A. bakixanov

1. Gülbax. Burada, Qoysu çayının sağ kənarında, indiki Çilyurd 
yerində  Əhran  şəhərini;  İndiri kəndinin aşağı  tərəfində, Qızılyarda 
Sürxab qalasını;  İndiri kəndinin yuxarı  tərəfində, Çumlu adlanan 
yerdə Kiçik-Macarı; indi Minarət və daha əvvəllər Tatartop adlanan 
Ulu-Macarı bina etdirdi. 
2. Tumanşah mülkü. Burada, Tarxu şəhəri yerində, Səməndər 
qalasını; bunun üç ağaclığında, dəniz kənarında İnci qalasını (xara-

 
53 
baları indi də qalır); Tarxu ilə İndiri kəndi arasında Keyvan qalasını; 
Əhran, yəni Qoysu çayı kənarında Bəlx şəhərini və qoşun iqamət-
gahı olan bu şəhərin qalasını çayın sol kənarında bina etdirdi. 
Şəhərin şimal tərəfində də bir neçə qala tikdirdi. Nuşirəvan, Tuman 
qəbiləsini yerləşdirmiş olduğu bu yerləri, Həmri hüduduna qədər, 
bu qəbilə  əmirlərindən birinə tapşırdı. Ona Tumanşah adı verdi. 
İsfəndiyar  Əhran  şəhərində  qızıl taxta oturduğundan,  Əhranı bu 
ölkənin hamısı üçün mərkəz qəbul etdi. Terek çayı  dəhnəsindəki 
gümüş  və  Əhrandakı mis mədənlərini  Əhranın sərdarına verdi. 
Qoysunun sol kənarında, Çilyurdun üst tərəfində bir isti su vardır. 
İndi də ona Gülbax isti suyu deyirlər. 
3. Qaytaq. Nuşirəvan buraya əmir təyin edərək qalalarını təmir 
etdirdi. Gilan və Kaşandan bir çox əhalini buraya köçürdü və onu 
nizama saldı. İndi Köbəçi adlanan Zirihgəran da buraya daxildir. 
4. Qumuq dağlarında və onun ətrafında olan yerlər.  İndi 
Qaziqumuq, Aqquşa mahalları, Avar və sair hissələrdən ibarətdir. O 
buraya Filanşah ləqəbli bir əmir təyin etdi. 
5. Təbərsəran. Buranın  əhalisi çərxçi və  Dərbəndin  ən yaxşı 
qoşunlarından olub, Təbəristandan və İsfahandan gəlmədir. Bunla-
rın əmirinə Hicranşah deyirdilər. 
6. Massaget. Bu yer Təbərsəran və Qumuq dağlarının aşağı 
tərəfindədir.  Əhalisi alanlar olub, sayca başqalarından az idi. 
Əmirləri də Bütünşah adlanırdı. 
7. Şabran və Müskür. Bu yerlərdə  Şabran, Bağdad, Kərkər 
şəhərlərini və axırıncı şəhərin bir ağaclığında Abad şəhərini; Müs-
kürdə  Kəsran  şəhərini, Dərbəndin üç ağaclığında Sul və ya Sur 
şəhərini və bunlardan başqa sair şəhər və  kəndləri bina etdirdi. 
Fars  əhalisindən bir qədərini köçürüb Müskür, Kürə  və Axtıda 
yerləşdirdi. Öz sülaləsindən onlara bir əmir təyin etdi. Nuşirəvan 
bu qayda ilə ölkə işlərini və sərhədlərin mühafizəsini möhkəm bir 
surətdə nizama salıb geri qayıtdı. Bu zaman Xaqan, Gülbax vilayəti-
ni ələ keçirib öz sərdarını Əhranda oturtdu. Deyirlər ki, Nuşirəvan-
dan əvvəl İsfəndiyar da həmin qala və kəndləri təmir etdirib yeddi 
 
54
vilayətə bölmüşdü.  Əhran  ətrafındakı qalaların  əhalisini Xorasan-
dan köçürtmüşdü və onun sərdarı Əhranda otururdu. 
«Axtınamə»də deyilir ki, Sasanilər sülaləsindən  Şah-Bani adlı 
bir  əmir, Nuşirəvanın  əmrilə fars əhlindən 60 ailə  və 300 nəfər 
əsgərlə gəlib, Axtı adlanan bir yerdə bir qala tikdirdi və orada sakin 
oldu. Bu qalanın asarı dağın başında indi də durur. O, 1500 əşrəfi 
sərf edərək Axtı isti suyunun üzərində bir hamam tikdirdi və ona 
xərac qoydu. 560-ci ildə, Nuşirəvan otuz illik səltənətdən sonra, 
Adil ləqəbi aldı. Bu münasibətlə ətrafın rəisləri hamamın qabağın-
da toplaşıb məşvərət etdilər. Şah-Banidən xahiş etdilər ki, Nuşirə-
van hamam xəracinı onların üzərindən götürsün. Şah-Bani bu 
məqsədlə, oğlu Şah-Asanı o zaman Azərbaycanda olan Nuşirəva-
nın hüzurinə göndərdi və onun xahişi qəbul edildi. Bundan sonra 
Şah-Bani 15 il daha hökmranlıq edib vəfat etdi. Oğlu  Şah-Asan 
onun yerinə keçib 12 il hökmranlıq etdi. 
«Tarixi-güzidə» sahibi hicri 730-cu (=1330) ildə yazır:  Nuşirə-
vanın Dərbənd  ətrafı  əmirlərinə verdiyi ləqəblərin və  təşrifatın 
bəziləri indi də söylənməkdədir: Filanşah və Şirvanşah kimi. 
Ömər ibni-Vərdi
1
, «Xəritətüləçaib» adlı  ərəbcə  qədim coğra-
fiya kitabında yazır: Babüləbvab  İranın  şimal tərəfində vaqedir, 
Çoxlu meyvə bağları olan bu şəhər, Nuşirəvan tərəfindən Xəzər 
dənizi kənarında bina edilmişdir. Bu, Xəzər tayfası qarşısında bir 
haildir (səddir). Qapıları Qaytaq dağları keçidindədir, məsələn, Ba-
büssul, Babi-Alan, Babüssabran, Babi-Laziqə, Babüssəcəsi, Babi-
Sahibüssərir, Babi-Filanşah, Babi-Karumanşah, Babi-İranşah və 
Babi-Liyanşah. Dərbənd dərya kənarında, böyük yol üzərində va-
qedir və buranın ən böyük qalalarından olduğuna görə, Babüləb-
vab adı ilə şöhrət tapmışdır. Dərbənd hasarının silsiləsi uca bir da-
                                                 
1
 Ömər ibni-Vərdi - hicri 690-cı (=1291) ildə Suriyada anadan olmuş  və 749-cu 
(=1349) ildə  Hələb  şəhərində  vəfat etmişdir. «Xəritətüəcaib»dən başqa dil, 
ədəbiyyat, hüquq, tarix, fəlsəfə və təsəvvüfə aid bir çox əsər yazmışdır. 

 
55 
ğa doğru uzanıb gedir. Bu hasar bir tərəfdən o biri tərəfə keçməyə 
mane olur. Bu dağda çoxlu qala da vardır. 
Əbülhəsən Məsudi deyir: bu ölkədə 300 şəhər var və hər bir 
şəhərin də, bir-birinə oxşamayan, ayrı dili vardır. Hovqəli
1
 deyir: 
mən bunu inkar edirdim, lakin özüm təhqiq edib bildim. Bu ölkə-
nin çoxnüfuslu və abad məmləkətlərindən biri də Şirvanşah vilayə-
tidir. Bu vilayət çox vüsətli olub çoxlu nahiyələri, kəndləri və ima-
rətləri vardır. Bu yerin əhalisi dikbaş olub heç kəsə itaət etməzlər. 
Şirvanşahlar səltənətini Nuşirəvan qurmuşdur. 
«Rövzətüssəfa», «Xülasətüləxbar» müəllifləri və bir çox başqa 
tarixçilər yazırlar: xaqanın qızını Nuşirəvan almış  və onu boşayıb 
atasının evinə geri qaytarmamışdı. Nuşirəvanın bundan Nuşizad və 
Hürmüz adlı iki oğlu oldu. Bu qadın Zərdüşt dinini qəbul etmə-
mişdi. Onun böyük oğlu Nuşizad da, hədd-buluğa çatdıqdan son-
ra, atəşə sitayiş etmədi. Buna görə  də o, atasının hökmilə  həbsə 
alındı. Nuşirəvan  Şam vilayətində fütuhat ilə  məşğul ikən, onun 
şiddətli bir surətdə xəstələnməsi haqqında Nuşizad yalan bir xəbər 
aldı. O, həbsxanadan çıxıb, başına çoxlu adam yığdı. Atasının təyin 
etdiyi məmurları Farsdan, Ehvazdan qovdu və İraqı almaq məqsə-
dilə o tərəfə hərəkət etdi. Nuşirəvan bu əhvalatdan xəbərdar olub, 
İran sərkərdələrindən Ranbərzinə bir hökm yazdı və onu oğlunun 
fitnəsini dəf etməyə  təyin etdi. Ranbərzin  şahzadəyə  nə  qədər 
nəsihət etdisə də, fayda vermədi. Müharibə əsnasında Nuşizad bir 
oxla yaralanıb öldü. 
Nuşirəvan 48 il səltənətdən sonra, miladi 578-ci ildə və hicrət-
dən 44 il əvvəl vəfat etdi. Nuşirəvanın Xəzər xaqanı qızından olan 
ikinci oğlu Hürmüz İran taxtına oturdu. Bu münasibətlə ona türk-
zad deyirdilər. 
                                                 
1
 İbn-Hovqəl olmalıdır, İbn-Hovqəl - hicri IV (=X) əsrin ən məşhur səyyahlarından 
biridir. «Kitabülməsəlik vəlməmalik» adlı əsəri gəzdiyi və gördüyü yerləri təsvir edir. 
 
 
56
«Rövzətüssəfa» sahibi deyir: Hürmüz dövründə  Xəzər tayfası 
Dərbənddən keçib Ermənistan və Azərbaycan ölkələrini qarət 
etdilər. Bu çapqın hicri 4-cü (=626) ildə vaqe oldu. Rum qeysəri 
Herakli onları bu ildə İranla müharibəyə təşviq edirdi. 
«Tarixi-güzidə» sahibi və sair tarixçilər deyirlər: Hürmüz zülm 
etməyə başlayınca, xalq ona qarşı üsyan qaldırıb sikkəni onun oğlu 
Xosrov Pərvizin adına vurdurdular. Buna görə  də Xosrov Pərviz 
atasından qorxub Azərbaycana gəldi. Muğan və Bacərvanda oldu-
ğu zaman, «Bərdə» hökmdarı Mihinbanu gəlib onu Bərdəyə apardı 
və ona mehmannəvazlıq etdi. Xosrov Mihinbanunun qardaşı  qızı 
Şirini sevib axırda onu aldı.  Şeyx Nizami bu əhvalatı  məşhur 
«Xəmsə»sinin beş poemasından biri olan «Xosrov və Şirin» kitabın-
da gözəl bir surətdə təsvir etmişdir. 
Nuşirəvandan sonra Şirvan vilayəti haqqında ayrıca bir məlu-
mat yoxdur. Ancaq bu qədər məlumdur ki, xəzərlərin istilasi və İran 
səltənəti işlərinin qarışıqlığı  nəticəsində,  Şirvan iğtişaş  məhəlli ol-
muşdur. Bu hal, ərəb qoşununun gəlib, ardı-arası kəsilməyən mü-
haribələr ilə, şimal tayfalarını məğlub və bu vilayəti ərəb ölkəsinə 
ilhaq edincəyə qədər davam etmişdir. 

