A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

II Mövzu 
Misir və Mesopotamiyanın beynəlxalq əlaqələri  
 
2.1. Yeni şahlıq dövründə Misirin yüksəlişi.  
Misir fironlarının işğalçı yürüşləri 
E.ə. XVII əsrin sonunda üsyanlar zamanı Orta Şahlığın zəiflədiyi bir dövrdə şərqdən Misirə müxtəlif 
tayfa birləşmələri basqın edirlər. Misirə  gəlmiş bu tayfaların etnik tərkibi müxtəlif olmuşdur. Qədim 
müəlliflərdən Manefon Misiri işğal etmiş bu tayfaları «hiksos» adlandırmışdı. 
Qiksoslar müxtəlif köçəri tayfalardan ibarət idilər. Onlar Fələstin və Sina yanmadasında hərbi 
demokratiya mərhələsini yaşayırdılar. Kəskin sosial mübarizə Misiri daxilən zəiflətmişdi. Bundan istifadə edən 
hiksoslar tədricən Misir deltasına soxulmuşdular. 
Misir  əhalisi və ordusu qiksoslara müqavimət göstərə bilmədi. Qiksoslar Şimali Misirdə  məskən 
saldılar, deltanın  şərq hissəsindəki Avaris şəhərini istehkama və dövlətin paytaxtına çevirdilər. Qiksos 
hökmdarları da firon rütbəsini daşıyırdılar. Qiksos fıronları XV -XVI sülalələrə mənsub olmuşlar. Manefon və 
sonrakı antik müəlliflər altı qiksos hökmdarının adını çəkir, onların fəaliyyəti haqqında məlumat verirdi. . 
Mənbələrə görə, Qiksoslar Misirdə 150 ilə yaxın ağalıq etmişdilər. Sonuncu qiksos hökmdarı Apopinin 
dövründə hakimiyyət zəifləməyə başladı. 
Qiksos ağalığına qarşı mübarizə Yuxarı misirdə başladı. Fiv fironları uzun müddət hiksoslara xərac 
verməklə az - çox XVII sülalənin müstəqilliyini saxlayırdılar. E.ə. XVI əsrin ortalarında hiksos hökmdarlanna 
qarşı ölkədə narazılıq artırdı. Fıron Sekenenra misirlilərin azadlıq mübarizələrinə başçılıq edirdi. Lakin onun 
hiksoslara qarşı  çıxışı müvəffəqiyyətsizliyə  uğradı. O, ilk döyüşdə  əsir düşdü və  işgəncə ilə edam edildi. 
Sekenenranın uğursuz çıxışı mübarizəni dayandırdı. 
 Az sonra hiksoslara qarşı mübarizəyə firon Kamos başçılıq etdi. Saray əyanları müxtəlif bəhanələrlə 
Komosu mübarizədən yayındırmağa cəhd göstərsələr də o, Fiv allahı Amonun əmrinə  əsasən işğalçılara qarşı 
mübarizəni davam etdirdi və ardıcıl olaraq müvəffəqiyyətlər qazanmağa başladı. Çətin vəziyyətdə qalan hiksos 
sülaləsinin son hökmdarı Apopu Kür ölkəsinin hökmdarına hərbi yardım üçün müraciət edərək məktub yazır və 
qasidlə göndərir. Lakin Apopinin qasidi məktubla bərabər Kamosın  əlinə keçir. Kamos qasidi geriyə, Avaric 
şəhərinə qaytarır. 
Kamosun qiksoslara qarşı mübarizəsi qələbə ilə  nəticələndi. Kamoncu bir qalib kimi Fiv şəhərində 
təntənə ilə qarşıladılar. Kamonsun və döyüşlərin şücaəti haqqında yazılar Amon məbədində Daş lövhələrə həkk 
olundu. Misir qiksos hakimiyyətindən azad oldu. 
 Qiksosların üzərində ilk qələbə Misirdə Fiv şəhərinin mövqelərini möhkəmlətdi. Kamosun vəfatından 
sonra hakimiyyətə onun qardaşı I Yaxmos (e.ə. l580-1558) gəldi. Yaxmos qiksoslara qarşı Avaris uğrunda 
döyüşlərdə qələbə çaldı. Misir tarixinin Yeni Şahlıq dövrü başlandı. Yeni Şahlıq e.ə.XYI-XI əsrlərdə mövcud 
olmuşdur. 
