A. N. Abbasbəyli, S. Z. Yusifzadə

Ədəbiyyat 
1.  Бисмарк О. Мысли и воспоминания. Т. 1-3, М., 1940 
2.  Галкин И.С. Объединение Германии М., 1951 
3.  Галкин И.С. Создание германской империи. М., 1986 
4.  Ерусалимский А.С. Бисмарк: дипломатия и милитаризм. М., 1968 
5.  Ерусалимский А.С. Внешняя политика и дипломатия германского империализма в конце XIXв. 
М.. 1951 
6.  Ерусалимский А.С. Германский империализм: история современность. М., 1964 
7.  Нарочницкая Л.И. Россия и война Пруссии в 60-х годах. 
8.  Ревуненков В.Г.  Приход Бисмарка к власти (Польша и борьба в Пруссии 1859-1862.), Л., 1941 
9.  Ревуненков В.Г. Польское восстание 1863г. и европейская дипломатия. Л., 1957 
10. Ростс Л.К. Шлезвиг-Голштинский вопрос и политика европейский держав в 1863-1864гг. 
11. Ротштейн Ф.А. Международные отношения в конце XIXв. М., 1960 
12. Ротштейн Ф.А. Из истории Прусско-Германиской империи. М-Л., 1948 
13. Хвостов В.М. Франск-русской союз и его историческое значение. М., 1955 

---

 
124
NƏTİCƏ 
 
Dünya tarixinin qədim, orta əsrlər, yeni və ən yeni dövrlərə bölünməsi müasir elmi düşüncə baxımından 
müxtəlif sivilizasiyaların inkişaf və  əvəzlənmə tarixidir. Oxuculara təqdim edilən dərslikdə sivilizasiyanın 
müxtəlif mərhələlərində dövlətlər arası münasibətlər yaranma, inkişaf və yeniləşmə prosesində araşdırılır, Misir 
və Mesopotamiyadan tutmuş, ərəb və Frank dövlətləri arasındakı münasibətlərə, Otuzillik mühüribədən tutmuş 
müstəmləkə müharibələrinə, Vyana sisteminin yaradılmasından Almaniyanın birləşdirilməsinə  qədər 
diplomatiya tarixinin müxtəlif hadisə  və proseslərinə müasirlik yönümündən işıq salınır. Dövlətlərarası 
münasibətlərin sivilizasiyasının müxtəlif mərhələlərində aparıcı rola malik olması həmişə etiraf olunmuşdur ki, 
bunun idraki, nəzəri və praktiki kökləri minilliklərin dərinliklərindədir.  
Tarixin orta əsrlər dövründə alimlər dünya tarixini dörd monarxiyanın inkişaf tarixinə bölürdülər: a) 
Asuriya - Babilistan monarxiyası; b) Midiya - İran monarxiyası; v) Yunan-Makedoniya monarxiyası; q) Roma 
monarxiyası. Qədim hətta Bibliya ənənələrindən bəhrələnən bu bölgü tarixi bilgilərin ö dövrkü səviyyəsini əks 
etdirməsinə baxmayaraq elmi fikir bir həqiqəti dərk etmişdi. Bu tarxi inkişafın dövlətlərin və dövlətləarası 
münasibətlərin inkişafı ilə bağlanması idi. 
Sivilizasiyanın ən qədim dövrlərdindən monarxiyalar və cəmiyyətlərarası münasibətlər adət-ənənələr və 
yeni normalar üzərində formalaşan dünya qaydasını şərtləndirirdi. Dövlətlərin yaranmasına, inkişafına və məhv 
olmasına, cəmiyyətlərin bir-birini əvəz etməsinə baxmayaraq dünya qaydası  təkamül prosesini yaşayırdı, 
mərhələdn-mərhələyə  zənginləşir, təkmilləşir və formaca dolğunlaşır,  əhatə dairəsi genişlənirdi. Məhz bu 
prosesdə elmi-ictimai fikir də zənginləşir, yaranmaqda olan yeniliklərə uyğun olaraq ümumiləşdirmələr aparır, 
fərdi-tipik münasibətləri müəyyənləşdirir, qanunauyğunluq və kateqoriyaların mahiyyəti açılıb göstərilirdi. 
Bəşər tarixinin qədim və orta əsrlər dövrü ayrı-ayrı dövlət xadimi və  sərkərdələrin işğalçı yürüşləri 
nəticəsində yaradılmış yüzlərlə irili-xırdalı dövlət birləşməsinin adını qoruyub çaxlamışdır. «Dövlət həmişə 
cəmiyyət içərisindən meydana gələn və yalnız… idarəetməklə məşğul olan bir qrup adamlardan ibarət müəyyən 
bir aparat olmuşdur» - deyən V.İ.Lenin səhv etmirdi.
1
Tarix boyu dövlətlər imperiyalar siyasət meydanında 
görünmüş, beynəlxalq münasibətlərdə öz sözün demiş, silinib getmişlər. Belə böyük imperiyalara Makedoniyalı 
İskəndərin imperiyasını, Qədim Roma imperiyasını, Monqol imperyasını, XIV-XV əsrlərin hüdudunda meydana 
gəlmiş Teymuri imperyasını, Müqəddəs Roma imperyasını və s. göstərmək olar. 
Orta  əsrlərin dərinliklərində yaranmaqda olan humanist dünyagörüşü dövlətlərarası münasibətlərin 
inkişafına dair baxışları ilə yeni epoxanın  əsaslarını qoydular. Təsadüfi deyildi ki, Qərb politoloji fikri yeni 
tarixi mərhələnin yaranmasını  məhz humanizm ideyalarının pərvəriş tapdığı dövrdən götürürlər. Avropa 
monarxları humanistlərin xidmətindən məmnuniyyətlə istifadə edirdilər. Qədim dünmyanın zəngin təcrübəsini, 
elmi-ictimai fikrini dirçəldən, ona yeni məzmun verən humanistlər dövlətləararası münasibətlərin protokol 
qaydalarına öz möhürlərini vurdular. Dövlət xadimləri, rəsmi şəxslər nəinki geyimləri, davranış normaları, hətta 
ədaları ilə  də  cəmiyyətdən seçilirdilər. Dövlətlətarası  əlaqələr isə daha mütəmadi xarakter daşımağa başlayır, 
tədricən xarici əlaqələrin aparılması hər hansı dövlətdə bir qrup adamın peşə məşğuliyyətinə çevrilirdi. 
Dövlətlərarası münasibətlərin genişlənməsində qlobal dəyişikliklər böyük coğrafi kəşflərlə bağlıdır. Bu 
nəinki istehsal münasibətlərində köklü dəyişikliyi  şərtləndirdi, dövlətlərarası  əlaqələr intensivləşdi, habelə 
müstəmləkələrin  ələ keçirilməsi uğrunda o dövrkü dünyanın cahangir dövlətləri arasında ölüm-dirim savaşı 
başladı, dünya müstəmləkə sistemi yarandı, dünya kapitalist inkişafı yoluna qədəm qoydu, əmtəə istehsalı  və 
ixracı tarix etibarı ilə olduqca qısa müddətə az qala ümumplanet miqyası aldı. 
Dünya miqyaslı qlobal dəyişikliklər elmi-ictimai fikrin də diqqətindən yayınmırdı. XIX yüzilliyin dünya 
şöhrətli alim-sosioloqlarından L.İ.Meçnikovun «Sivilizasiya və böyük tarixi çaylar» əsəri məhz belə 
dəyişikliklərin təsiri ilə yaranmışdı. Müəllifə görə, sivilizasiyaları da, dövlətləri də «çay-su» yaratmışdır və bu 
baxımdan dünya tarixinin üç epoxaya bölmək olar: 
-  Qədim sivilizasiyalar dövrü; 
-  Aralıq dənizi dövrü; 
-  Okeanlar dövrü. 
Dərindən diqqət yetirildikdə Böyük coğrafı  kəşflərdən başlayan okean dövrü müasir geosiyasi 
nəzəriyyələrin çıxış nöqtəsini təşkil edir. Okean dövlətləri kimi əvvəlcə Bizans imperiyası  və Osmanlı 
Türkiyəsi, sonralar İspaniya, Portuqaliya, Fransa və Ingiltərə dünyanın siyasi xəritəsini tamamlayırlar. Avropa 
dövlətlərinin cəbhələşib bir-birinə qarşı vuruşduğu Otuzillik müharibə isə yeni qlobal dünya qaydasının - 
Vestfaliya sisteminin formalaşması ilə başa çatdı ki, bu beynəlxalq münasibətlərin sistem dəyişikliyi idi. Sistem 
- beynəlxalq münasibətlərin konkret zaman və məkan hüdudlarında olan elə qaydasıdır ki, universallıq xüsusiy-
yətləri ilə  səciyyələnir, varisliyi saxlayır, təkamül və radikal dəyişikliklər prosesini yaşayır, dünya qaydasını 
müəyyənləşdirir və adaptasiya olunur. Beynəlxalq qaydanın başlıca xüsusiyyətlərindən biri isə dövlətlərarası 
qüvvələr müvazinətinin mövcudluğu və qarşılıqlı münasibətlərin daimi xarakter daşımasıdır. 
                                                           