 
57 
İKİNCİ FƏSİL 
 
ƏRƏB QOŞUNLARININ AZƏRBAYCANA 
GƏLMƏSİNDƏN BAŞLAYARAQ 
MOĞOLLARIN İSTİLASINA QƏDƏR 
 
«Tarixi-Təbəri», «Tarixi-güzidə» və «Rövzülmitar» kitablarında 
deyilir: Ömər ibni-Xəttab
1
  İran ölkəsini fəth etdiyi zaman, Süraqə 
ibni-Əmri Azərbaycanı almağa göndərdi.  O,  bu  ölkəni fəth etdik-
dən sonra, hicri 22-ci (=644) ildə, Bəkr ibni-Əbdüllahi Şirvan səmti-
ni mühafizə etməyə göndərdi. Sonra Əbdürrəhman ibni-Rəbiəni 
pişdar təyin edib, özü də onun ardınca o tərəfə  hərəkət etdi. 
Əbdürrəhman Muğan, Bəkr isə Ermənistan tərəfindən hərəkətlə, 
bir çox yerləri aldılar. Bu yerlərin bəzisini hərb ilə, bəzisini də sülh 
ilə ələ keçirdilər. Araz üzərindəki Xudafərin körpüsünü Bəkr tikdir-
mişdir. O zaman ermənilər ərəb qoşununun zülmündən qaçıb, Qa-
rabağın çətin gedilən yerlərinə sığınmışdılar. Onların çoxu indi də 
bu yerlərdə yaşamaqdadır. Bərdə şəhəri o zamandan xarabalığa üz 
qoydu. Xülasə, Bəkr və Əbdürrəhman Şirvanın yaxınlığına çatınca, 
o yerin padişahları nəslindən olan vilayət hökmdarı Şəhriyar aman 
istədi və sülh etdi, bu şərtlə ki, xərac və ciziyə verməsin və bu ver-
gilər, türkləri və sair müxtəlif din sahiblərini dəf etmək üçün sax-
lanacaq qoşuna sərf edilsin. Onlar Şəhriyarın bu təklifini Süraqə 
ibni-Əmrə yazdılar, o da bunu Ömər ibni-Xəttabın hüzuruna gön-
dərdi. Xəlifə də bunu qəbul etdi. Ərəblərlə şirvanşahlar arasında bu 
qayda həmişə saxlanırdı. Süraqə qoşun başçılarından hər birini, bir 
dəstə qoşunla, keçidlərə  və dağlıq yerlərdəki  şəhərlərə göndərdi. 
Alan və Xəzər keçidlərinin hamısını möhkəmləndirib, müsəlmanları 
bu yerlərdə sakin etdi. 
Süraqə vəfat edincə, Ömərin əmrilə Əbdürrəhman onun yeri-
nə təyin edildi. O da qoşun götürüb 200 ağaclıq məsafəsi olan bir 
                                                 
1
 Ömər ibni-Xəttab – xülafəyi-raşidindən ikinci xəlifədir (13-23=634-644). 
 
58
keçidə girdi. Bir çox şəhərin  əhalisi müsəlman oldu, Gürcüstan 
əhalisi ilə də, ciziyə vermək şərtilə sülh bağlandı. Bəzi başqa xalqla-
rı da müsəlman edib, yenə  Dərbəndə  gəldi. Osmanın
1
 xilafəti za-
manında burada vəfat etdi... 
«Həbibüssiyər»də deyilir: Osman ibni-Üffanın  əmrilə, Həbib 
ibni-Səlmə ərəb qoşunu ilə Ermənistana, Azərbaycana, Muğana və 
Şirvana gəldi, başlıca üsyançıları sülh ilə yola gətirdi. Ondan sonra 
- Osmanın vəfatına qədər - Hüzeyfə ibni-Yəman, Müğeyrə ibni-
Şəbə və Əşəc ibni-Qeys bu hüdudda hökmran idilər. 
«Dərbəndnamə» sahibi deyir: 
... Hicri 41-ci (=662) ildə, səhabələrdən Səlman və  Rəbiə-
tülbahili, 4000 igid və döyüşkən qoşunla, xəzərlərin geri aldıqları 
Dərbəndə doğru hərəkət etdilər.  İslam qoşunu gəlincə, Dərbənd 
Narınqalasının mühafizələri Həmri qalasına qaçdılar. Müsəlmanlar 
qalanı  və  Dərbənd  şəhərini  ələ keçirdilər. Xəzər padişahı Xaqan, 
külli qoşunla onları dəf etməyə gəldi. Müsəlmanlar da onu qarşıla-
dılar. Dərvaq çayı  kənarında hər iki tərəf üz-üzə  gəldi.  Ərəblərin 
şücaəti haqqında çox şeylər eşitmiş  olan  Xaqan,  müharibə etmək 
istəmirdi, zənn edirdi ki, silah onların bədənlərinə kar etmir. Bu 
halda, xəzərlərdən bir nəfər dəniz sahilinə getdi, orada tək başına 
çimməkdə olan bir müsəlmanı öldürdü, başını  kəsib Xaqanın 
hüzuruna gətirdi. Bu əhvalatdan sonra, müharibəyə cəsarət etdilər, 
5 gün səhərdən axşama qədər hərb meydanı qızışdı, hər iki tərəf-
dən bir çox camaat qırıldı. 6-cı gün Xaqan öz qoşununu çox mə-
zəmmət edib dedi: bu gün hər kim müharibədən üz çevirsə, müka-
fat olaraq məndən əzab görəcəkdir. Bu tərəfdən də, müsəlmanlar 
cəhad şövqilə ruhlanmışdılar. Səlman və Rəbiə öz qoşun dəstələri-
nin qarşısında, 40 nəfər könüllü ilə düşmənə  həmlə etdilər. Çox 
şiddətli bir müharibə oldu, Xaqanın qoşunundan neçə min nəfər 
öldürüldü. Səlman ilə Rəbiə də bu 40 nəfər ilə birlikdə öldürüldü-
lər. Bunların qəbirləri, Dərbənd şəhərinin yanında, Qırxlar adı ilə zi-
                                                 
1
 Osman ibni-Üffan – xülafəyi-raşidindən üçüncü xəlifədir. (23-35= 644-656). 

 
59 
yarətgahdır. İslamın qalan qoşunu məğlub oldu, yaralılar Dərbəndə 
və buradan da Şama qayıtdılar. Xaqan, Dərbənd şəhərini mühafizə 
etmək üçün 3000 nəfər əsgər təyin edib, öz paytaxtına qayıtdı. 
Əməvilərdən Vəlid ibni-Əbdülməlik
1
, hicri 86-cı (=705) ildə, 
xilafətə oturduğu zaman, öz qardaşı Müsliməni 40000 igid əsgərlə 
Dərbəndi almağa göndərdi. Müslimə  əvvəlcə Naxçıvan ölkəsində, 
Araz çayı kənarında - indi də xarabaları məlum olan - Çülah şəhəri-
ni aldı. Sonra Lahıcan şəhərini alıb viran etdi. Bundan sonra Şirvana 
gəldi. Müskürə  qədər  ələ keçirdiyi yerlərdə hakimlər təyin etdi. 
Buradan da Dərbənd üzərinə yürüş edərək oranı mühasirəyə aldı. 
Lakin qalanı almaqdan məyus olub, qayıtmaq fikrində idi. Bir gecə 
qaladan bir nəfər gəlib dedi; əgər onu dünya malından təmin etsə-
lər, bildiyi gizli bir yol ilə qoşunu qalaya daxil edər. Müslimə bu işə 
könüllü bir nəfər istədi, kimsə cəsarət etmədi. Bu halda, Əbdüləziz 
Bahili iki oğlu və qəbiləsindən yüz nəfər igidlə bu işi yerinə yetir-
məyi öhdəsinə aldı, bu şərtlə ki, Beytülmala çatacaq xümsdən baş-
qa, qənimətlərin hamısı ona çatsın. Sonra dağ tərəfindən 6000 nə-
fər də onların ardınca getdi. Bələdçinin göstərişilə, lağım atıb, Dər-
vaq tərəfindən yer altındakı dərvazanı açdılar. Qalaya elə daxil ol-
dular ki, qarovulçulardan kimsə bunu bilmədi. Gecə yarısı müha-
ribə başlandı. Xəzərlər öz can və  əhli-əyallarını müdafiə edirdilər. 
Müharibə sübh açılıncaya qədər davam etdi. Sübh zamanı, müsəl-
manlar qalanın dərvazasını tutdular, İslam qoşununun hamısı içəri 
daxil oldu. Xüms çıxıldıqdan sonra, bütün qənimətləri Əbdüləzizə 
verdilər. O da bu qənimətləri qalanı almaqda iştirak edən 6000 nə-
fər əsgər arasında bölüşdürdü. Bələdçilik edən kişiyə də çoxlu mal 
verib bir qulluğa qoydular. 
Müslimə, özündən sonra xəzərlərin əlinə keçməsin deyə, qala-
nın dağıdılmasını məsləhət gördü. Qoşun sərkərdələri də onun rə-
yini təsdiq etdilər. Ancaq Əbdüləziz dedi: bu, boş bir xəyaldır; çün-
ki xəzər tayfası gəlib, onu əvvəlkindən də yaxşı təmir edər. Nə qə-
                                                 
1
 Vəlid ibni-Əbdülməlik - əməvilərdən altıncı xəlifədir (86-96=705-715). 
 
60
dər Dərbənd onların əlində olsa, Ermənistan və Azərbaycan ölkələ-
ri salamat qala bilməz. Müslimə onun sözünü qəbul etməyib, qala 
divarının hər iki tərəfdən dağıdılmasına  əmr verdi. Əbdüləzizi də 
Ermənistan və Azərbaycan hakimi təyin edib Şama qayıtdı. Xəzər 
tayfası yenə Dərbəndə gəldi, lakin onlar qalanı təmir etmədilər. Hər 
il oradan keçib, Ermənistan və Azərbaycanı  qətl və qarət edirdilər. 
Bu ölkə  əhalisindən peydərpey gələn  şikayətlərə görə, Müslimə 
ikinci dəfə 40000 qoşunla Dərbəndə  gəldi. Qalanı  təmir edərək, 
burada 5000 nəfər əsgər qoyub, Şama qayıtdı. Bundan bir neçə il 
keçdi. Dərbənd mühafizləri xəzərlərin qorxusundan qaladan bayıra 
çıxa bilmirdilər. Xəzərlər dərədən keçib Ermənistan və Azərbaycanı 
çapdılar. Ermənistan və  Şirvan hakimi Əbdüləziz Bahili, hərdənbir 
müdafiəyə qalxışırdısa da, onları dəf etməyə gücü çatmırdı... 
Hicri 103-cü (=722) ildə Əbdüləziz vəfat etdi. O əsrin xəlifəsi 
Yəzid ibni-Əbdülməlik
1
, Əbü Übeydeyi-Cərrahı 6000 nəfər əsgərlə 
Dərbənd mühafizlərinin köməyinə göndərdi. Xaqanın oğlu da öz 
qoşunun ilə Həmriyə gəldi. Əbu Übeydeyi-Cərrah Müskürə gəlib, o 
ətrafın qalalarındakı qoşunları toplayaraq Rubas çayı  kənarında 
dayandı. O, Təbərsəran və Qaytağın hələ  də islam dinini qəbul 
etməmiş olan əmirləri ilə görüşüb dedi: Mən Ərəbistandan xəzər-
lərin müharibəsinə  gəlmişəm, sizin də bu xüsusda mənə kömək 
etmənizi arzu edirəm. Ləzgi rəislərindən Artanış adlı bir nəfər, bu 
əhvalatı gizlicə Xaqanın oğluna bildirdi. Əbu Übeydeyi-Cərrah 
bundan xəbər tutub, üzdə dedi ki, guya o, burada ancaq üç gün 
dayanacaqdır. Lakin gecə, mənqəllərin işığı ilə Rubas çayından və 
Dərbənd şəhəri içərisindən keçdi. O, Avayın çeşməsi yanında, sağ 
cinah  əmirini 2000 nəfərlə  Təbərsəran tərəfinə çapqına göndərdi. 
Tapşırdı ki, günəş doğunca ordugaha qayıtsınlar. Sağ cinah əmiri 
12000 qaramal, qoyun və 700 əsirlə, sol cinah əmiri də 40000 qa-
ramal, at, qoyun və 2000 əsirlə geri qayıtdı. Onlar bunlardan əlavə 
bir çox başqa qənimətlər də gətirdilər. Xümsünü çıxdıqdan sonra, 
                                                 
