anatomiyası, fiziologiyası və xəstəliklərin mahiyyəti barəsində heç bir təsəvvürü olmayan bu cür başabəla«həkimlərin» günahı üzündən hər il yüzlərlə adam, o cümlədən körpə uşaq onların qurbanı olurdu. «Irəvan quberniyasında səhiyyə işlərinin müasir vəziyyəti» adlı məqalədə aparılan türkəçarə müalicə üsulları tənqid edilərək belə yazılır: «Ehtimal ki, bəşəriyyətin əmələ gəlməsi ilə bir gündə yaranan xalq təbabəti hələ bu günə qədər uşaqlıq dövründə qalmış, onda sadəlik və uşağa aid xüsusiyyətlər çoxdur. Doğrudan da məsələn, xəstənin heyvan dərisinə salınması, qanaxmanın peyinlə dayandırılması, yaranın üstünə nəcisdən məlhəm qoyulması, ovsun oxunması, cadulama və s. bu kimi
_________________________ 1 «Əkinçi» qəzeti, 1877-ci il, №2. 2 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.54. müalicə üsullarını başqa cür necə izah etmək olar?…» 1 .
11 Naxçıvan ölkəsində ara həkimlərinin elmi əsası olmayan müalicə metodlarının geniş yayıldığını malyariya haqqında aşağıdakı ədəbiyyat məlumatı təsdiq edir: «… o zaman xalq arasında malyariyaya qarşı tətbiq edilən müalicə vasitələrindən biri qorxutmaqla müalicə etməkdən ibarət idi; bu zaman qızdırmalı adamın üstünə qəflətən soyuq su tökür və ya o, yatmış ikən üzünə sillə vururdular və s…» 2 .
qalmış münasibət onunla izah edilirdi ki, əhalinin yaşadığı tarixi şəraitdən və ictimai inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq onun zehnində təbiət qanunlarına qarşı müxtəlif baxışlar var idi. Burada biz başlıca olaraq dinin və mövhumatın kök salıb hökm sürdüyü dövrü nəzərdə tuturuq. Insanlar sadəlövhcəsinə xəstələnmə halını «allahın qəzəbi» kimi başa düşür və xəstəni pirə aparırdılar ki, bəlkə allah onun günahından keçə ki, o da sağala. Bu, ondan irəli gəlir ki, o vaxtlar ruhanilər və dindarlar cürbəcür vasitələrlə zəhmətkeş kütlələrin şüurunu zəhərləyir, hər növ istismar, zülm və əsarətə tabe etdirməyə çalışırdılar. Burada öz-özünə aydın olur ki, dindar insanlar təbiətin qanunlarını düzgün başa düşməyərək təbiətdə xarüqalədə qüvvələrin varlığına inanır və nəticədə onların şüurunda yanlış fikirlər əmələ gəlirdi. Azərbaycanın görkəmli satirik ədibləri, şairləri və yazıçıları öz əsərlərində məzlum xalqı aldadıb var yoxunu əlindən alan, onları «müalicə» edən mollaları, falçıları, ara
________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, I cild, 3-cü buraxılış, Tiflis, 1914, səh.54. 2 M.Malyujenko – Irəvan quberniyasında malyariya və onunla mübarizə. «Irəvan quberniyasının 1912-ci il yaddaş kitabçası», VII fəsil, səh.37, Irəvan şəhəri, 1912-ci il. həkimlərini və sairləri atəşli tənqidə tutur, bu cür tipləri ifşa edir və iç üzlərini açıb xalqa göstərirdilər.Belə görkəmli xadimlərdən biri öz iti qələmi ilə şöhrət qazanmış satirik yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə idi. Onun redaktor olduğu «Molla
12 Nəsrəddin» satirik jurnalı Azərbaycanda sanitariya maarifinin inkişafı uğrunda mübarizədə böyük xidmət göstərmişdir. Jurnal öz səhifələrində mollaların, ara həkimlərinin və digər şarlatanların apardıqları türkəçarə «müalicə» üsullarını ifşa edib, onların nadanlığına iztehza edir və onları ələ salırdı. «Molla Nəsrəddin» jurnalının 1909-cu il 47-ci nömrəsində dua yazan məşhur bir mollanın karikaturası verilmişdir (şəkil 1).