I Yaxmos XVIII sülalənin birinci hökmdarı idi. Onun hərbi yürüşü  şərqdə  Fələstinin cənubuna kimi 
çatmışdı. Üç il mühasirədən sonra burada Laruxön şəhəri tutuldu. Sonra I Jaxmos cənub istiqamətində 
müharibələr apardı.  
I Yaxmos mərkəzləşdirilmiş Misir dövləti yaratmaq siyasətini yürüdürdü.  
I Yaxmosun varisi I Amenxotep həmçinin Efıopiyaya yürüş təşkil etdi və həbəş qoşunu məğlubiyyətə 
uğradıldı. Bu ərazi bir vilayət kimi Misirə birləşdirildi. Efiopiyanı idarə etmək üçün canişin təyin edildi. XVIII 
sülalənin ilk hökmdarlarının hərbi yürüşləri nəticəsində Misirin əvvəlki sərhədləri bərpa olundu. Yeni şahlığın 
ərazisi Sina yarımadasından Nilin ikinci keçidinə qədər uzanırdı. 
I Tutmosun hakimiyyəti işğalçılıq müharibələrinin genişlənməsi ilə  səciyyələnir. I Amenxotepin 
bacısına evlənən I Tutmos bu nigaha əsasən ona hakimyyətə sahib olmuşdu. I Tutmos cənubda Misirin siyasi 
mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədi ilə yürüş təşkil etmiş və burada  baş vermiş üsyanı yatırmışdı. 
I Tutmosun Şərqi Aralıq dənizi ölkələrinə yürüşü də  uğurlu olmuşdu. O, Fərat çayına qədər gəlib 
çatmış, Mitanni qoşununu darmadağın etmişdi. Qələbə zamanı  qənimət kimi ələ keçirdiyi hərbi  əsirlərin sayı 
məlum deyildi. 
I Tutmos Fələstin və Suriyanı keçərək Mesogotamiyanın şimalına çatmış və orada Mitanni hökümdarını 
məğlubiyyətə  uğratmışdı. O, Fərat çayına çatmış ilk Misir fironu idi. XVIII sülaləsinin ilk fironları Misiri 
yenidən qüdrətli dövlətə çevirdilər. Fironlar işğal edilmiş ölkələrdən ilbəil xərrac alırdılar. Qələbədən sonra ələ 
keçirilmiş qənimət Misirə gətirilirdi. Ölkədə məbəd tikintisi genişləndirilirdi. I Tutmos əvvəlki fironlardan fərqli 
olaraq özünə ehram yox, yer altında qayalıqlar arasında sərdabə tikdirmişdi. Onun ölümündən sonra 
hakimiyyətə əvvəlcə oğlu II Tutmos, sonra isə nəvəsi III Tutmos gəldi.  
III Tutmos e.ə.l450-cü illərdə Misirin hökmdarı olmuşdu. O, Misirin xarici siyasəti kökündən dəyişdi 
və  fəal işğalçılıq müharibələrinə başladı. III Tutmos ilk növbədə Suriya və  Fələstinə yürüş etdi. Yürüşün 
nəticəsi bütün Suriyanın və  Fələstinin fəth edilməsi oldu. Bu ərazi çoxlu şəhər-dövlətlərdən ibarət olmasına 
baxmayaraq, yaxşı müdafiə olunmaq imkanlarına malik idi. Hündür qala divarları olan Suriya şəhərləri hər 

---

 
11
hansı bir ordunun qarşısını uzun aylar ala bilərdi. Misirliləri Mektddo şəhəri yaxınlığında “330 hökmdar” öz 
döyüşçüləri ilə gözləyirdi. Döyüşün ilk anlarındaca Misir ordusu başdan sovdu yığılmış «üç yüz otuz» Suriya-
Fələstin drujinasının müdafiə  xəttini dağıtdı  və onlar atlarını, döyüş arabalarını ataraq şəhərə  tərəf qaçmağa 
başladılar. Lakin firon Mekiddo şəhərini döyüş məqamında ələ keçirə bilmədi. Şəhər mühasirəyə alındı, yeddi 
ay mühasirədən sonra tutulmuşdu. 