1
 II Yəzid ibni-Əbdülməlik - əməvilərdən doqquzuncu xəlifədir (101-105 =720-724). 

 
61 
bu qənimətlərin hamısını qoşun arasında bölüşdürdülər. Xəzər 
şahzadəsi bu xəbəri eşidəndən sonra müharibə qəsdilə Həmridən 
hərəkət etdi. Əbu Übeydə də qarşıya çıxdı. Dərvaq çayı kənarında 
iki qoşun bir-birilə üzləşdi... hər iki tərəfdən dava təbili vuruldu, 
bayraqlar ucaldı, çox şiddətli bir müharibə başlandı. İki tərəfdən də 
adam qırıldı. Axırda xəzər qoşunu müqavimət göstərə bilmədi, 
bütün təchizatını buraxaraq, qaçıb qurtardı. Müsəlmanlar onları 
təqib edib qətl və qarət edirdilər. O gün xəzərlərdən 7000 nəfər və 
müsəlmanlardan 2000 nəfər öldürülmüşdü. Xaqanın oğlu çox 
çətinliklə özünü İnci şəhərinə yetirib dedi: «Gördüyüm düşmən çox 
güclüdür, əgər sizə kömək gəlməzsə, özünüzü qaçmaqla qurtarın». 
Oradan Bəlxə gedib Bəlx, Ulu Macar, Kiçik Macar, Qızılyar və sairin 
hakimlərini  Əhran hakiminə tapşırdı. Ölkənin mühafizəsi üçün 
lazım gələn əsgəri tədbirləri görüb, özü paytaxta qayıtdı. 
Əbu Übeydeyi-Cərrah Qayakənd yaxınlığında bir təpə üzərin-
də  vaqe  olan  Həsin qalasını alıb, indi Tarxu adlanan Səməndər 
şəhərinə getdi. Buranın əhalisi təslim oldu. Buradan İnci qalası üzə-
rinə gəldi. Bu qala bir tərəfdən dağ, o biri tərəfdən dəniz ilə yanaşı 
idi, dağ ilə dəniz arasında da bir hasar vardı. Buranın əhalisi, yerin 
möhkəmliyinə, su və azuqənin bolluğuna arxalanıb, qalanı müdafiə 
etməyi qərarə aldılar... Müsəlmanlar  ətrafdan 12000 araba topla-
yıb, üzərlərinə taxta yığdılar. Qoşun da bunların ardınca gedərək 
şəhərə daxil oldu. İncinin əmiri ərkə sığındı və gecə bir neçə nəfər 
rəis və  əsgərlə  İnci ilə  Bəlx arasında olan Keyvan qalasına qaçdı. 
Sübh zamanı müsəlmanlar İnci əhalisini islama dəvət etdilər, qəbul 
etməyəni öldürdülər və ya əsir aldılar. İnci qalasını da dağıtdılar. 
«Rövzətüssəfa» və «Güzidə» kitablarında deyilir: Əbu Übeydeyi-
Cərrah Xəzər mülkünü qətl və qarət edib, Azərbaycana qayıdandan 
sonra, Xəzər Xaqanı türklərin müxtəlif qəbilələrindən kömək istə-
yib, 300 min qoşun topladı. Xaqanın oğlu Pəşənk, o cəmiyyətlə 
Dərbənddən keçərək, Kür və Araz çayları qovşağında düşdü. Qoşu-
nunu  ətrafı çalıb-çapmağa göndərdi. Bu zaman Əbu Übeydənin 
qoşunu dağınıq bir halda idi. Özü də atəşgədəni dağıtmaq üçün 
 
62
Ocan səhrasına getmişdi. Yanında olan azacıq qoşunla xəzərlərin 
qarşısına çıxdı.  Şiddətli bir müharibə oldu, müsəlmanlar məğlub 
olub çoxlu tələfat verdilər. Əbu-Übeydeyi-Cərrahın özü də öldürül-
dü və ailəsi əsir düşdü. İslam qoşunu ilə bərabər olan və Azərbay-
canın böyük adamlarından sayılan Mərdanşah da öldürüldü. Türk 
qoşunları Azərbaycan və Ermənistan ölkələrində  qətl və qarətə 
başladılar. Ermənistanda zərb olunan dirhəmlərdən məlum olur ki, 
bu vilayət həmin iğtişaş zamanı  xəlifələrin  əlindən çıxmamışdır. 
Xülasə, bu xəbər, o dövrün xəlifəsi Hişam ibni-Əbdülməlikə
1
 yetiş-
di. O, hicri 114-cü (=733) ildə Səid ibni-Əmri-Hərşini böyük bir qo-
şunla türklərin müharibəsinə göndərdi. O da, bir çox qələbələrdən 
sonra, Qarabağ Bəyləqanına yetişdi. Eşitdi ki, Xaqanın oğlu müsəl-
man qalalarından birini mühasirəyə almışdır, az qalmışdır ki, qala-
dakılar təslim olsunlar. Bu zaman fars şahzadələrindən Xudavəndi-
Əsbi-Əbləğ adlı Xəzər dilini bilən bir nəfəri göndərdi ki, qaladakıla-
ra onun gəlməsini bildirsin. Şahzadə ertəsi gün oraya çatdı. Xəzər-
lər onu tutub soruşdular: Sən kimsən və hara gedirsən? O dedi: - 
Ərəb sərkərdəsi məni göndərdi ki, qaladakılara onun gəlməsini 
xəbər verim. Xəzərlər ona dedilər: Əgər qurtarmaq istəyirsən, qala-
nın yanına gedib de ki, ərəb qoşunu hələ çox uzaqdadır. Şahzadə 
dərvazaya yaxınlaşıb səsləndi: - Ey müsəlmanlar, məni tanıyırsınız? 
Sizə müjdə olsun! Səidi-Hərşi külli qoşunla Bəyləqandadır. İki üç-
gündən sonra gəlib sizə çatar. Mərd və igid olun! 
Müsəlmanlar təkbir dedilər. Xəzərlər  şahzadəni oradaca par-
ça-parça etdilər və özləri də köçüb Ərdəbilə tərəf getdilər. Bu za-
man ağ atlı və ağ paltarlı bir şəxs Səidin yanına gəlib dedi: - 2000 
nəfər xəzər 5000 islam əsiri ilə filan yerdədirlər. Əmir casus gön-
dərib onun sözünü təhqiq etdi, söz doğru çıxdı. Əmir 40000 nəfər 
götürüb, səhərə yaxın qəflətən onların üzərinə töküldü. Bir çoxunu 
öldürdü və əsirləri geri aldı. Qılıncdan qurtaranlar Xaqan oğlunun 
ordusuna qaçdılar. Səid külli qənimətlə geri qayıtdı. Ağ atlı yenə 
                                                 
1
I Hişam ibni-Əbdülməlik - əməvilərdən onuncu xəlifədir (105-125=724-743). 

 
63 
gəldi, Səid ona dedi: - Ey xoşxəbər kişi, sən harada qaldın, sənin 
üçün yaxşı hissə  və pay saxlamışam. O, cavabında dedi: - O pay 
əmirin yanında daha yaxşı qalar, mən indi sənə başqa qənimət 
haqqında məlumat verəcəyəm. Budur, xəzərlərdən bir dəstə filan 
yerdə külli mal və əsirlə öz vilayətlərinə gedirlər. Müsəlmanlardan 
bir dəstə oraya gedib təkbir deyərək, düşmənə hücum etdi. Türk-
lərdən bir çoxunu öldürüb, əsirləri azad etdilər, qənimətləri də ələ 
keçirildi. Səid, Əbu Übeydeyi-Cərraha mənsub olan adamları əziz-
ləyib, onlara çoxlu mal bağışladı. Bu əhvalatdan sonra, Xaqanın 
oğlu kədərli bir halda vuruşmaya başladı. Səid də Bəyləqan, Bərdə 
və hökmü altında olan başqa şəhər və qəsəbələrə qasidlər göndə-
rib qoşun toplamağa əmr verdi. Ağ atlı yenə gəldi və salam verdi. 
Səid çox şadlıqla onun salamını alıb: - «Sən çox mübarək nəfəsli 
(xoşxəbər) adamsan. Sənin sayəndə iki dəfə düşmənə qalib gəldim, 
sənə çox pay və hissə ayırmışam, niyə almırsan?» - dedi. O: - 
«Lazım olanda istərəm, siz indi dava tədarükü görməklə  məşğul 
olun. Xaqanın oğlu 40000 nəfərlə üstünüzə  gəlir» - deyə cavab 
verdi. Səid öz qoşununu düzəltdi. İkindi çağı, iki qoşun bir-birinə 
yetişdi, müharibə başladı. Günbatan çağı türk qoşunu basıldı  və 
onlardan bir çoxu qılıncdan keçirildi. Səid də öz ordugahına qayıt-
dı. Sübh olunca, ağ atlı yenə gəlib dedi: - «Ey əmir! Xaqanın oğlu 
öz dağınıq qoşununu toplayıb, yenə müharibə etmək fikrindədir» 
Səid (qənimət alınmış) yükləri və malları qeyd və mühafizə etmək 
üçün bir dəstə adam təyin edib, qalan qoşunla yola düşdü.  İki 
qoşun bir-birilə üz-üzə  gəldikdə o: - «Kim bilir, Xaqanın oğlu 
Pəşənk harada durur?» - deyə soruşdu. Onun cavabında: - «Baş 
sancılmış ağacın olduğu yerdədir» - deyə cavab verdilər. O yenə: - 
«O kimin başıdır» deyə soruşunca:-«Əbu Übeydeyi-Cərrahın başı-
dır» - deyə cavab verdilər. Səid igidlərlə oraya hücum edərək, Xa-
qan oğlunun tacına bir zərbə endirib onu atdan yerə saldı. Türk-
lərdən bir dəstə, şahzadənin ətrafını alıb onu yenə ata mindirdilər. 
Müharibə atəşi  şiddətli surətdə alovlandı. Axırda türklər döyüş 
meydanından üz çevirdilər. İslam əhlinin əlinə çoxlu qənimət keçdi. 
 
64
Səid bu qənimətin xümsünü Şama, Hişam ibni-Əbdülməlikə gön-
dərdi, qalanını da 40000 əsgər arasında bölüşdürdü. Hər bir nəfərə 
17000 dinar düşdü. Daha sonra, hicri 115-ci (=734) ildə Hişam Er-
mənistan, Azərbaycan və Şirvan əyalətlərini öz qardaşı Əbu Müsli-
mə verdi. Ona Şam və  Cəzirə qoşunlarından 24 min nəfər verib 
Dağıstan işlərini nizama salmağa göndərdi. 
Müəllifə məlum olduğu vəchlə, Əbu Müslim haman Müslimə 
ibni-Əbdülməlikdir. Ehtimal ki, yazıda səhv olmuşdur və  ərəb 
dilinin qanununa görə, Əbu Müslim onun küniyəsi və Müslimə isə 
adı olub, hər ikisilə  də  şöhrət tapmışdır. Hər halda, Əbu Müslim 
Dərbəndə  gəlib onun hasar və burclarındakı xaraba yerləri təmir 
etdirmişdir. Narınqalada Nuşirəvan dövründən qalma Səhrinc adlı 
böyük bir imarəti sökdürüb yerində su, neft, sursat anbarı və cəb-
həxana tikdirdi. Narınqalanı çox möhkəm bir hala saldı. Qeyd adlı 
imarəti təmir edib, divarını yüz arşından artıq dəniz içərisinə çək-
dirdi. Müəllif deyir: dörd-beş il bundan əvvəl, o Qeydin özülü bir 
yerindən sökülmüşdü. Bu sökükdən məlum oldu ki, böyük daşları 
dəmir millər ilə bir-birinə möhkəm bənd edib, aralarına da əridil-
miş qurğuşun töküblər. Əbu Müslim əmr verdi ki, bütün Dağıstan-
dan toplanan xərac, - istər pul olsun, istərsə mal - ehtiyac zamanı 
Dərbənd  əhalisinə  və mühafizlərinə paylamaq üçün anbarlarda 
saxlasınlar. Xülasə, Dərbənd  əhalisinin çoxunu müsəlmanlardan 
təşkil edib, şəhəri yeddi məhəlləyə böldü. Hər məhəllə tayfası üçün 
bir məscid tikdirib, onun adı ilə adlandırdı: 1) Xəzər məscidi, 2) Fə-
ləstin məscidi, 3) Dimişq məscidi, 4) Həmməs məscidi, 5) Qeysəriy-
yə  məscidi, 6) Cəzair məscidi, 7) Mosul məscidi. Bunlardan əlavə, 
cümə namazı üçün böyük bir məscid tikdirdi ki, indi də qalır. 
Şəhərə 6 dərvaza qoydurdu: 1) Babül-mühacir - indi Carpçı qapı 
adlanır, 2) Babülcəhad - indi Qırxlar qapı adlanır, 3) Babülxüms - 
indi Yeni qapı adlanır, 4) Babüssəğir - indi Türkmən qapı adlanır, 5) 
Babülməktub - indi Bayat qapı adlanır, 6) Babüləlqəmə - indi Na-
rınqala qapı adlanır. 