-Xanım, inşallah bircə saatdan sonra qarnınızın ağrısı keçər
Şəkildə molla sancı çəkən bir qadının yarıçılpaq bədəninə tamaşa edərək dua oxuyur ki, qadın bu duadan «şəfa» tapsın. Lakin sancı get-gedə artır. Belə vəziyyəti görən molla; «-xanım, inşallah bircə saatdan sonra qarnınızın ağrısı keçər» – deyə qadını sakitləşdirməyə çalışır. Jurnal, avam xalqı aldadıb, onun cibini soyan, öz dini fəaliyyətini müalicə işi ilə bağlayan bu cür mollaların fırıldağını acı gülüşlərlə ifşa edir və onların iç üzünü açıb xalqa göstərir. Naxçıvan MSSR-nin ərazisində tibb işi XIX əsrin ortalarında təşkil edilib.
13 Mövcud qanuna əsasən 1847-ci ildə Qafqaz ölkəsinin inzibati idarəsi tərəfindən Cənubi Qafqaz üçün tibb personalının ştatı haqqında əsasnamə imzalandı. Buna əsasən hər qəzada bir qəza həkimi, iki feldşer və bir mama vəzifəsinin olması nəzərdə tutulurdu. Rəsmi məlumatlardan aydın olur ki, 1852-53-cü illərdə Naxçıvan və Ordubad qəzalarında əhaliyə tibbi yardım göstərilib. O vaxtlar Naxçıvan qəzasında qəza həkimi Stepan Vasilyeviç Bitlitski, mama Mariya Nikolayevna Makaroviç, Ordubad qəzasında (qəza 1867-ci ildə ləğv dilib) qəza həkimi Avqust Vilhelmoviç Miller, mama Feodosiya Nikolayevna Romanovskaya 1 işləmişlər. Onlardan başqa yerli əhaliyə hərbi hospitalda işləyən hərbi həkimlər də tibbi kömək göstərmişlər. Bu həkimlərdən Aleksandr Maksimoviç Şalomovu, Pyotr Kirilloviç Balyuranı və Maksim Qriqoryeviç Slimovskini 2
göstərmək olar. Irəvan quberniyası üçün 13 noyabr 1874-cü ildə təsdiq edilmiş ştata əsasən Naxçıvan qəzasında bir qəza həkimi, iki feldşer və bir mama ştatı, Ordubad qəzası ləğv edildikdən sonra onun əvəzində Şərur qəzası yaradıldı və buraya bir qəza həkimi, iki feldşer verilir 3 .
qəzalarının (Naxçıvan və Ordubad şəhərlərinin) ərazisi, əhalisi və əhalinin sıxlığı haqqında məlumat verilib 4 . Elə orada, qəzalarda işləyən tibb işçiləri göstərilib. Naxçıvan qəzasında qəza həkimi Vasiliy Aleksandroviç Subbotkin, __________________ 1 Qafqaz təqvimi, 1853-cü ilə aid. Beşinci şöbə «Qafqaz mülki idarələrin tibbi şöbəsi, Tiflis, 1852, səh.572. 2 Qafqaz təqvimi, 1854-cü ilə aid. Beşinci şöbə hərbi hosbitallar, Tiflis, 1853, səh.713. 3 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri. I cild, 3-cü buraxılış, Tiflis, 1914, səh.115. 4 Qafqaz təqvimi 1879-cu ilə aid. Ikinci şöbə, Qafqaz canişinlik istehsal qüvvələrinin xülasəsi, Tiflis, 1878-ci il, səh.328.
mama Lyuba Ivanovna Breyer işləmişlər. Şərur qəzasında qəza həkimi Qavril Yakovleviç Oqunov işləmişdir. Feldşer haqqında məlumat yoxdur.
14 Göstərmək lazımdır ki, qəza həkimlərinin vəzifəsi əsasən məhkəmə təbabəti və tibbi-polis fəaliyyəti ilə məşğul olmaqdan ibarət idi (məhkəmə-tibb müayinəsi, meyityarma və s.). Bundan başqa qəza həkiminin onun tabeliyində olan feldşerlərin və mamaların üzərinə nəzarət, əhaliyə həkim köməyi göstərmək vəzifəsi də düşürdü.