Mekiddo  şəhəri tutulduqdan sonra Misirin geniş  işğalçılıq siyasəti daha da genişləndi. III Tutmos 
demək olar ki, hər il Suriya ərazisinə yürüş edir, şəhər və vilayətləri işğal edirdi. Hakimiyyətinin 29-cu ili 
Suriyada Uarqet qalası alnıır və Ardat şəhərinin kənarı boşaldılır. 30-cu ildə Oront çayı üzərində Kadeş 
şəhərinin  ətrafı  işğal olunur, lakin şəhəri tutmaq mümkün olmur. Firon Tsumuru və Ardat şəhərlərinə  tərəf 
hərəkət edir, Ullaza şəhəri alınır, III Tutmos Mitanniya daxil oldu, Fınikiya və Nuxaşşe ölkəsinə hücum edir.  
Hakimiyyətinin 42-ci ilinə qədər Tutmos tərəfindən 15-dən artıq yürüş həyata keçirilir. Bu zaman III Tutmos 
şimalda Fərat çayı üzərində Karkəmiş  şəhərinə  qədər, Suriya və Mesopatomiyanın qovuşduğu yerəcən gəlib 
çatmışdı. 
Suriya uğrunda uzun illər davam edən mübarizədə Oront çayı üzərində Kadeş şəhəri və Şimali Suriyada 
Tunib şəhəri, əsasən də Mitanni şahları Misirin başlıca rəqibləri olaraq qalırdı. 
III Tutmosa ən güclü müqavimət göstərən və  Şimali Suriya uğrunda onun rəqibi olan dövlət Mitanni 
şahlığı idi. Mitanni şahlığı bu zaman öz qüdrətinin zirvəsində idi. Bütün Suriya dövlətləri firona qarşı 
mübarizədə Mitannini özlərinə dayaq hesab edirdilər. Mitannini fəth etmədən bütün Suriyanı  ələ keçirmək 
ağlasığmaz idi. Lakin ilk döyüşdə Mitanni ordusu darmadağın edilmişdi. 
Mitannini şahı Fərata çəkilmişdi. Müharibəni davam etdirmək üçün Tutmosa gəmilər lazım idi. Onlann 
çox hissəsi tələsik Finikiyada düzəldildi və Fərata gətirildi. Ordu ilə Fərata keçən firon orada Mitanni ordusımu 
tapa bilmədi. Onlar daha uzağa çəkilmişdilər. III Tutmos sahildəki qayanın üzərində  qələbə nişanı qoyaraq 
çayaşağı şəhər və kəndləri talan edə - edə üzməyə başladı. 
Göz qabağında olan müvəffəqiyyətə baxmayaraq, hakimiyyətinin 33-cü ilində Tutmos Mitanni 
məsələsini həll edə bilmədi. III Tutmos tərəfindən Misirin fəth etdiyi hüdudlar sonradan, demək olar ki, 
dəyişmədi. 
Karnak  şəhərindəki ümumdövlət məbədi Amonun və onun «oğlu» Tutmosun qələbələrinin abidəsinə 
çevrildi. Bu məbədin divar və qüllələrində fironun ustaları onun tərəfindən Amona bağışlanmış ləl-cəvahiratın, 
Suriya-Fələstindən gətirilmiş bitki və heyvanların, Amonun iştirakı ilə düşmənləri öldürən Tutmosun şəkillərini 
çəkirdilər. 
III Tutmosun dövründə Misirin sərhədi cənubda dördüncü Nil keçidindən başlayırdı və Şimali Suriyaya 
çatırdı. Tutmosun qələbələri hətta yüz illər sonra da dillər  əzbəri olmuşdu. Onun şəkilləri bər-bəzək  əşyaları 
üzərində xoşbəxtlik gətirən və düşmən qüvvələrini qorxuya salan talisman kimi gəzdirilirdi. 