 
65 
Əbu Müslim Dərbənd işlərini nizama saldıqdan sonra, Qumuq 
tərəfinə  səfər bayrağını açdı. Oranın  əmirləri və  əhalisi, bir çox 
müharibədən sonra, aman istəyib müsəlman oldular. O, Qaziqu-
muq şəhərinin ortasında böyük bir came məscidi və bir neçə başqa 
bina tikdirdi. Onlar indi də durur. Şahbal və ya Şahi-Bəəl ibni-
Əbdüllah ibni-Qasım ibni-Əbdüllah ibni-Abbas ibni-Əbdülmüttə-
libi onlara hakim təyin etdi, islam dininin şərtlərini  əhaliyə  təlim 
etmək üçün də onun yanında bir qazi qoydu. Oradan Qaytağa 
gəldi, buranın  əhalisi  şiddətli vuruşma və çoxlu tələfatdan sonra, 
islam dinini qəbul etdi. Qaytaq əhalisi islam dinini qəbul etdikdən 
sonra, Əbu Müslim öz qohumlarından Əmir Həmzə adlı bir nəfəri 
buraya hakim təyin etdi. Bundan sonra, əhalisinin çoxu yəhudi və 
dinsiz olan Təbərsəran üzərinə yürüdü. Bunlar da əvvəlcə müdafiə-
yə başladılar. Lakin, hakimlərinin öldürüldüyünü və bir çoxlarının 
tələf və  əsir edildiyini görüncə, müsəlman oldular... Məhəmməd 
Məsum adlı bir nəfəri burada hakim qoydu. Şəriət əhkamını təlim 
etmək üçün də iki qazi təyin etdi. Əmr verdi ki, Təbərsəran əhalisi 
Məsum və qazilərin hökmünə əməl etsinlər. Bu nahiyələrin mühüm 
işlərini yoluna qoyduqdan sonra, Tav (yəni dağ) və Avar əhalisi 
üzərinə  hərəkət edib, onları  qılınc gücü ilə müsəlman etdi. Onlar 
üçün məscidlər tikdirib, qazilər təyin etdi. İndiki halda Aqquşa kən-
di Tavın, Xumzaq şəhəri isə Avarın mühüm yerlərindədir. Gürcüs-
tan hüdudundan başlayıb, Qıpçaq çölünə qədər, Dağıstanın bütün 
hakimlərinə  və qazilərinə  Şahbala tabe olmağı  əmr etdi. Buyurdu 
ki,  əgər Xəzər tayfası  Dərbəndin üstünə  gəlsə, onlar ona qarşı 
dursunlar. Xəzər tacirlərini  şəhərin bir ağaclığında saxlayıb alver 
etdikdən sonra, geri qaytarsınlar. Dərbəndlilərdən ticarət qəsdilə 
Xəzər vilayətinə gedən olsa, onun malının üşrünü (onda birini) 
alsınlar. Elçi gələrsə, onu gözü bağlı  şəhərə  gətirsinlər, qayıtdığı 
zaman da bu cür yola salsınlar. Ta ki, onlar Dərbəndin vəziyyətin-
dən xəbərdar olmasınlar. Bütün Dağıstan əhalisi üzərinə vergi təyin 
edib buyurdu ki, Təbərsəran, Köbəçi və Qaytaq əhalisi hər il onu 
gətirib Dərbənd hakiminə versinlər. O da özünə və Əmir Həmzəyə 
 
66
düşən hissəni götürüb, qalanını Dərbəndin mühafizlərinə və füqə-
rasına sərf etmək üçün anbarda saxlasın.  Əgər hakim özü üçün 
müəyyən miqdardan artıq götürüb ədalətsizlik etmiş olsa, o zaman 
qoşun rəisləri onu vəzifədən xaric etsinlər. Həmri, Kürə, Quba, Qül-
han, Qürah, Axtı, Xnav, Rütul, Zaxur, bütün Qumuq, Avar, Qərax, 
Hidat, Tarxu, Əhran və İndiri əhalisi öz xəraclarını Şahbala versinlər. 
Əgər Şahbalın üzərinə düşmən hücum etsə, yaxud o kafirlərlə mü-
haribəyə getsə, Qaytaq, Təbərsəran hakimləri öz qoşunları ilə onun 
köməyinə gəlsinlər. Dərbənd hakimi həmişə şəhəri mühafizə edib, 
heç bir yana getməməlidir, cümə günləri məscidi-camedə imam 
olaraq namaz qılmalıdır. 
Katib Çələbi «Cahannüma» adlı əsərində Əbu Hamiddən belə 
nəql edir: «Dərbənd işləri nizama salındıqdan sonra, Hişam özü bu 
şəhərə gəlmişdi. Əhalinin xahişinə görə, öz qılıncını yadigar olaraq, 
Dərbəndin yaxınlığında bir yerdə qoydu. Bu yer indi də o ölkə əha-
lisinin ziyarətgahıdır». 
Müəllif deyir: Əhalidən mötəbər kimsələrin dediyinə görə, 
Xəraq mahalında, Yuxarı  Təbərsəranda, Curdaf kəndi yanında ma-
ğara içərisində bir xəncər vardır. 0 ətrafın xalqı qurban və sədəqələr 
aparıb onu ziyarət edir və bu yerin ətrafını müqəddəs hesab edir. 
Buna görə burada, oğruya çal-çap etdiyi mal üçün cəza verilməz 
və qatildən də qisas alınmaz. Hətta bir adam cəsarət edib oranın 
meşələrindən bir ağac budağı belə  kəsə bilməz. Demək olar ki, 
həmin xəncər Hişamın qılıncıdır. Lakin aradan uzun bir zamanın 
keçməsi və yerin uzaqlığı ilə  əlaqədar olaraq, xəncər qılınc deyə 
məşhur olmuşdur. 
Hicri 120-ci (=739) ildə Mərvan ibni-Məhəmməd, Hişam tərə-
findən Dərbəndə hakim göndərildi. O, Əbu Müslimin qoyduğu qə-
rarlar üzrə rəftar edirdi. Təbərsəran əhalisi hər il növbə ilə Dərbən-
din küçə və məhəllələrini təmizləyirdi. 

 
67 
Hicri 132-ci (=751) ildə xilafət  əməvilərdən abbasilərə keçdi, 
Əbdül-Abbas Səffah
1
  Dərbəndin vəziyyətini yaxşılaşdırmaq və 
hüdudunu mühafizə etmək barəsində son dərəcə səy edirdi. Hicri 
136-cı (=755) ildə,  Əbu Cəfər Mənsur
2
 xilafətə oturunca, Yəzid 
ibni-Əsədi Dərbəndə hakim göndərdi. Bunun zamanında xəzərlər 
külli qoşunla gəlib Dərbəndi mühasirəyə aldılar. Onlar bir gecə 
hasarın dibinə xeyli ağac yığıb, bu vasitə ilə hasarın üzərinə çıxmaq 
istədilər, qaladakılar xəbərdar olub ağacların üzərinə neft tökərək 
yandırdılar. Xəzərlər məqsədlərinə nail olmadan geri qayıtdılar. 
Əbu Cəfər Mənsur, Yəzid ibni-Əsədi hüzuruna çağırıb soruşdu: - 
Dərbənd üzərindən xəzərlərin  şərrini hansı  tədbir ilə  dəf etmək 
mümkündür? Yəzid  ərz etdi: - Dərbəndin  ətrafında xarab olmuş 
çoxlu qala vardır, əgər bunlar təmir edilib, hər birinə qarovulçular 
təyin edilərsə, o zaman Dərbəndin mühafizəsi asanlaşmış olar. Xə-
lifənin əmrilə Yəzid gəlib qalaların və yaşayış məntəqələrinin təmi-
rilə məşğul oldu. O cümlədən, Süvar, Müta, Kemax və indi Çerkəni 
adlanan Süfnan qalalarını təmir etdi. Bundan başqa Dərvaq, Ersi və 
Hümeydi kəndlərini abad etdirib Şam, Cəzirə  və Mosuldan 7000 
ailə  gətirib buralarda yerləşdirdi. Yəzidiyyə  və Sirməkiyyə adlı iki 
qala da bina etdirdi. Öz qəbiləsindən bir dəstə adam köçürüb 
buralarda yerləşdirdi. Məqatir və Mehraqəni abad edib hər yerdə 
qoşun qoydu. Bu qayda ilə  Dərbəndi asayiş  və rahatlıq içində 
mühafizə edirdi, xəzərlər Qoysu çayından keçə bilmirdilər. 
Hicri 170-ci (=787) ildə, Harunərrəşid
3
  Cəyun ibni-Nəcəmi 
Dərbəndə hakim göndərdi və ona tapşırdı ki, bu yerin intizamını 
keçmişdə olduğu kimi saxlasın. Cəyun, qala və hasarın möhkəm-
liyinə arxalanıb zülm və əxlaqsızlığa başladı, ölkənin idarə işlərinə 
göz yumdu. Dərbənd  əhalisinin çoxu qaçıb-dağılmağa üz qoydu. 
Bu xəbər Haruna yetişdi. O, Rəbiətülbahilini Dərbəndə hakim təyin 
                                                 
1
 Əbül-Abbas Səffah - abbasilərdən birinci xəlifədir (132-136= 750-754). 
2
 Əbu Çəfər Mənsur- abbasilərdən ikinci xəlifədir (136-158=754-775). 
3
 Harunərrəşid - abbasilərdən beşinci xəlifədir (170-193= 786-809).
 
 
68
etdi. Rəbiə, Cəyunu həbsə alıb, Bağdada göndərdi. Hicri 173-cü 
(=790) ildə Xüzeymə ibni-Cazim Harunərrəşid tərəfindən 12000 
qoşunla Dərbənd əyalətinə gəlib, hasar və burcların xaraba yerlərini 
təmir etdi. Bir neçə müddətdən sonra, Harunərrəşid özü Dərbəndə 
gəlib oranın vəziyyətini yoxladı. Rubas çayından bir bənd çəkdirib 
şəhərin kənarına su gətirdi. Burada bağlar, bostanlar saldırdı  və 
dəyirmanlar tikdirdi. Bunların mədaxilini Dərbənd yoxsullarına vəqf 
etdi. Həfəs ibni-Öməri Dərbəndə hakim təyin edərək, ona lazımi 
göstərişlər və nəsihətlər verib Bağdada qayıtdı. Deyirlər ki, Dərbən-
din  şimal tərəfində, Qırxlar dərvazası qarşısında bir daş günbəz 
vardır. Harunərrəşidin oğlu burada basdırılmışdır. Məşhur olduğu 
üzrə, Harunərrəşidin arvadı Zübeydə xatun bint-Əbucəfər Mənsur, 
uzun sürən bir qızdırma xəstəliyinə mübtəla idi. O, ab-havasının 
lətafətilə məşhur... olan Təbrizdə bundan səhhət tapdı. Buna görə 
hicri 175-ci (=792) ildə, bu şəhəri yenidən bina etdirib adını da 
Təbriz qoydu. Bu əhvalatdan və Harunərrəşidin oğlunun Dərbənd-
də vəfat etməsindən anlaşılır ki, Zübeydə xatun da öz ərilə bu öl-
kəyə gəlibmiş. 
Hicri 180-ci (=797) ildə, xəzərlər hücum edib bütün Dağıstanı, 
Dərbəndi və  Şirvanı istila etdilər. Katib Çələbinin yazdığına görə, 
bu müharibədə 140000 nəfər müsəlman tələf oldu. Hələ bu vaxta 
qədər islam aləmində belə bir hadisə görünməmişdi.  Əbu Müsli-
min əmirliyə təyin etdiyi Məsum, Şahbal və Əmir Həmzə övladının 
başına bu hadisələr zamanı nələr gəldiyi məlum deyildir. İslam di-
nini qəbul edən Dağıstan tayfaları da xəzərlərin istilası  və müsəl-
manların məhv edilməsi nəticəsində yenə bütpərəstliyə qayıtdılar. 
Hər guşədə bir əmir və hər nöqtədə bir şərir meydana gələrək, fit-
nə-fəsad törətməyə başladılar. Bu zaman Şirvan vilayətində Fərrux-
zad Əxşican oğlu
1
 hökmran idi. Bakıda Bibiheybət kəndində onun 
ləqəbi: «
 