1-ci cədvəl Qəza və şəhərlərdə ərazi, əhali və əhalinin sıxlığı haqqında məlumat
Əhali
Qəza və şəhərlər Ərazi kv.km
kişi qadın cəmi 1 kv.
km-ə düşən
əhali Naxçıvan qəzası 34149 25749 59898 Naxçıvan şəhəri
3719 3159 6878 Ordubad
şəhəri 3908,4
2069 1456 3525 17,1
Şərur qəzası
840 14267 12201
26468 31,5
CƏMI 4748,4 54204
42565 96769
20,4
Qeyd etmək lazımdır ki, qəza həkimi vaxtının çoxunu məhkəmə təbabəti işlərinə sərf etdiyindən əhali tibbi xidmətdən demək olar ki, məhrum edilmişdi. Bu haqda «Qafqaz mülki idarələrində müasir tibbi şöbələrin vəziyyətinin xülasəsi» adlı bir məqalədə göstərilmişdir ki, «Qəza həkimləri başlıca olaraq məhkəmə təbabəti və başqa müayinə, meyityarma və ekspertiza ilə məşğul olurlar». 1
________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, I cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1914 il, səh.40. Həmin xülasənin digər bir yerində belə yazılmışdır: «…Qəza həkimləri yalnız bilavasitə öz məhkəmə təbabəti
15 vəzifəsi ilə məşğul olduğundan onlar falçıların, ara həkimlərinin və ruhanilərin əlində qalan kənd əhalisinə lazımi qədər tibbi yardım göstərə bilmirdilər»… 1 XIX əsrin 70-ci illərin axırlarında kənd əhalisinə həkim köməyini təşkil etmək məqsədi ilə əvvəlcədən yeni əsasnamə layihəsi hazırlanmasına başlanıldı. 18 fevral 1880-ci ildə Qafqazda mülki idarələrin tibb hissəsinin hazırladığı layihə «Cənubi Qafqaz ölkəsinin quberniyalarında kənd həkim sahələrinin təşkil edilməsi haqqında» Dövlət Şurasının əsasnaməsi təsdiq edildi. 2
ikisi qadın) qəbul otağı, ambulatoriya və aptek açılması nəzərdə tutulurdu. Stasionar şöbəsində xəstələrə ilk yardım göstərmək, lazım gəldikdə isə xəstəni xəstəxanaya qəbul etmək qeyd olunurdu. Ambulatoriya təyin edilmiş saatlarda xəstələri hər gün, təcili hadisələrdə isə günün hər vaxtında qəbul etməli idi. Xəstələr həkimin resepti əsasında apteklərdən pulsuz dərmanlarla təchiz edilməli idilər. Kənd – həkim sahəsinə bir həkim, iki feldşer və bir mama nəzərdə tutulmuşdur. Əsasnaməyə əsasən aptek müdiri vəzifəsi xəstəxananın həkiminin mülahizəsinə əsasən feldşerlərin birinə həvalə olunmalı idi.
________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, I cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1914 il, səh.40. 2 Rusiya imperiyasının qanunlarının bütün toplusu. II toplu, 7-55, II şöbə, əlavə Sankt-Peterburq, 1884 il, səh.38. 2-ci cədvəl
16
Cənubi Qafqaz quberniyasında kənd həkim sahəsinin xərcləri (manatla)
Yemək xərci
Cəmi
Kənd həkimi 600 575
300 1475
Böyük tibb feldşeri 250 - 50 300 Kiçik tibb işçisi 200 - 50
250 Mama 250 - 50
300 Sair xərclər (istilik, işıq- landırma, dərmanlara əlavə)
