A. bakixanov

1
 Məasiri-sultaniyyə - qacar tarixi haqqında yazılmış ilk əsərlərdən biridir. Müəllifi 
Əbdürrəzzaq bəy ibni-Nəçəfquludur. «Məasiri-sultaniyyə» mətbəə üsulilə İranda 
çıxan birinci kitablardan olub, hicri 1241-ci (= 1825/26) ildə Təbrizdə çap 
olunmuşdur. 

 
203 
Arqun xana ətabəy təyin edilib, Xorasan və Təbəristanda əmirülü-
məra olmuşdu. Onun Qacar adlı bir oğlu vardı, bu tayfanın çoxu 
onun nəslindəndir. Onlardan (Qacarlardan) bir çoxu da zaman keç-
dikcə Rum və Şam vilayətlərinə getmişlər. Əmir Teymur onlardan 
50.000 ailəni gətirib  İrəvan, Gəncə  və Qarabağ nahiyələrində 
yerləşdirdi. Onlar gündən-günə artıb, cah və  cəlal sahibi oldular. 
Qacar  əmirlərindən bir çoxu da Səfəvilər dövründə etibarlı höku-
mət adamları olub, Ermənistan və  Şirvanda yüksək iqtidara malik 
idilər. İrəvan hakimləri həmin nəsildən olmuşdur. Gəncə və Qara-
bağ hakimləri də Ziyad oğlu ləqəbi ilə, Xudafərin körpüsündən 
başlayaraq Sınıq körpüdən yuxarı olan Şülaver kəndinə  qədər 
hökmranlıq edirdilər. Bunlar, Muğanın böyük şurasında Nadir şa-
hın səltənətinə razılıq verməyib Səfəviyyə dövlətinin bərqərar ol-
masını  tələb edirdilər. Buna görə, Nadir şah  İran səltənəti taxtına 
oturunca, onların  əzəmət və iqtidarını  qırmaq istəyərək, Qarabağ 
əhalisinin bir çoxunu Xorasana köçürdü. Bərgüşat və Xəmsə məlik-
lərini onların ixtiyarından çıxarıb, Azərbaycan sərdarına tapşırdı... 
Qazax və Borçalı mahalı  əhalisini Gürcüstan valisinin ixtiyarına 
verdi. Bu səbəblə  həmin xanlar çox zəif düşüb, ancaq Gəncə  ət-
rafının hökmranlığı ilə kifayətlənirdilər. 
Hicri 1218-ci (=1804) ildə, Rusiya sərdarı knyaz Sisiyanov hü-
cum ilə Gəncəni aldı... İrəvan, Gəncə və Qarabağ əhalisi və əmirlə-
rinin çoxu, Qacar nəslindən olduğu üçün,onlar çox vaxt Şirvan 
ölkəsində sakin və hökmran olmuşlar. Buna görə, Dağıstan əhalisi 
bu hüdud sakinlərinə indi də qacar deyirlər. 
I  Şah Abbas Səfəvi 30.000 qacar ailəsini buradan köçürdüb, 
Xorasanın Mərv nayihəsində  və Astarabadın Mübarəkabad qalası 
ətrafında yerləşdirdi. İranda hökumət sürən indiki şahların sülaləsi 
Astarabad qacarları  nəslindəndir. Doğrudur, «Məasiri-sultaniyyə» 
müəllifi bu sülaləni Astarabadın qədim qacar sakinlərindən sayır, 
lakin bunların babalarının Gəncə  Şəmkiri  ətrafından olmaları xalq 
arasında məşhurdur.  Şəmkir  şəhəri xarabalarının aşağı  tərəfində, 
 