 - əmirülmömininin yardımçısı böyük 
                                                 
1
  Mətndə yanlışlıq var, Fərruxzad  Əxsitan oğlu  olmalıdır. Kəsrani  şirvanşahlar 
sülaləsinə mənsubdur. 

 
69 
sultan» deyə yazılmışdır. Bundan məlum olur ki, o, müsəlman olub 
abbasi xəlifəsinə tabe imiş. Bundan sonra Filanşah hökmranlıq 
etmişdir. 
Hicri 210-cu (=826) ildə, Bəyləqan tərəflərində, atəşpərəstlər-
dən Babək adlı bir nəfər meydana çıxdı. O, atəşpərəstlik məzhəbin-
dən Xürrəmgiş adlı bir məzhəbin  əsasını qoydu. Bu məzhəb,... 
Məzdək dininin əslini yeni bir şəklə salmaqdan başqa bir şey de-
yildi. Babək öz başına çoxlu tərəfdar topladı... Ardı-arası  kəsilmə-
yən müharibələrlə Azərbaycanı ələ keçirib Həmədan və İsfahanı da 
fəth etdi. Mötəsim
1
  xəlifə  İshaq ibni-İbrahim ibni-Müsəəbi çoxlu 
qoşunla  İraqi-Əcəm hüduduna göndərdi,  İshaq onlardan 60000 
nəfər qırdısa da yenə bir nəticə əldə edilmədi. Axırda, hicri 221-ci 
(=836) ildə, Mavəraünnəhr əyanlarından Aqşın ləqəbli Heydər ibni-
Kavus, saysız bir qoşunla Babəki dəf etməyə təyin edildi. Müharibə 
iki il davam etdi. Babək məğlub olub, bir neçə nəfərlə Ermənistana, 
Səhəl Sunbat oğlunun yanına qaçdı. Aqşın etimad etdiyi bir nəfəri 
4000 qoşunla Babəki tələb etmək üçün göndərdi. Səhəl, Babəki 
qolu bağlı Aqşının yanına gətirdi. Səhəl təltif edildi. Babək də Bağ-
dada göndərilib orada böyük bir əziyyətlə öldürüldü. Ehtimala gö-
rə, Azərbaycan sözü Azər-Babəkan sözünün ərəbcələşdirilmiş şəkli-
dir. Azərbaycan bunun və ya başqa bir Babəkin adından alınmışdır. 
Məşhur olduğu üzrə, atəşpərəstlik dini bu ölkədə zühurə gəlmiş və 
yayılmışdır. «Riyazüssəyahə»
2
 müəllifi Azərbaycanı Azərbayəganın 
ərəbcələşmişi sayır. Bu da qədim fars dilində atəşgah mənasındadır. 
Xülasə, bu yol ilə Azərbaycan və Ermənistan ölkələri, yenə 
xəlifənin ixtiyarına keçdi. Muğanda xaraba qalmış - Bərzən şəhərini 
Aqşın abad etdi, indi yenə viran bir haldadır. Hicri 230-cu (=845) 
ildə, Mötəsimin oğlu Vasiq-Billahın
3
 xilafəti dövründə, Filanşahi 
                                                 
1
 Mötəsim-Billah- abbasilərdən səkkizinci xəlifədir (218-227=833-842).
 
2
 «Riyazüssəyahə» - məşhur Azərbaycan alim və səyyahı Hacı Zeynəlabdin Şirva-
ninin əsəridir. O, hicri 1194-cü (=1780) ildə Şamaxı şəhərində anadan olmuşdur. 
3
 Vasiq-Billah - abbasilərdən doqquzuncu xəlifədir (227-232=842-847). 
 
70
Şirvani itaətə  gəldi, Dərbənd də xilafənin təsərrüfünə keçdi. Hicri 
270-ci (=884-cü) ildə Mötəmid
1
  xəlifənin hökmü ilə Bakı neft və 
duz mədənlərinin mədaxili, Dərbənd mühafiz və əhalisinə maaş tə-
yin olundu. Məhəmməd ibni-Əmmar təhvildar idi, hər il mədən-
lərin mədaxilini təyin edilən miqdar ilə təqsim edirdi. 
Hicri 290-ci (=903) ildə Haşim adlı bir nəfər Dərbəndə hakim 
gəldi. Müktəfi
2
  xəlifə  qəramitələr ilə  hərb etməkdə idi, xilafət 
işlərində  də bir çox qarışıqlıq hökm sürməkdə idi. Haşim istifadə 
edərək bütün təyin edilmiş maaşları, mədənlərin mədaxilini və 
Dərbənd əhalisinə yetişəsi olan kənd məhsullarını özü mənimsədi. 
Dərbənd  əhalisi naçar qalıb, alver və  qəsbkarlıqla məşğul oldu. 
Əxlaqsızlıq onların arasında yayıldı. Xəzərlər yenə gəlib, Dərbəndi 
almaq üçün çox çalışdılar. Müsəlmanlar daxildən və xaricdən 
hücum edərək onları məğlub etdilər. 
Bu zaman rus tayfası, Xəzər padişahından icazə alıb, 500 
gəmidə 50000 qoşunla Atil çayından Xəzər dənizinə girdi. Bu şərtlə 
ki, ələ keçirəcəkləri qənimətləri onunla bölsünlər. Onlar Mazanda-
randan başlayıb Dərbəndə qədər, dəniz sahillərində olan şəhər və 
qəsəbələrdən bir çox qənimətlər əldə etdilər. Dəniz sahilində yaşa-
yan  əhali isə  xəzərlərin gəmiləri olmadığını bildiyindən, belə bir 
təhlükəni gözləmirdi. 
Əbülqasim Yusif ibni-Əbüssac, xəlifə Müqtədir-Billah
3
 tərəfin-
dən, hicri 296-cı (=909) ildən 306-cı (=919) ilə qədər - on il – Er-
mənistan və Azərbaycan valisi idi. Şirvan da onun hökmü altında 
idi. O öz cəmiyyətini toplayıb,  Şirvan vilayətinə daxil olan və  Əli 
ibni-Heyşəm tərəfindən idarə edilən neft mənbəyi sahilinə, yəni 
Bakıya gəldi. 
                                                 
1
 Mötəmid - abbasilərdən on beşinci xəlifədir (256-279=870-892). 
2
 Müktəfi-Billah - abbasilərdən on səkkizinci xəlifədir (295-320=908-932). 
3
 Müqtədir-Billah - abbasilərdən on səkkizinci xəlifədir (295-320=908-932) 

 
71 
Ruslar, bundan sonra, Bakıya yaxın adalarda sakin olmuşdular. 
Onların bu adalarda sakin olmasına aid bəzi izlər indi də mövcud-
dur... 
Hicri 332-ci (=944) ildə, Məsudi bu əhvalatı yazdığı halda, İbn-
əl-əsir
1
 öz tarixində bundan bir kəlmə də olsun bəhs etməmişdir. 
Lakin  İbnələsir deyir: Rus tayfası hicri 332-ci (=944) ildə,  Ərranın 
paytaxtı olan Bərdə  şəhərini almaq üçün qayıqlarla dənizdən və 
Kür çayından keçib gəldilər. Buranın hakimi 5000 nəfərlə qarşıya 
çıxdı  və  məğlub olaraq geri qayıtdı. Ruslar Bərdəni alıb,  əhaliyə 
aman verdilər. Əhali müxalifət göstərdi, ruslar bir həftə içərisində 
şəhəri boşaltmağı onlara əmr etdilər... Mərzban ləqəbilə  məhşur 
olan Azərbaycan valisi Məhəmməd ibni-Müsafir, 30000 nəfər 
qoşunla gəldi. Ruslar bir ildən artıq burada qaldılar, sonra Mərağə-
yə səfər etdilər. Bu səfər əsnasında çoxlu meyvə yediklərindən, ara-
larına  şiddətli xəstəlik düşdü. Mərzban bu dəfə hiylə ilə mühari-
bəyə başladı, azacıq müqavimətdən sonra qaçmağa üz qoydu. 
Ruslar da onları təqib etməyə başladılar. Mərzban qayıdıb hücum 
etdi və pusquda qoyduğu qoşun da, rusların arxasına keçdi... Bu 
hadisə münasibətilə qoşunla Səlmas nahiyəsinə gedən Mərzban, 
Şəhristanı mühasirə etmək üçün bir dəstə qoşun qoydu. Ruslar bir 
gecə  dəyərli  şeylərini çiyinlərinə alaraq, özlərini Kür çayı  kənarına 
yetirdilər və qayıqlara minib vətənlərinə qayıtdılar. 
Müəllif deyir: ehtimala görə, bu iki hadisə haman bir səfər 
əsnasında vaqe olmuşdur. Lakin müəlliflərin aldıqları  xəbərlər 
müxtəlif olduğundan, bir-birinə zidd olaraq yazılmışdır. Məsudinin 
yazdığına görə, hicri 332-ci (= 944) ildə, Əbdülməlik adlı bir şəxs 
Dərbənddə, qardaşı oğlu da Təbərsəranda hökmran idi. 
Bundan sonra, islam ölkələrində get-gedə qarışıqlıq və hərc-
mərclik baş verdi. Bağdad xəlifələri öz qoşunlarının öhdəsindən 
gələ bilmədilər. Bu ölkənin işləri də nizamdan düşdü, Dərbəndə 
                                                 
1
 İbnələsir - məşhur ərəb tarixcisidir, hicri 555-ci (=1160) ildə anadan olmuşdur. 
Onun adını Şərq və Qərb aləmində şöhrətləndirən «Əl-kamilfittarix» adlı kitabıdır.
 
 
72
tabe olan qalalar və kəndlərdə də üsyan qalxdı. Dağıstan əmirləri 
isə bir-birilə müxalifətə və qovğaya başladılar. 
Mərdavic ibni-Ziyad sülaləsinə mənsub və Gilanın qədim ha-
kimləri nəslindən olan Deyləm padişahları, hicri 315-ci (=927) ildə, 
Təbəristanda xüruc etdilər. Bunlardan 6 nəfəri İran vilayətlərindən 
bir çoxunda 150 il hökmran olmuşlar. Məlum olduğu üzrə, onlar 
bu tərəflərə də əl atmışdılar. Çünki bu sülalənin ikinci padişahı olan 
və hicri 323-cü (=935) ildən başlayaraq 33 il hökumət sürən Şəmkir 
ibni-Ziyad, Gəncə yaxınlığındakı  Şəmkir  şəhərini öz adına bina 
etdirmişdi. Şəhərin asarı: məscid gül-dəstəsi olan ikiqapılı uca bir 
minarə, körpü və qala xarabası indi də qalır. Bu şəhər əmir Teymur 
Kürəkən dövründə və ondan sonrakı dövrlərdə də abad idi. 
«Axtınamədə» deyilir: xəzərlər Şirvanı istila etdikləri zaman, öz 
əmirlərindən Səmsam adlı şəxsi, bir dəstə ilə indiki Mikrağ kəndi-
nin yerində sakin etdilər. Şam əhlindən Əmir Kağı adlı bir şəxsi ona 
vəzir təyin etdilər. Səmsama kömək olmaq üçün xəzərlər Samur 
çayının sol kənarında başqa bir şəhər də saldılar. Tərsa dedikləri bu 
şəhər  əhalisini indiki Qızlardan gətirmişdilər. Səmsam,  Şəhbani 
qalasını almaq və Şəhbani nəslindən olan bu yerin əmiri Dərvişaini 
tələf etmək istəyirdi. Dərvişai 3000 əşrəfi göndərib Tərsa əmirlərini 
özünə tərəf cəlb etdi. Səmsam üç dəfə bu qalanı mühasirə etdisə 
də, məqsədinə çatmadan qayıtdı. Birinci dəfə mühasirənin müd-
dəti bir ay çəkdi. Qala əhli üçün Axtı çayından su gətirmək çətin idi, 
buna görə də, onlar suyu çox əziyyətlə Samur çayından gətirirdilər. 
Səmsam qayıdandan sonra, Dərvişai üç ayın müddətində qaladan 
Axtı çayına örtülü bir yol çəkdirdi. Yolun və yol üzərindəki burcun 
hasarı indi də qalır. İkinci dəfə mühasirənin müddəti altı ay davam 
etdi, lakin qaladakılar darlıq çəkmədilər. Səmsam üç ildən sonra, 
üçüncü dəfə olaraq yenə  gəldi. O bu dəfə yuxarı  tərəfdən gəlib 
qalanın yanında yeddi il dayandı. Dərvişai çarəsiz qalıb Tərsanın 
əmirlərini və Rütul, Cınıq və Rüfuqun təcrübəli adamlarını köməyə 
çağırdı. Yeddi ay da bu müharibə davam etdi. Hər iki tərəfdən çox 
adam öldü. Dərvişainin oğlu Şah Qasım da bu müharibədə məğlub 