1
 Lenin V.İ. Dövlət haqqında. Əsərəri, 29-cu cild, s.484 

---

 
125
Vestfaliya sisteminin yaranması ilə başlanan yeni dövr dövlətlərarası münasibətlərə  də bir sıra 
dəyişikliklər gətirdi. Tədricən əvvəlcə Avropanın, daha sonralar dünyanın siyasi xəritəsi formalaşmağa başladı, 
yeni yaranmaqda olan dövlətlərlə tamamlandı. Vestfaliya sisteminin sabitliyi qüvvələr balansına əsaslanırdı ki, 
on beş ilə yaxın davam edən Napoleon müharibələri dövründə bu balans pozuldu və Vyana sisteminin 
formalaşması ilə dünya qaydasının yeni nizamı – «pentarxiya» formalaşmasıdı, «Avropa konserti»nin 
iştirakçıları qısa zaman kəsiyində olsa da, legitimliyi əsas götürməklə dövlət maraqlarının pozulmamasına riayət 
etdilər. 
Vyana sistemi varisliyi saxladı, Avropanın yeni sərhədləri tədricən hamılıqla etiraf olundu. Bununla 
belə, dünya nizamı təkmilləşdirməkdə davam edirdi. Yeni tarixin I dövrünün (1640-1870) əlamətdar hadisələri 
içərisində Amerika Birləşmiş  Ştatlarının, vahid alman və italyan dövlətlərinin yaranması beynəlxalq 
münasibətlər sisteminin tamamlanması baxımından əhəmiyyətlidir.  
Beynəlxalq münasibətlər tarixinin ən qədim zamanlardan XIX yüzilliyin 70-ci illərinin  əvvəllərinə 
qədər olan dövrünü əhatə edən bu dərslik müəllifin uzun illər Bakı Dövlət Universitetinin «Beynəlxalq 
münasibətlər  və beynəlxalq» fakültəsində «Beynəlxalq münaibətlər» ixtisası üzrə oxuduğu mühazirələrə əsasən 
hazırlanmaqla, elmi auditoriyanı  və oxucuları beynəlxalq münasibətlər tarixinin ayrı-ayrı  mərhələləri və 
epizodları ilə tanış etmək məqsədi daşıyır.