204
çayın sol sahilində, onların yurdları, ev və  səkilərinin yeri Mehdi-
bəyli adı ilə indi də görünməkdədir. 
Bu sülalədən olan Fətəli xan, Şah Təhmasibin yanında çox cah 
və cəlala, əzəmət və iqtidara malik idi. Nadir şah, Şah Təhmasibə 
yaxınlaşınca,  şahın məzacını ondan çevirdi. Hətta hicri 1139-cu 
(=1726) ildə onun işini bitirdi. Onun iki oğlu qaldı. Biri Məhəm-
mədhəsən xan idi. Nadir şah dövründə Astarabad nahiyələrində 
üsyan qaldırıb məğlub oldu və türkmən çöllərində dolanmağa baş-
ladı. O, Nadir şah öldürüləndən sonra gəlib Təbəristan,  İraq və 
Azərbaycanı aldı, sərdarlıq ləqəbi ilə sikkə  və xütbə sahibi oldu, 
Azad xan və Kərim xan Vəkil ilə müharibə etdi. Axırda, hicri 1178-ci 
(=1759) ildə, öz nökərlərinin  əlində öldürüldü. Kicik qardaşı  Mə-
həmmədhüseyn xandan iki oğlan qalmışdı: biri Ağa Məhəmməd 
xan, o biri Hüseynqulu xan. Kərim xan Vəkil, girov adı ilə bunları 
həmişə öz yanında saxlayırdı. Bu böyük əmirin vəfatından sonra, 
Ağa Məhəmməd xan Astarabada gedib, gündən-günə cah-cəlalını 
və  səltənət büsatını artırdı. Zəndiyyəyə qalib gəlib, tədricən  İraq, 
Təbəristan, Gilan və Azərbaycan ölkələrini fəth etdi. Hicri 1209-cu 
(=1795) ildə Qarabağı fəth etmək məqsədilə Xudafərin körpüsünü 
təmir edib, Pənahabad (Şuşa qalası) üzərinə yürüş etdi. İbrahim 
xan İran qoşununun bu tərəfə keçməsinə yol verməmək üçün bu 
körpünü xarab etmişdi. Ağa Məhəmməd xan Topxana mənzilində 
yerləşib, qalanı mühasirə etməyə başladı. Təqribən bir aydan sonra 
Gürcüstana hərəkət etdi. Qətl və qarətdən və Tiflis şəhərini xarab 
etdikdən sonra, qayıdıb Muğanın Çehilnam adlı yerində  qışladı. 
Şirvan, Bakı, Şəki, Quba və Dərbənd hakimləri ərizə və hədiyyələr 
göndərib sədaqət izhar etdilər. Şəki hakimi Məhəmmədhəsən xan 
Hüseyn xan oğlu, Ağası xanın oğlu Mustafa xanın əleyhinə təbliğat 
aparmaq üçün, öz inanılmış adamı, Hacı Seyid bəy adlı bir nəfəri 
Ağa Məhəmməd xanın hüzuruna göndərdi. Lakin o, Məhəmməd-
həsən xanın özündən  şeytanlıq etdi. Sərdar olan Qacar Mustafa 
xan Dəvəli, Mustafa xanı  cəzalandırmaq üçün təyin olundu. Mə-
həmmədhəsən xan da Şəki qoşunu ilə zahirdə onun köməyinə tə-

 
205 
yin edildi. Şirvanlı Mustafa xan, Xançobanı tayfasını toplayıb, Ağsu 
şəhərini Fit dağına köçürməyi  əmr verdi. Yaşayış  vəsaitinin azlı-
ğından və soyuğun şiddətindən əhalinin bir çoxu fəlakət və zillətə 
məruz qaldı, bir çoxu da Qubaya və Dərbəndə dağıldı. Sərdar gəlib 
şəhərdə qalan malları qarət etdi. Bundan sora o, Ağdaş mahalına, 
buradan da Xaçmaz mahalına gəlib, Tərkəş  kəndində dayandı. 
Məhəmmədhüseyn xanın qardaşı  Səlim ağa bu hadisədən 8 ay 
qabaq Cara qaçmışdı. O, Car və Avar qoşunu ilə Əliskəndər Hüzza-
tinin sərkərdəliyi ilə Şəkini almağa hərəkət etdi. Məhəmmədhəsən 
xanı məğlub edib, şəhəri Gələsən-Görəsən adlanan yerə köçürdü. 
Məhəmmədhəsən xanın yeddi oğlunu öldürtdü. Bunlardan biri 
qubalı  Fətəli xanın bacısı  oğlu idi. Öz bacısını qarabağlı  İbrahim 
xana verib, onun qızını da özü üçün aldı. Məhəmmədhəsən xan 
yardım almaq ümüdiylə, Sərdarın yanına gəldi. Sərdar,  əksinə 
olaraq, Məhəmmədhəsən xanın gözlərini çıxardıb, dustaq olaraq 
Təbrizə göndərdi, çünki qabaqcadan Ağa Məhəmməd xan Şəki 
əhalisinin şikayətinə və Hacı Seyid bəyin böhtan və iftirasına görə, 
Məhəmmədhəsən xanı kor etmək xüsusunda ona fərman göndər-
mişdi. Bu hadisədən xəbər tutmaq üçün Ağa Məhəmməd xan onu 
öz yanına çağırdı. O da, 200 və ya 300 nəfərlə orduya gedərkən bir 
dəstə şirvanlıya rast gəldi. Sərdar döyüşdə öldürüldü. 
Bu zaman, rus qoşununun gəlməsi xəbəri alındı. Quba, Səlyan 
və Dərbənd hakimi Şeyx Əli xan, dərbəndli Xızır bəy Hacı bəy oğlu 
Qorçunu göndərib, Ağa Məhəmməd xandan kömək istədi. Lakin 
onun qoşunu azuqə azlığı, heyvanlarvn qırılması və qışın şiddətin-
dən çox pərişan bir halda idi. Həm də, ola bilsin ki, bəzi mülahizə-
lərə görə ruslarla müharibə etmək istəmirdi. Buna görə o, Xorasanı 
almaq məqsədilə Tehrana hərəkət etdi. Rus qoşunu da Şirvana 
daxil oldu. 
Bu hadisənin təfsilatı belədir: Nadir şah ilə sülh bağladıqdan 
sonra, Rusiya ilə  İran dövlətləri arasında həmişə dostluq əlaqəsi 
vardır. Rus imperatriçəsi Anna İvanovna, hicri 1152-ci (=1740) ildə 
təşrini-əvvəlin (oktyabrın) 17-də  vəfat etdi. Sonra Böyük Pyotrun 
 