 
73 
olub, öldürüldü. Axırda Səmsam məğlub olub geri qayıtdı və 15 il 
sakit olaraq öz yerində oturdu. Bir gecə  Səmsam öz qoşunu ilə 
qəflətən Tərsa kəndi üzərinə tökülüb əhalini qırdı. Mal və əyallarını 
qarət və  əsir edib apardı. Bundan doqquz il keçdi, Dərvişai Dər-
bəndə,  Əbu Müslimin yanına gəlib, ondan kömək istədi,  Əbu 
Müslim də öz bacısı Ümmülmöminatı, müsəlman olan Dərvişaiyə 
verdi, onu qoşunla bərabər göndərdi ki, gedib Səmsam  şəhərini 
alsın və  xəzərlərin kökünü kəssin. Müharibə yeddi ay uzandı, heç 
bir nəticə əldə edilmədi. 
Axırda, Dərvişai  Şeyxşahi-Əlbürzinin obasına gəldi. Bu adam 
qüreyş tayfasından olub, Əlbürz ölkəsində yurd saldığından, bu 
ləqəblə tanınırdı.  Ətəyində yaşadığı dağ da onun (Şeyxşahın) adı 
ilə  şöhrət tapmış  və çox işlənmək nəticəsində  Şalbürz olmuşdur. 
Şeyxşah gizlicə bir nəfər göndərib Səmsamın vəziri  şamlı  Əmir 
Kağını öz yanına dəvət etdi. Bunlar məşvərət edərək, Səmsamın 
əleyhinə ittifaq bağladılar. Əmir Kağı şəhərdəki təbəələrini xəbər-
dar etdi. Dərvişai cümə gecəsi 6000 qoşunla dərvazanın yanına 
gəldi.  Əmir Kağının təbəələri onları  şəhərə buraxdılar.  Əmir Kağı 
onlardan on nəfərlə gedib Səmsamı öldürdü. Dərvişai divanxanaya 
gəlib, xalqı islama dəvət etdi. İslamiyyəti qəbul edənlər öz mal-
larına sahib oldular. Qəbul etməyənləri öldürüb mal və  əyallarını 
qənimət olaraq apardılar. Şəhər də Əmir Kağının adı ilə adlandı. Bir 
zaman keçdikdən sonra, bu ad Mikrağ şəklinə düşdü. Sonra Dərvi-
şai, Əmir Kağı və Şahi-Əlbürzi Dərbəndə Əbu Müslimin yanına get-
dilər. Əbu Müslim bunlara çox nəvaziş etdi. Şəhbani kəndini də Üx-
ti, yəni bacıya mənsub deyə adlandırdı. Bu da çox işlənmə nəticə-
sində Axtı şəklini almışdır. Əhalinin dediyinə görə, Axtı məscidinin 
cənub divarı, Əbu Müslim tərəfindən bina edilən divarın qalığıdır. 
Bu zaman, Səmsamın qaçıb qurtaran adamlarından beş nəfəri 
Şahi-Əlbürzinin obası üzərinə tökülüb, onun bir oğlunu öldürdülər, 
iki qızını da mal və dövlətilə  bərabər  əsir apardılar. Arvadı ikinci 
oğlu ilə qaçıb qurtardı. Buna görə,  Şahi-Əlbürzi  Əmir Kağı 
şəhərindən Qüreyş obasına 30 ev köçürüb, oranı özü üçün oturaq 
 
74
seçdi. Samur çayının sol tərəfində, Kələkürənin qarşısında olan bu 
obanın adı – çox  işlənmək nəticəsində - indi Quruş şəklinə girmiş-
dir. Qıpçah adlı yerdə bir şəhər xarabası vardır ki, xalq tərəfindən 
Qəmqam adlanır. Bura Tərsa  əmirlərinin məskəni olmuşdur. Bu 
yerin Qıpçah adlanması əhalisinin keçmiş vətəni olan Qıpçaq adın-
dan alınmış ola bilər. Çox ehtimal vardır ki, bu əhvalat hicri 5-ci 
əsrdə Şeyx Əbu Müslimin dövründə olmuşdur; çünki o öz ailəsi ilə 
bu ölkədə sakin idi. Daş bir günbəz altında olan qəbri də Xumzaq 
qəsəbəsində  məruf və  məşhurdur. Bizcə, bu, Şeyx  Əbu Müslim 
xəlifənin qardaşı  Əbu Müslim deyildir; çünki xəlifənin qardaşı öz 
qoşunu ilə  gəlib yenə geri qayıtmışdır. Onun öz bacısını  gətirib 
burada ərə verməsi də ağlasığan bir məsələ deyildir. 
Məhəmməd Rəfi Əbdürrəhim oğlu Şirvani hicri 712-ci (=1313) 
ildə bir tarix kitabı yazmışdı. O, bu kitabı yazmaq üçün, qədim 
məktub və vəsiqələrdən, bir də hicri 318-ci (=931) ildə yazılan bir 
əsərdən istifadə etmişdi. Müəllifin haman tarix kitabının 1030-cu 
(=1617) ildə yazılan nüsxəsində belə deyilir: Həmzənin qızı Ümmatın 
nəslindən olan Şeyx Əbu İshaq İbrahim, Şeyx Əhməd və Şeyx Əli, 
Abbas ibni Əbdülmüttəlibi - Qüreyşi övladından Şeyx Məhəmməd, 
Şeyx Nasirəddin ilə  bərabər, hicri 200-cü (=816) ildə  Hərəmeyn-
dən, yəni Məkkə və Mədinədən çıxdılar. Onlar 2000 nəfər əqrəba 
və tabelərilə  Şam ölkəsinə  gəldilər. Bir neçə ildən sonra 5000 
nəfərlə Misrə gedib bir neçə il də orada qaldılar, bir çox ölkəyə 
səfər etdilər. Sonra, o dövrdə müharibə meydanı olan Çərkəz ölkə-
sinə gəlib çıxdılar. Bunlar uzun müddət cəhd edib, Əmir Əzzalı öl-
dürdülər, onun mal və dövlətini qənimət aldılar. Buradan da Qay-
taq vilayətinə gəlib, onun əmiri Qəzənfəri öldürdülər. Mal-dövlətini 
və  xəzinəsini  ələ keçirib, əhalini də müsəlman etdilər.  Ərəblərin 
adətinə görə, qəbilə içərisində yaşca böyük olan əmir olurdu, o 
biriləri də danışıqsız və boyun qaçırmadan ona itaət edirdilər. 
Bu dövrdə  Əmir Çoban Sultan Əli bəy oğlu onların rəisi idi. 
Təbərsəran əhalisinin çoxu müsəlman oldu. Əmir Çoban öz qızını 
Təbərsəran  əmiri Məsum bəyə verdi və onun qızını da özü üçün 

 
75 
aldı. Qaytaqda bir çox kənd saldırıb, Qumuq əmirləri ilə əhdnamə-
lər bağladı. Bir neçə müddətdən sonra öz əhdini sındırıb, qəflətən 
onların üzərinə hücum etdi. Əmirlərdən bir çoxunu öldürdü və 
şəhərlərini ələ keçirərək əhalisini islam dininə gətirdi. Öz qohum-
larından, Şam vilayətinin Xal kəndində doğulmuş və babasının adı 
ilə adlanan Şamxalı o yerlərə əmir təyin etdi. Bundan sonra, cənub-
dakı dağlara tərəf gəlib Qəbələ mahalından sayılan Maza şəhərini 
aldı və buranı özü üçün məskən intixab etdi. Bu kəndin kişi və qa-
dınları onun qulu idi. Maza ərəbcə bir söz olub «Bu nədir» deməkdir. 
Əmir Çoban kafirlərin  ətrafda olan bir çox kəndlərini xarab 
etdi. Quruş  əmirlərindən  İsmayıl bəy və  Həsən bəylə  əhdnamə 
bağladı. O, Şamaxı nahiyəsinə qədər bütün dağ əhalisindən xərac, 
cizyə və dəhiyek alırdı. Məktublaşma və elçilər vasitəsilə Şirvanşah 
Sultan Firidun ilə barışıq etdi. Qızını onun oğlu Keyqubada verdi və 
onun qızını da oğlu Sultan Süleyman üçün aldı. Bir müddət bun-
ların arasında dostluq davam etdi. Axırda xərac və dəhiyek üstündə 
aralarında  ədavət düşdü, bir neçə vaxt hərb etdilər, sonra yenə 
barışdılar. Qumuq şəhəri türklər tərəfindən xarab edilən zaman, 
Həsən - Ələvi -Səfəvi burada qazi idi. O, Məhəmməd Rəfi Şirvani-
nin yuxarıda adı çəkilən tarixindən istifadə edərək, başqa bir əsər 
yazmışdı. Dağıstanda çox yayılmış olan bu əsərdə, yuxarıda söylə-
nilən hadisələr bəzi fərqlərlə daha geniş    bir  surətdə  təsvir edilir. 
Bu  əsərdə göstərdiklərimizdən  əlavə deyilir: İndi Xumzaq ya-
xınlığında bir kənd vardır. Bu kənd keçmişdə Avarın qədim paytaxtı 
Tanıs  şəhəri idi. Burada Süraqə adlı  şövkətli və  şücaətli bir əmir 
olurdu. O, müsəlmanlıqdan dönüb bütpərəst olmuşdu. Ləqəbi 
Novsal idi. Avarlılar padişahlarına bu ləqəbi verdilər. 
Müəllif zənn edir ki, onun nəsəb silsiləsi (şəcərəsi) doğru 
deyildir. Buna da bəzi halların və adların münasibətsizliyi səbəb 
olmuşdu. Hər halda, bu əmir, Süraqə ibni-Sərətan ibni-Urusxan 
ibni-Ümməxan ibni-Firuzşahdır, özü də,  Ərəskani nəslindəndir. 
Şamaxı hüdudundan Çərkəz vilayətinə qədər olan sahəni öz idarəsi 
altına almışdı. O, Əkərə qəsəbəciyindən başqa bütün əmirliklərdən 
 
76
və camaatdan vergi olaraq hər cür mal, pul, taxıl, mal-qara, qumaş, 
meyvə, hətta yumurta da alırdı. Vergilərin miqdarı bu qədər idi: 
ildə hər ailədən üç dirhəm gümüş və ya bu qiymətdə qızıl; bir gil
1
 
ən çox sərf edilən taxıl; hər bir tacirdən iki top ipək və iki top bez; 
hər bağdan bir çuval üzüm; hər bir qatildən 100 qoyun; cani və 
oğrudan bir öküz; hər bir kənddən yeni taxta oturan padişahı 
təbrik etmək üçün bir qara və dörd sarı olmaqla beş tülkü dərisi və 
beş qoç; vəfat edən padişahın basdırılması üçün bir at; padişah 
ailəsində edilən toy üçün bir öküz və iki qoç. 
Qumuq və Qaytaq ölkələrinin ayrı-ayrı əmirləri var idi. Qaytaq 
əmiri çox şövkət və əzəmətə malik Qəzənfər adlı bir şəxs idi. Misir 
və Şamdan cəhd edərək, Rum və Hindistan hüduduna qədər get-
miş olan Həmzə  və Abbasın xələfləri, axırda  Şirvana gəlmişdilər. 
Səfər tədarükü görüb yaxşı fillər, dəvələr və atlarla cəhad üçün 
Dağıstana yürüş etdilər. Bunların gəlmək xəbərini eşidən Dağıstan 
əhalisi və rus tayfası Çur və ya Sur şəhəri yaxınlığında tam mənası 
ilə toplaşdılar. Müsəlmanlar düşmənin vəziyyətini öyrənmək üçün 
igid adamlarından 100 nəfərini kəşfiyyata göndərdilər; düşmənin 
çoxluğundan və qüvvəsindən qorxuya düşdülər. Vəziyyətdən çıx-
maq üçün belə bir hiylə düşündülər: bir xeyli xörək bişirib ona zə-
hərli ot qatdılar və az bir mal ilə onu ordugahda qoydular. Hərbə 
girişincə qaçmağa başladılar. Düşmən qoşunu ordugahı aldı  və 
xörəkləri yedi. Onlardan saysız-hesabsız adam tələf olub, dağılma-
ğa üz qoydular. Müsəlmanlar qələbə qazandılar.  Əvvəlcə Qaytaq 
vilayətini alıb viran etdilər. Əmir Çoban Sultan Əli bəy oğlu burada 
hakim oldu. O, bir çox kənd saldırdı, o cümlədən Qüreyş qalasını 
bərpa etdirərək özünə hökumət mərkəzi təyin etdi. Buradan Avara 
getdi. Bu yerin Əmiri Bayar Süraqə oğlu özünə tabe olan Tuş nahi-
yəsinə qaçdı. Müsəlmanlar ardı-arası  kəsilmədən qalib gəlirdilər. 
Bir zaman keçdikdən sonra, onların xələfləri Krımı da ələ keçirdilər. 
Xülasə, Avarda bir çox kəndi viran etdilər. Xumzaq şəhərini güclə 
                                                 