III Tutmos XV əsrin ortalarında -54 il hökümdarlıq etdikdən sonra vəfat etdi. 
Onun vəfatından dərhal sonra  Suriya - Fələstini narazılıq bürüdü. Suriyalılıar elə bilirdilər ki, yeni 
firona qarşı müvəfəqiyyətlə müqavimət göstərə biləcəklər və bununla da çox kobut səhv etmişdilər. III 
Tutmosun oğlu və varisi Amenxotep Misir fironlarının az qala ən sərti və qorxulusu idi. O, əla hərbi hazırlıq 
keçmişdi və həddən artıq güclü və dözümlü idi. Hələ onsəkkiz yaşında ikən o, atası tərəfindən hökumət işlərinə 
cəlb edilmişdi və dövlət işləri ilə  məşğul idi. Atası  vəfat etdikdən sonra isə hakimiyyət tamamilə onun əlinə 
keçdi. 
Amenxotep hakimiyyətinin 7-ci ilində  Fələstinin  şimalına yürüş etdi. İtayət etməyən  Şamiş - Adumu 
şəhərinin müqaviməti qırıldı. Katna şəhəri yaxınlığında Amenxotep düzmənin döyüş arabalarını görüb onlara 
hücum etdi və aparıcını öldürdü. Amenxotep Fərata, torpaqlarının şimal sərhədinə çatdıqdan sonra geri döndü. 
Onun varisi IV Tutmosun dövründə Misir Mitanni ilə dostluq mümünasibətləri yaratdı. Mitanni şahı Artadama 
qızını Firona ərə vergi. 
IV Tutmosdan sonra hakimiyyətə III Amenxotep gəldi.  Şahlığının 5-ci ili o, Efıopiyada baş verən 
üsyanı yatırdı, bundan sonra cənuba tərəf yürüş etdi və sələflərindən heç birinin getmədiyi, Xora sularına gedib 
çıxdı  və öz sərhəd nişanəsini ora həkk etdi. Bu, III Amenxotepin şəxsən iştirak etdiyi yeganə «birinci 
qalibiyyətli yürüş» idi. 
Yaxın Şərqin böyük dövlətləri öz qüdrətli qonşularını narahat etmişdilər. Misir silahının gücü və Misir 
qızılının parıltısı onları üzüyola etmişdi. III Amenxotep zaman-zaman bu «qardaş»larına qızıldan hədiyyələr 
bağışlayırdı. Efıopiya və Misir qızıl məbədləri, Suriya - Fələsdindən alınan xərac və hərbi qənimətlər Fironların 
xəzinələrini saysız-hesabsız qızılla doldurmuşdu. Babil şahı Kadaşman-Xarbe öz misirli «qardaş»ından qızını 
ona ərə verməyi xahiş edəndə firon düşünmədən cavab vermişdi ki, Misir şahzadəsi heç vaxt başqa ölkəyə ərə 
verilməyib. Təhqir olunmuş Babil şahı isə öz qızına firona verməyə razı oldu. Başqa şahlara qızların verməyən 
Amenxotep, onların qızların Misirə  yığmışdı. Ona iki Babil şahzadəsi, üç Mitanni və bir Artsava şahzadəsi 
verilmişdi. Onların heç biri sarayda əhəmiyyətli bir yer tutmurdu. Sarayda deyilirdi ki, Babilistan, Aşşur, 
Mitanni və Het tamamilə Misir şahının əlindədir. 
III Amenxotepin dövrü ziddiyətli bir dövr olmuşdur. Bir tərəfdən Misir saray, loğvalıqla dünya 

---

 
12
hökümranlığı iddiası edir, xəyali təbəələri sırasında Babil, Aşşur və qitə Yunanıstanının əhalisini görürdü. Digər 
tərəfdən laqeyidcəsinə Suriya -Fələstin torpaqlarında Het şahlığının fitnə-fəsadına və riyakarlıqla itaət edən 
hökümdarların hərəkətlərinə sakitliklə dözürdü. Əslində yeni şahlıq dövrü  Misir fironları Misirin əvvzlki 
qüdrətini bərpa edə bilmədilər.