- - - 1100 Bundan başqa ştat cədvəlində hər bir qəzaya birdəfəlik xərc nəzərdə tutulurdu: a) qəbul otağının ilkin yerləşdirilməsi üçün 350 man., b) aptekin yerləşdirilməsinə 350 man., c) qəbul otağına, feldşer və mamalara cərrahi alət almaq üçün 90 man. Əsasnamədə Qafqaz nümayəndəsinə ölkədə kənd – həkim sahəsini xüsusi təlimatla təyin etmək səlahiyyəti verilmişdir. Belə təlimat və qayda yalnız 4 ildən sonra, yəni 27 fevral 1884-cü ildə təsdiq edildi. Bu vaxtdan etibarən Naxçıvan və Şərur qəzalarında qəbul otaqları təşkil edildi. Ilk qəbul otağı (4 çarpayı) 1889-cu ildə Şərur qəzasının Bafnoşaren kəndində açıldı. Naxçıvan qəzasında ilk qəbul otağı (4 çarpayı) 1892-ci ildə Cəhri kəndində açıldı. Beləliklə XIX əsrin axırında Naxçıvan və Şərur qəzalarının ərazisində cəmi 8 çarpayıdan ibarət iki kənddə qəbul otaqları olmuşdur ki, burada da 4 həkim (onlardan 2-si qəza həkimi idi) və 6 orta tibb işçisi çalışmışdır. Xəstəxana təşkil edilən illər və hətta ondan bir neçə il sonra əhali xəstəxanaya çox təsadüfi hallarda müraciət edirdi. Əhali «insanın alnında nə yazılıbsa, o da olacaq» və ya «xəstəlik allah əmridir» – deyə xəstələnən adamın üstünə həkim çağırmırdılar. Sonralar el arasında «Allah dərd verib, onun dərmanını da göndərib» – deyə həkimə müraciət
17 edənlərin sayı bir qədər çoxalır. Kənd həkimi Y.Kaminski (1911-ci ildə) «Naxçıvan qəzasının 2-ci tibb məntəqəsinin tibbi-sanitariya vəziyyəti» adlı məqaləsində yazır ki, müsəlmanlar təsadüfi hallarda, özü də könülsüz olaraq, xəstəxanada yatırdılar» 1 .
Habelə Şərur qəzasının həkimi H.Səfiyev Başnoraşendə xəstəxana təşkil olunan birinci illərdə, xəstələrin xəstəxanaya müraciət etmələri haqqında belə yazır: «…Ilk əvvəllər tibbi yardım üçün xəstəxanaya çox az müraciət olunurdu, çünki ona etibar etmirdilər…» 2 . Tarixi materiallar göstərir ki, əhali doğrudan da ilk əvvəllər həkimlərə etibar etmir və onları «allahın» düşməni sayırdı. Deyilənlərə bir daha inanmaq üçün satirik «Molla Nəsrəddin» jurnalının nömrələrinin birində (1910-cu ildə) rəssam Rotterin ustalıqla çəkdiyi iki şəkli nəzərdən keçirək. 2-ci şəkildən aydın olur ki, boğazı xəstələnən bir qadın üzünü həkimə göstərməyin dərdindən, hətta ərinin razılıq verməsinə baxmayaraq yenə də: «Yox, yox, ölsəm də açmaram» – deyə üzünü həkimdən gizlədir. Bu, son dərəcə isbat edir ki, əhali doğrudan da həkimə inanmırdı, çünki onun zəkası «ilahi» qanunların uydurmaları ilə zəhərlənmişdi. Ona görə ki, onun bilik səviyyəsi yox dərəcəsində idi. Ona görə də əhali mollaların dua oxumasına, onların «sehirli» və «gizli» müalicə üsullarına, ara həkimlərinin apardığı «müalicənin» gücünə daha çox inanırdı. Əlbəttə, belə inam nəinki insanın şüuruna, həm də onun sağlamlığına əks təsir göstərirdi. 3-cü şəkildə həmin xəstə qadın mollaya inanaraq nəinki boğazını, hətta yarımçılpaq bədənini belə ona göstərməkdən çəkinmir. Ərinin icazəsini gözləmədən: «Qoy molla göbəyimi yazsın, bunun zərəri yoxdur» deyə qadın kişisini qabaqlayır.
__________________ 1 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.66. 2 Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri, II cild, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1916, səh.54.
18
2-ci şəkil - Ay arvad, aç üzünü həkim boğazına baxsın. - Yox, yox, ölsəm də açmaram.
Əlbəttə «Molla Nəsrəddin» jurnalı bu şəkillərdə əhalini təbliğ edərək başa salırdı ki, xəstəni əsil müalicə edən şəxs həkimdir, molla isə fırıldaqçı, hiyləgər və yalançı bir şəxsdir.
19
3-cü şəkil - Qoy molla göbəyimi yazsın, bunun zərəri yoxdur.