1
 Taxıl - dən ölçüsüdur, xalq «kilə» deyir. 

 
77 
alaraq kişiləri öldürdülər, onların arvadlarını və mallarını isə qəni-
mət olaraq apardılar. Bu ölkənin hamısı müsəlmanların ixtiyarına 
keçib əhalisi müsəlman oldu. 
Şeyx  Əhməd övladından Məsum bəy adlı bir nəfər  əmirliyə 
keçdi, bu yerin fəzilətli alimlərindən Əbu Müslim də ölkənin qazisi 
və imamı oldu. Bütün Dağıstan, bir qismi müharibə  və  təxribatla, 
bir qismi də sülh ilə bunların ixtiyarına keçdi. Sonra, bunlardan 
Şamxal adlı bir nəfər Qumuq şəhərində bütün Dağıstana  əmir 
oldu. Bu zamandan etibarən şamxal sözü mənsəb və vəzifə məna-
sında işlənib bütün canişinlər də bu adla adlandılar. O bütün ölkə-
lərdən vergi, xristian və yəhudilərdən ciziyə gəlib-gedənlərdən də-
hiyek, müsəlmanlardan da zəkat alırdı. Bütün vergilərin beşdə bi-
rini götürər, qalan beşdə dörd hissəsini Həmzə  və Abbas övladı 
arasında bərabər bölərdi. Başqa bir nüsxəyə görə, Bağdad xəlifəsi-
nin həmişə göndərdiyi hədiyyələri də bu qayda ilə paylardı. Bu xa-
nədana mənsub şəxslər bütün vergilərdən azad idilər. O əsrdə ya-
şayan Abbas övladından Hacı  Məhəmməd,  Əbülqasim,  Şeyx  Əli, 
Mənsur və Həsənin vəziyyəti və nəsli haqqında heç bir şey məlum 
deyildir. 
Müəllifin zənnincə,  Şamxalın Dağıstandan topladığı daimi 
vergi, hicri IX və ya X əsrlərdə belə olmuşdur: mal otarmaq üçün, 
Həbələl camaatından hər 4 ildə ev başına bir qoyun, Qəraxi cama-
atından hər ildə 500 qoyun, Kərxi camaatından 300 qoyun, Ğrim 
üçün də 400 qoyun, Kərxidəki bir dağ camaatından 1000 qoyun, 
Ğrim
1
 üçün də 30 öküz; Cəmüləl camaatından 500 qoyun; Təndib 
nahiyəsindən 20 öküz; indi Qaziqumuğa tabe Ərçub kəndindən 
130 qoyun, Ğrim üçün də 30 qoç, ikinci ildə 10 qoyun; Xumzaq 
nahiyəsindən 700 qoç, 700 kil buğda və 60 kil bal. Əndib nahiyə-
sindən bir öküz və 8 keçə. Ğədər və Hirkəs şəhərlərinin hər birin-
dən Xumzaqdan alınan verginin yarısı miqdarında, avarlıların Tomıl 
deyə adlandırdıqları qaziqumuqlulardan hər ev başına bir qoç və 
                                                 
1
 Şamxalın vəliəhdinə indi də Ğrim Şamxal deyirlər. 
 
78
bir kil buğda; Şamxalın xüsusi mülkü olan Mıçıqıçdan hər ev başına 
bir qoyun; Güstək şəhərindən hər ev başına bir balıq; Tarxu şəhə-
rindən hər ev başına iki sa
1
 düyü; Kübdən kəndindən 100 qoç, 
Qaytaq  əhalisindən 170 camış; Aqquşa və  İsişə  kəndlərindən 100 
öküz, Züdəqər kəndindən 50 öküz; Sürhidən hər ev başına bir dir-
həm; Cümcüqat və Kəkuba kəndlərindən - ehtimal ki, Qaziqumuğa 
mənsub olan Şəkbadırdan - yağla yüklü altı  eşşək; Zirihgəran 
kəndindən 30 tüfəng, Sumbat dağlarından 50 qoç, İrhani kəndin-
dən hər ev başına bir kil ən çox sərf edilən taxıl; Jəntab dağından 
80 qoyun, Bəqtüləl camaatından 30 öküz və 30 quzu; Zaxuri və 
Qülədi dağlarından, yəni  Şamxalın xüsusi mülkü olan Cardan 50 
qoyun; indi Qaziqumuq rəiyyəti sayılan Rüsür camaatından, Muk-
ruqdan 70 qoç; Kürələl, yəni Kürədən 100 at və 100 madyan. 
Avar ölkəsi uzun müddət Həmzə övladının təsərrüfündə idi. 
Axırda, Tuş sakini Əmir sultan ibni-Bayar, ibni-Suraqə, Zumtaldan 
başlayaraq, Ariştinin son hüduduna qədər olan yerlərdən qoşun 
toplayıb, qaranlıq bir gecədə gizlicə Xumzaq nahiyəsinə  gəldi. O 
öz xanədanına tərəfdar olan və islamı ürəkdən qəbul etməyən 
adamlarla ittifaq etdi. Qoşununu da onların mənzillərində gizlətdi. 
Bunun sabahı,  Əbu Müslim ibni-Yusif ibni-Məhəmməd ibni-Şeyx 
Əbu Müslim guya bu əhvalatı bildirən bir yuxu gördüyü üçün, Qu-
muq tərəfinə qaçdı. Ertəsi gecə sübh açılmadan, Əmir sultan qoşu-
nu ilə Xumzağa daxil oldu. Müsəlmanların  əmiri  Əhməd ibni-
Çoban ibni-Sultan-ibni-Məsum bəyi öldürüb başını qalanın diva-
rından asdırdı. Bu qəsəbədə yaşayan müsəlmanların hamısını öl-
dürdülər. Əmir sultan ata-babasının taxtında oturdu. Bu ölkə əha-
lisindən islama daxil olanları yenə bütpərəstliyə qaytardı. Bunlarla 
müsəlmanlar arasında ardı-arası  kəsilməyən müharibələr 24 il 
davam etdi. Axırda, Avar əhalisi məişətin pisliyindən və azuqənin 
azlığından təngə gəlib islam dinini qəbul etdilər. Bu səbəbə görə, 
düşmənçilik aradan qalxdı və uzun bir zaman sülh və asayiş bərpa 
                                                 
1
 Taxıl - dən ölçüsüdür. 

 
79 
oldu. Axırda, yenə şəxsiqərəzlik və çəkişmələr nəticəsində Qumuq 
və Qaytaq əmirləri arasında ədavət, Abbas və Həmzə övladı arası-
na ayrılıq düşdü. Qaytaq əmirlərindən Məhəmməd xan, Əmir xan 
və Əmir Həmzə Avar padişahının yanına gedib ondan kömək istə-
dilər və ittifaq bağladılar. Onlar uzun illər idi ki, Qumuq əmirlərilə 
müharibə vəziyyətində idilər. 
Nəhayət, Avar padişahı  Sərətan, türk Kövsər  şahın yanına 
mötəbər elçilər göndərdi, onunla dostluq əhdnaməsi bağladı. Köv-
sər  şahın tayfası Ömər ibni-Xəttab döründə islam dinini qəbul 
etmişdi. Kövsər  şah, Məlik Sərətanın qızını öz oğlu üçün aldı, öz 
bacısını da onun oğluna verdi. Bu qohumluq səbəbilə dostluqları 
son dərəcə möhkəmləndi. Kövsər  şah türk qoşunu ilə  şərq tərəf-
dən, Məlik Sərətan Avar qoşunu və Qaytaq əmirləri ilə qərb tərəf-
dən Qumuq üzərinə hücum etdilər. 
Bu hadisə  Şeyx Nəcməddinin sağlığında olmuşdu. Kəkəli 
məscidinin yuxarısındakı qalada 70 nəfər gənc qəhrəmancasına 
döyüşüb həlak oldu. Qumuq şəhəri viran edildi və əmirləri qaçdılar. 
Qaytaq sultanları da öz irsi əmirliklərində qaldılar. 
Müəllifin zənnincə,  Əmir Çoban hicri 5-ci əsrin axırlarında 
vəfat etmişdir, çünki hicri 1030-cu ildə (tərtib olunan) şəcərədə o, 
10-cu cərgədə,  Şeyx  Əbu  İshaq  İbrahim isə 19-cu cərgədə qeyd 
edilmişdir. 
Xülasə, Harun ər Rəşiddən sonra, abbasilərin istiqlaliyyəti bü-
növrəsinə rəxnə düşdü. İslam əmirləri hər tərəfdə xəlifələrin istib-
dadından danışır, ancaq zahirdə onların hakimiyyətini tanıyırdılar. 
Xəlifələr  əmirlərin öhdəsindən gələ bilmirdilər, ancaq onlara fəxri 
ləqəblər verməklə kifayətlənirdilər; Bu səbəbə, dövlət işləri nizam-
dan düşdü.  Şərq və  şimal tayfaları bir çox vilayətə, xüsusilə  də 
Şirvan və Dağıstan ölkələrinə təcavüz etdilər. Lakin, çox təəssüflər 
olsun ki, bu əsrlərin hadisələri haqqında lazımi dərəcədə məlumat 
yoxdur. Bir zaman gəldi ki, səlcuqi sultanları  İranda iqtidar sahibi 
oldular, bunların çoxu Şirvana və Dağıstana da əl atdı. Bu dövrdə 
dağ əhalisinin çoxu islam dinini qəbul etdi. 
 
80
Məşhur tarixçilərin dediyinə görə, Səlcuq, Tatar qəbilələrindən 
birinin başçısı idi. Bunun Mikail və İsrafil adlı iki oğlu var idi. Sultan 
Mahmud Qəznəvidən icazə alaraq, böyük bir cəmiyyət təşkil edən 
qəbilələrlə Ceyhun çayının bu tərəfinə keçdilər. 
Hicri 432-ci (=1041) ildə, Mikail oğlu Tuğrul bəy Sultan 
Mahmud Qəznəviyə qalib gəldi. Xorasan, Fars, İraq, Kürdüstan və 
Azərbaycan ölkələrinə padişah oldu. Onun vəfatından sonra, hicri 
442-ci (=1051) ildə qardaşı  oğlu Alp Arslan İran  şahı oldu. Xəlifə 
Qaim li-əmrillah
1
 ona İzzüddin ləqəbi verdi. O, Gürcüstanda və 
ətrafında bir çox qalibiyyətə nail oldu. Sonra Ermənistan vilayətinə 
keçdi. Oranın padişahı ilə sülh edib qızını aldı. Onun vəfatından 
sonra, 454-cü (=1062) ildə, Məlikşah Alp Arslan oğlu, atasının vəzi-
ri Nizamülmülkün gözəl tədbiri və himməti sayəsində, ölkəni niza-
ma saldı və tərifə sığmaz bir istiqlaliyyət əldə etdi. O öz qızını xəlifə 
Müqtədi-Billaha
2
 verərək, Nizamülmülk ilə Bağdada göndərdi. De-
yirlər ki, nəfis qumaşlar və qızıl-gümüş şeylərlə yüklənmiş sıra ör-
tüklü 130 qatar dəvə; 6 dəvəyə yüklənmiş ağır qiymətli cəvahiratla 
dolu 12 gümüş sandıq, yəhərləri dürr, yaqut və sair qaş-daşla bə-
zənmiş 33 at; başlarında mürəssə cilov, ayaqlarında cəvahirat nəsb 
edilmiş xalxalları olan üç dəvə və bu dəvələr üzərində qiymətli qaş-
daşla bəzənmiş üç kəcavə qızla bərabər cehiz olaraq göndərilmiş-
di. Sultanın qızı bu böyük təzyinatla Bağdada varid oldu. Ona bö-
yük bir toy etdilər, bu toyda 40000 batman şəkər sərf olundu. 
Məlikşah Rum, Gürcüstan və Şirvan ətrafında bir çox mühari-
bələr etdi. Bu padişahın səltənət dövrü, əsrlərin  ən gözəli idi. Bu 
dövrdə ölkənin abadlığı və millətin asayişi tam mənası ilə bərqərar 
və Nizamülmülk kimi misilsiz vəzir də ixtiyar sahibi idi. 
                                                 
1
  Mətndə yanlışlıq var, Qaim bi-əmrillah olmalıdır. Abbasilərdən iyirmi altıncı 
xəlifədir (422-467= 1031-1075) 
2
 Mətndə yanlışlıq var, Muqtədi bi-əmrillah olmalıdır. Abbasilərdən iyirmi yeddinci 
xəlifədir (467-487=1075-1094).
 

 
81 
O həmişə alimlər və şairlərlə oturub-durardı. Bəzən şeir söylə-
məyə də həvəs edərdi. Bu rübai onundur: 
 
Dünən sevgilim gözümdən bir öpüş aldı,  
O getdi, amma gözüm onun ardınca yaşlı qaldı.  
Sevgilim gözümdən ona görə, öpdü ki,  
O öz camalını mənim gözümdə görmüşdü. 
 