206
qardaşının qız nəvəsi III İvan iki aylıq uşaq ikən səltənətə  təyin 
edildi. Anası Anna, oğlunun əvəzində dövlət işlərini idarə etməyə 
başladı. 7 ay keçəndən sonra, Böyük Pyotrun qızı Yelizaveta ona 
qarşı üsyan qaldırıb, bölüklərin köməyilə taxta oturdu. Anna oğlu 
və  əri ilə  bərabər həbsə alındı. Yelizaveta 20 ildən artıq öLkənin 
abadlığına və millətin asayişinə çalışıb, Rusiya padişahı oldu. Hicri 
1174-cü (=1761) ildə kanuni-əvvəlin 25-də  vəfat etdi. Vəliəhdi, 
Böyük Pyotrun qızı Annadan olan III Pyotr taxta oturdu. 6 aydan 
sonra onun arvadı II Yekatrina padişahlığa keçdi. O, ölkənin mülki 
vəziyyətini və qanunlarını aqilanə bir tərzdə möhkəmləndirdi. Sülh 
və müharibə  işlərini nizama salmaqla, öz dövlətinin  əzəmət və 
iqtidarını artırdı. 
Qafqazın cənub tərəflərində asayişi bərpa etmiş olan Fətəli xan 
öləndən sonra, hər bir işdə iğtişaş əmələ gəldi. Bu zaman, İranda 
yüksək bir iqtidara malik olan Ağa Məhəmməd xan Qacar, bu 
ölkəni tutmaq fikrinə düşdü. Gürcüstana girib qətl-qarətə başladı. 
Hicri 1210-cu (=1796) ildə, imperatriçə  İran ilə müharibəyə 
başladı. Qraf Zubovun baş komandası altında güclü bir qoşun 
göndərdi. General-mayor Sobolev, itaət edib, yanına gəlmiş olan 
Məhəmməd xan Şamxal, Rüstəm xan üsmi və  Təbərsəran qadisi 
Rüstəm ilə  bərabər Dərbəndin 8 ağaclığına gəldi. Keçən il Rusiya 
dövlətinə ixlas göstərmək mərasimini təzələmiş olan Şeyx  Əli 
xandan tabe olmağı tələb etdi. O isə, gözlənilmədiyi halda müxali-
fət göstərdi. General həmin il şübatın (fevralın) 11-də  Dərbəndin 
xaricinə çatıb, şimal tərəfdən mühasirəyə başladı. 
Bundan bir zaman keçəndən sonra Şeyx  Əli xan, Kürə  və 
Qaziqumuq hakimi Surxay xan, süvari və piyada olaraq, 20 min 
qoşun hazırlayıb, rus ordusuna hücum etmək istədilər. General, 
mühasirəni faydasız görüb, neysanın (aprelin) ikinci gecəsi qayıda-
raq, Dərvaq çayı kənarında yerləşdi. Neysanın (aprelin) axırında, rus 
sərdarı qraf Zubov külli qoşunla Dərvaq çayı kənarına yetişdi. Ertəsi 
gün Dərbənd üzərinə  hərəkət etdi. Quba və  Dərbənd süvariləri 
şəhərin bir ağaclığında kazaklarla müharibəyə girişdilər, məğlub 