Zaman keçdikcə əhali həkimin xəstələrə qayğısını hiss edir və onun doğrudan da xəstəni sağaltdığını öz gözü ilə görürdü. Şübhəsiz ki, həkimə inanmaq və ona qarşı münasibətin yaxşılaşması bir çox illər ərzində tədriclə başa gəlmişdir. Sonralar xalq arasında həkimdən söhbət düşəndə «həkim allah adamıdır», hətta «həkim qadına məhrəmdir» deyirlər
1 .
________________ 1 Islam dininə görə yad kişinin qadına baxması günah sayılır. O vaxtlar isə Naxçıvanda qadınlardan həkim yox idi. Ona görə də kişi həkimlərin xəstə qadınlara baxmasına "«Allah özü razılıq verib"»- deyə onu günah saymırdılar, onu (həkimi) məhrəm hesab edirdilər.
20 Bundan başqa «Molla Nəsrəddin» jurnalının inqilabdan əvvəlki nömrələrinin birində tibb elmindən xəbəri olmayan bir boyaqçının uşaqlarda göyöskürək xəstəliyini necə müalicə etməsi haqlı olaraq ifşa edilmişdir. 4-cü şəkildə avam xalqı aldadan həmin boyaqçının karikaturası verilmişdir. Şəklin altında belə yazılıb: «Boyaqçı hansı uşağın boğazına bir az göy sürtsə, həmən saat öskürməyi rəf olar». 1
Buradan öz-özünə aydın olur ki, keçmişdə yoluxucu uşaq xəstəliklərinin nə olduğunu bilməyən bu cür boyaqçıların apardığı «müalicə» nəticəsində uşaqların əksəri ölürdü. Bir neçə ildən sonra məlum oldu ki, qəzalarda açılan qəbul otaqları əhalinin ehtiyacını kifayət qədər ödəmir, onun böyük hissəsi tibbi yardımdan kənarda qalır. Bunu nəzərə alan Çar hökuməti «mərhəmətə» gələrək Cənubi Qafqazda kənd-həkim sahələrinin təkmilləşdirilməsi haqqında Dövlət Şurasının fikri ilə razılaşdı. 8 mart 1904-cü ildə 605№-li yeni əsasnamə təsdiq etdi. Bundan sonra elə bil qəzalarda tibbi xadmət işinin inkişafına bir addım atıldı. Belə dəyişiklik forma və təşkili cəhətdən 1880-ci il əsasnaməsindən bir qədər fərqlənirdi. Yeni əsasnaməyə görə hər qəzada iki kənd həkim sahəsi, hər sahədə 6 çarpayılıq kənd xəstəxanası (əvvəlki 4 çarpayı əvəzinə) təşkil edilməli idi. Çarpayılardan başqa otaqların sayı artmalı, xəstəxanada ambulatoriya, aptek, kişi və qadın palatalarından başqa həm də əməliyyat və vanna otaqları olmalı idi. Hər sahədə xəstəxanadan başqa feldşer məntəqəsi açılmalı idi. O qəbul otağından, onun nəzdində aptekdən, feldşerlər və başqa xidmət üçün lazım olan otaqlardan ibarət olmalı idi. Beləliklə hər qəzada bir əvəzinə dörd müalicə idarəsi: - iki xəstəxana və iki feldşer məntəqəsi fəaliyyət göstərməli idi. Stasionar şöbədə çarpayılar, nəinki qabaqlarda olduğu kimi birincili xəstələrə yardım göstərmək, o həm də xəstəni stasionarda müalicə etmək nəzərdə tutulurdu. Keçmişdən fərqli olaraq çarpayılardan __________________ 1 «Molla Nəsrəddin» jurnalı, 6 sentyabr, 1911-ci il, №32.