Məlikşahın dövründə Həsən Səbbah, bir çox xüsuslarda xürrə-
milərin qanunlarına  əsaslanaraq, mülhidlərin çirkin məzhəbini 
meydana atdı. O, ətrafına canından keçən bir çox fədai toplayıb 
fitnə-fəsad yolu ilə öz əzəmət və istibdadını artırdı. Axırda, Məlik-
şahın baş  hərəmi Türkan xatun, cürbəcür böhtanlarla Nizamül-
mülkü padişahın gözündən saldı. Nizamülmülk işdən kənar edildi 
və bir il sonra Nəhavənd  şəhərində  Həsən Səbbahın fədailəri 
tərəfindən bıçaqla öldürüldü. Vəfat etdiyi zaman bu qitəni yazıb, 
padişahın hüzuruna göndərdi: 
 
Ey gənc taleli şahım! 
Sənin xoşbəxtliyinlə qırx il, 
Dünya üzündən zülmün tozunu sildim. 
Əz-qəza ömrüm 96-ya çatınca, 
Səfərdə, bir bıçaq zərbəsindən öldüm. 
Niknamlıq və səadət fərmanını, 
Sənin imzanla səma padişahının hüzuruna apardım. 
Bu qədim vəzifəni oğluma tərk etdim, 
Onu da, Allaha və padişaha tapşırdım. 
 
Nizamülmülkün vəfatından 40 gün sonra, Məlikşah da hicri 
482-ci (=1089) ildə, Bağdad yaxınlığında vəfat etdi. Böyük oğlu 
Börküyarıq taxta oturdu. Gəncədə sakin olan Azərbaycan, Ermənis-
tan və sair yerlərin hakimi Məhəmməd Məlikşah oğlu üsyan bay-
rağı qaldırdı. Sultan Börküyarığ qardaşının şərrini dəf etmək üçün 
 
82
hərəkət etdi. Bir gün, onun qoşun başçıları  iğtişaş salıb, sultanın 
çadırında baş vəzir qumlu Məcdəddini öldürdülər. Padişah belə bir 
cəsarətdən qorxuya düşüb  İraq Quhistanından Rey (mülkünün) 
mərkəzinə qaçdı. Məhəmməd maniəsiz və  zəhmətsiz səltənət 
taxtında oturdu. Daha sonra, iki qardaş arasında dörd dəfə müha-
ribə oldu. Bunlar gah qalib və gah məğlub olurdular, nəticədə sülh 
etdilər. Şam, Diyarbəkir, Azərbaycan, Muğan, Şirvan və Ermənistan 
vilayətləri Sultan Məhəmmədə,  İranın sair vilayətləri isə, Börkü-
yarığa çatdı. Hicri 489-cu (=1096) ildə Börküyarıq vəfat etdi. Sultan 
Məhəmməd bütün ölkədə müstəqil oldu. Hicri 491-ci (=1098) ildə 
Bağdada gedib xəlifə Müstəzhir Billah
1
 ibni-Müqtədi Billahdan 
Nasiri-Əmirəlmöminin ləqəbini aldı. Bunun vəfatından sonra hicri 
502-ci (=1109) ildə Sultan Səncər Məlikşah oğlu, Bürhani-Əmirəl-
möminin ləqəbilə səltənət taxtına oturdu. 40 il müstəqil olaraq səl-
tənət sürdü. 
Mahmud Sultan Məhəmməd oğlu,  əmisi Sultan Səncər tərə-
findən İraq, Ermənistan və Azərbaycan ölkələrinə hakim təyin olun-
du. Dövlətşah Səmərqəndi
2
 təzkirəsinin qeydinə görə, o, bu yerlər-
də 8 il, «Rövzətüssəfa»nın yazdığına görə isə 11 il padişahlıq 
etmişdir. Şirvan və Dağıstan işləri də onun ixtiyarında idi. Axırda o, 
hicri 519-cu (=1126) ildə öz əmisinə qarşı üsyan etdi, nəticədə 
məğlub oldu. Sultan Səncər isə onun taqsırından keçdi və adı çə-
kilən vilayətlərdən başqa,  Şam mülkünü də onun ixtiyarına verdi. 
Bundan əlavə iki qızını da - birincisi vəfat etdikdən sonra ikincisini 
- ona verdi. Özü isə Xorasan və Mavəraünnəhrdə olurdu. 
Sultan Mahmud səltənətə keçincə, kiçik qardaşı Məsud onun-
la müharibəyə başladı. Bir müddət iki qardaş bir-birilə vuruşaraq 
bu ölkənin nizamsızlığına və xaraba qalmasına səbəb oldular. Gür-
                                                 
1
 Müstəzhir Billah - abbasilərdən iyirmi səkkizinci xəlifədir (487-512=1094-1118). 
2
 Dövlətşah Səmərqəndi - əslən səmərqəndli olub, Sultan Hüseyn Bayqara zama-
nında Heratda yaşamışdır. Məşhur «Təzkirətüşşüəra”sını hicri 995-ci (=1586/87) 
ildə Sultan Hüseyn ilə onun vəziri Əlişir Nəvainin adına yazmışdır. 

 
83 
cülər bundan istifadə edib Tiflis şəhərini və  ətrafını  ələ keçirdilər. 
Sultan Mahmud vəfat etdi, oğlu Toğrul taxta çıxdı. O da, çox keç-
mədi Həmədan  şəhərində  vəfat etdi, Sultan Məsud ölkədə müs-
təqil oldu. 
Bunun dövründə Həsən Səbbahın fədailəri İraq və Azərbaycan 
hüdudunda zülm və tüğyana başladılar. Xəlifə Müstərşid Billah
1
 
hicri 534
2
-cü (=1140) ildə, bunları  dəf etmək məqsədilə o tərəfə 
hərəkət etdi. Bəzi səbəblərə görə, xəlifə ilə Sultan Məsudun arasına 
ziddiyyət düşüb müharibə ilə  nəticələndi. Xəlifə  məğlub olub və 
əsir oldu. Xorasandan Sultan Səncərin yazdığı məzəmmət və nəsi-
hət nəticəsində, Sultan Məsud xəlifəni çox izzət və ehtiramla Bağ-
dada yola saldı. Lakin fədailərdən bir dəstə yolda fürsət tapıb, bı-
çaqla onu öldürdülər və özləri də Sultanın qəzəb və əzabına düçar 
oldular. 
Bəzi tarixçilərin qeydinə görə, xəlifənin öldürülməsi Sultan 
Məsudun işarəsilə olduğu halda, fədailərin adına isnad verilmişdir. 
Xülasə, bu xəbər Bağdada çatınca, Raşid Billah
3
 ibni-Müstərşid Bil-
lah xilafətə keçdi. Sultan Məsud onun ardınca Darülxilafəyə (Bağ-
dada) hərəkət etdi. Raşid Billah ona qarşı müqavimət göstərə bil-
məyəcəyindən, Mosula getdi. Bir ildən sonra Azərbaycan və  İraq 
ətrafında sərgərdan gəzirdi. İsfahanın yaxınlığında fədailər tərəfin-
dən bıçaqla öldürüldü. 
Sultan Məsud Bağdada daxil olandan sonra, Müqtəfi li-Əmril-
lahı
4
 xilafətə oturtdu və özü də ona beyət etdi. Lakin, buna baxma-
yaraq o, hər bir xüsusda müstəqil hökm sürürdü. Deyirlər ki, Sultan 
Məsud elçi vasitəsilə  xəlifədən soruşdu: «Ona məsarif üçün nə 
qədər pul lazımsa (desin) təyin edək». Xəlifə cavabında: «Hər gün 
su daşımaq üçün 40 baş qatır lazımdır, qalan mayehtacı da buna 
                                                 
1
 Müstərşid Billah - abbasilərdən iyirmi doqquzuncu xəlifədir (512-529=1118-1135). 
2
 Mətndə yanlışlıq var, hicri 534-cü ildə Müstərşid Billah deyil, Müqtəfi li-Əmrillah 
xəlifə idi. 
3
 Raşid Billah - abbasilərdən otuzuncu xəlifədir (529-530=1135-1136) 
4
 Müqtəfi li-əmrillah - abbasilərdən otuz birinci xəlifədir (530-555=1136-1160). 
 
84
əsasən təyin etsin» dedi. Sultan dedi: «Bəh-bəh! Əcəb cəlal sahi-
bini xilafətə oturtmuşuq, Allah onun şərrini müsəlmanların başın-
dan götürsün». Sultan Səncərin səltənətinin axırlarında, Quz tayfası 
Ceyhundan keçdi. Sultan Səncər də onların müharibəsinə gedib, 
məğlub oldu və  əsir düşdü. Bir müddətdən sonra qaçıb qurtardı, 
intiqam almaq tədarükündə ikən, hicri 542-ci (=1148) ildə  vəfat 
etdi... 
Sultan Məsud, onun vəfatından sonra, 12 il də müstəqil 
səltənət sürdü. O, hünər və şücaət sahibi olub rəhmdil və rəiyyət-
pərvərlikdə  məşhur idi. Onun hökmranlıq dövrünün axırlarında, 
Məlikşah ibni-Sultan Mahmud Həmədanda üsyan etdi. Sultan gəlib 
fitnəni yatırtdı. Sultan Məsud hicri 554-cü (=1159) ildə vəfat etdiyi 
zaman, II Məlikşah ibni-Mahmud taxta oturdu. Son dərəcə eyş-
işrətə alüdə olduğundan, səltənət əlindən çıxdı. Qardaşı II Məhəm-
məd padişahlıq taxtına oturdu. O öz əmisi Süleyman ibni-Sultan 
Məhəmməd ilə Arazın kənarında müharibə edib qalib gəldi. 
Bəzi səbəblərə görə, onunla xəlifə Müstəncid Billah
1
 ibni-
Müqtəfi Billahın
2
 arasında  ədavət törədi. Bir neçə gün Bağdadı 
mühasirə etdikdən sonra, xəlifənin qızı Kirman xatunu alıb sülh 
etdi. Ondan sonra, hicri 556-cı (=1161) ildə, Süleyman ibni-Mə-
həmməd ibni-Məlikşah taxta oturdu. 0, boşboğaz və əyyaş olduğu 
üçün, altı ay sonra həbsə alındı. Arslan ibni-Tuğrul ibni-Mahmud 
hökmranlığa keçdi. Nizami, Zəhir və Ənvəri tərəfindən mədh edi-
lən Arslan alim, adil, ağıllı, təcrübəli və xeyirli işlər görən bir padi-
şah idi. Ondan sonra, hicri 571-ci (=1176) ildə  oğlu Tuğrul taxta 
oturdu. Əmisi Məhəmməd ibni-Tuğrul da ona vəzir oldu. Məhəm-
məd vəfat etdikdən sonra, qardaşı Qızıl Arslan onun yerinə keçdi. 
Axırda, dostluq düşmənçiliyə çevrilib, Qızıl Arslan xəlifənin köməyi-
lə müharibədə qalib gəldi. Tuğrulu həbsə alıb özü səltənətə keçdi. 
Qızıl Arslan vəfat etdikdən sonra, Tuğrul ikinci dəfə səltənətə keçdi. 
                                                 
1
 Müstəncid Billah - abbasilərdən otuz ikinci xəlifədir (555-566=1160-1170). 
2
 Mətndə yanlışlıq var, Müqtəfi li-Əmrillah olmalıdır.
 

 
85 
Deyirlər ki, Tuğrul elmi, hünəri sevən və himayə edən bir 
padişah olub, bəzən şeir də söylərmiş... 
Tuğrul hicri 590-cı (=1194) ildə, Təkəş xan Xarəzmşahın 
müharibəsində öldürüldü. Bu sülalənin səltənəti də bir neçə il 
ondan əvvəl Fars və Xorasana sahib olan Xarəzmşahlara çatdı. Bu 
sülalənin qısaca tarixi belədir: 
Məlikşah Səlcuqinin qulamlarından  Ənuştəkin adlı bir şəxs, 
Xarəzm  əyalətinə hakim təyin olunmuşdu. Ondan sonra, oğlu 
Qütbəddin Məhəmməd də Xarəzmşah ləqəbilə bu mənsəbə keçdi. 
Sultan Səncər Quz tayfası  əlində  əsir olduğu zaman, Məhəmməd 
sikkəni öz adına vurdurub, xütbəni öz adına oxutdu. Ondan sonra, 
oğlu Adsız və ondan sonra da Sultan şah, Təkəş xan və el Arslan 
bir-birinin ardınca səltənət sürdülər. Hicri 596-cı (=1200) ildə, 
xarəzmşahlardan Məhəmməd Təkəş oğlu taxta oturdu. Hicri 617-ci 
(=1221) ildən başlayaraq 4 il davam edən Çingiz xan hadisəsi 
zamanında, qaçıb Mazandaranın Abesikun adasında vəfat etdi. 
Onun böyük oğlu Cəlaləddin səltənət taxtına oturdu. Gürcüstanı 
almaq üçün gəldiyi zaman Şirvan və Dağıstana da hücum etmiş 
olduğu məlum deyildir. 
 
86