21
4-cü şəkil Uşaqlarda olan göy öskürəyin boyaqxanada tamam müalicə olunması
xroniki və ruhi xəstələrdən başqa, bütün xəstələr istifadə edə bilərdilər. Stasionarda, eləcə də ambulatoriyada müalicə pulsuz olmalı idi. Feldşer məntəqələrində ambulator qəbulu pulsuz olmalı, onlara dərman pereparatlarının pulsuz buraxılması nəzərdə tutulurdu. Məntəqəyə baş feldşer müdirlik etməli idi. O, öz növbəsində kənd sahə xəstəxana həkiminə tabe idi. Kənd sahəsi bir həkim ştatından, iki baş feldşerdən (biri stasionarda, o biri feldşer məntəqəsinin müdiri – o, həm də aptek müdiri) və bir kiçik feldşerdən, bir mamadan ibarət olması nəzərdə tutulurdu. Tibb idarələrini saxlamaq üçün pul xərcləri aşağıda göstərildiyi kimi olmuşdur:
22 3-cü cədvəl Kənd xəstəxanalarının və feldşer məntəqələrinin saxlanması xərcləri
xərci
Maaşı yeməyi Cəmi Sahə həkimi 700 700 1400
Xəstəxanada baş feldşer 420 - 420 Məntəqə baş feldşeri 420 - 420 Kiçik feldşer 360 - 360 Mama 420 - 420 Bir sahənin müalicə idarəsini saxlamaq üçün sair xərclər (xəstəxana və s. feldşer məntəqələri)
2480
Bundan başqa xəstəxananın hər qəbul otağını təşkil etmək üçün 175 man. və hər yeni təşkil edilən xəstəxana feldşer məntəqələri ilə birlikdə 900 man. həcmində pul nəzərdə tutulmuşdur 1 . Qeyd etmək lazımdır ki, yeni əsasnaməyə uyğun olaraq qəbul otaqlarının kənd xəstəxanalarına çevrilməsi və sahədə ikinci xəstəxananın, feldşer məntəqəsinin açılması iki dövrdə həyata keçirilməli idi. Birinci dövr (1904-1906) – qəbul otaqları kənd xəstəxanalarına çevrilməklə o sahədə feldşer məntəqəsi açılmalı idi. Ikinci dövr (1907-1909) – iuinci kənd xəstəxanası feldşer məntəqəsi ilə bir sahədə açılmalı idi. Yeni əsasnaməyə uyğun olaraq Naxçıvan və Şərur qəzalarında bir sıra dəyişiklik edildi: a) birinci dövr 1905-ci ildə Cəhri kəndində (Naxçıvan qəzası) və Başnoraşen ______________ 1 «Qafqazda mülki idarələrin tibb sahəsinin indiki vəziyyətinin xülasəsi». Qafqaz mülki idarələrində xidmət edən həkimlərin birinci qurultayının əsərləri.T-1, 2-ci buraxılış, Tiflis, 1914-cü il, səh.41-43
23 (Şərur qəzası) qəbul otaqları kənd xəstəxanasına çevrildi. Hər bir xəstəxanada 6 çarpayı oldu. Beləliklə Başnoraşen qəbul otağı öz yerində qaldı, amma Cəhri kəndindəki qəbul otağı Naxçıvan şəhərinə köçürüldü. Naxçıvan qəzasının Cənnəb kəndində isə feldşer məntəqəsi açıldı: b) ikinci dövrdə – fevral ayı 1908-ci ildə Cənnəb kəndində 6 çarpayılıq yeni xəstəxana açıldı. Orada olan feldşer məntəqəsi isə Naxçıvan qəzasının Əbrəqunus kəndinə köçürüldü. Bundan başqa Naxçıvan qəzasının Cəhri kəndində, Şərur qəzasının Xanlıqlar kəndində yeni feldşer məntəqəsi açıldı. Qeyd etmək lazımdır ki, o zamanlar şəhər əhalisinə tibbi xidmət göstərmək üçün heç bir xəstəxana yox idi. Ona görə Naxçıvan şəhərində yaşayanlara tibbi yardım göstərmək məqsədi ilə əlacsızlıqdan Cəhri kəndində olan 6 çarpayılıq kənd xəstəxanası 1905-ci ildə Naxçıvan şəhərinə köçürülür. Naxçıvan şəhər ictimai-idarə üsulu tərəfindən həmin xəstəxanada 2 çarpayı artıq saxlamaq üçün ildə 1500 man. həcmində vəsait ayrılır. Məhz buna görə də Naxçıvan şəhərinin əhalisi kəndlilərlə bir yerdə bu 8 çarpayılıq kənd xəstəxanasından eyni hüquqda istifadə edirlər. Beləliklə 1 yanvar 1910-cu ildə Çar rejimi dağılanadək aşağıdakı qaydada kənd tibb şəbəkəsi təşkil edilir 1 .
Yüklə 1,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|