 
207 
olub geri qayıtdılar.  Şəhər dərvazalarını bağlayıb, qalanı müdafiə 
etməyə başladılar. Təbərsəran qadisi Rüstəm, general-mayor Bul-
qakovu 10 min qoşunla Təbərsəranın ortasından, Dərvaq dərəsin-
dən və bərk meşəlik yollardan keçirmişdi. O, mayısın (mayın) 3-də 
Dərbəndin cənub tərəfində göründü. Şimal tərəfində  də  Şeyx  Əli 
xanın tikdirdiyi böyük burc hücumla alındı. Burada dərbəndlilərdən 
bir çoxu öldürüldü və yerdə qalanları qaçdılar. 
Ertəsi gün iki tərəfdən şəhərə top, tüfəng gülləsi və qumbara-
lar yağmağa başladı. Dərbənd əhalisi müqavimət göstərə bilməyib, 
Xızır bəy Hacı bəy oğlu Qorçunu camaat tərəfindən vəkil göndər-
dilər. O da aman istəmək üçün sərdarın hüzuruna gəldi, xahişi 
qəbul olundu. Qraf Zubov, Şeyx Əli xanı Dərbənd və Qubanın əyan 
və mötəbər adamları ilə hüzuruna çağırdı. O bir neçə nəfərlə gəlib 
orduda saxlandı. 6 gündən sonra, Fətəli xanın qızı Pəricahan xanım 
Dərbənd və Qubanın müvəqqəti hakimi təyin edildi. Xızır bəyin 
təhrikilə Dərbəndin mötəbər adamlarından 10 nəfəri Hacı Tərxana 
göndərildi. General Sobolev Dərbəndi mühafizə etməyə  təyin 
edildi. Sərdar özü isə, Qubaya yola düşdü. Quba şəhərinin yarım 
ağaclığında, Təpələr adlı yerdə üç gün dayanıb Şabrana gəldi. 
Bir gün səfər zamanı, Pirə  Xəlil çölündə  Şeyx  Əli xan at 
çapmaq bəhanəsilə qoşunun içindən çıxıb qaçdı. Bu əhvalatdan 
Quba şəhərində həyəcan əmələ gəldi. Xanın köçü və ailəsi Buduq 
mahalında onunla birləşdi. Qraf Zubov general Bulqakovu 5 min 
qoşunla Quba əhalisini sakit etməyə göndərdi. Şəhərin və kəndlə-
rin əhalisi öz yurdlarına qayıtdılar. Şeyx Əli xan Qrız kəndinə gəlib, 
buradan Qəbələ yolu ilə Axtıya və Miskincəyə getdi. Rus sərdarı 
Bakıya getdi. Oranın hakimi Hüseynqulu xan pişvaza çıxıb təltif 
edildi. Şəhərin mühafizəsi üçün bir dəstə saldat təyin olundu. Sər-
dar özü isə, Şirvana hərəkət etdi. Şirvan hakimi Mustafa xan, ona 
tabe olmayaraq, Ağsu  şəhərini Fit dağına köçürtdü. Şirvanın qa-
baqkı hakimi Qasım xan, öz damadı Yüzbaşı bəy Səfərli bəy oğlu 
Hövzinin köməyilə Qaraburqa dağından enib gəldi. Mustafa xan 
qarşı dura bilməyib, Qarabağa getdi. İbrahim xan buna razı deyil-
 
208
disə də, oğlu Məhəmmədhəsən ağa onun tərəfini saxlayırdı. Qasım 
xan ölkənin mötəbər adamlarını toplayıb, Kür çayı kənarında Rusi-
ya sərdarının hüzuruna gəldi. Bu xidməti əvəzində Şirvan hökumə-
tinə təyin edildi. 
Pəricahan xanım da sərdarın əmrilə, öz ana qohumlarının ya-
nına, İlisuya getmiş olan kiçik qardaşı Həsən ağanı Qubaya gətirdi. 
Ölkənin  əyanlarilə  bərabər sərdarın hüzuruna göndərdi.  İmpera-
torun  əmri mucibincə, ona qiymətli daşlar nəsb edilmiş  cıqqa 
verildi və Quba hökumətinə təyin edilərək geri qayıtdı. 
Bu zaman Şeyx Əli xan Surxay xanın köməyilə 10 min nəfərlə 
Quba şəhərinin yarım ağaclığında olan Alpan kəndinə gəldi. Bulqa-
kov onun qarşısına min nəfər saldat və bir neçə top göndərdi. Ara-
larında şiddətli döyüş oldu. Mövqeyin çətin olması üzündən hər iki 
tərəfdən bir çoxu öldürüldü, ruslar geri çəkildilər... 
General Bulqakov Həsən xanla birlikdə Qubadan, Sobolev isə, 
Rüstəm xan üsmi, Məhəmməd  şamxalın oğlu Mehdi bəy və Rüs-
təm qadi ilə bərabər Surxay xanı cəzalandırmaq qəsdilə Dərbənd-
dən Samur kənarına gəldilər. Surxay xan naçar qalıb, aman istədi 
və sədaqətlə rus dövlətinə itaət edəcəyinə and içib söz verdi. Qraf 
Zubov Kür çayı kənarında qışladı, oradan Gəncəyə bir dəstə qoşun 
göndərdi. Ora hakimi Cavad xan Ziyad xan oğlu tabe olmaq fikrilə 
qabağa çıxıb, qalanı təslim etdi. Qarabağlı İbrahim xan və şəkili Sə-
lim xan da, elçilər və məktublar göndərməklə ixlas və itaət göstər-
dilər. 
Həmin il təşrin-saninin (noyabrın) 9-da, imperatriçə II Yekatri-
na vəfat etdi. Oğlu I Pavel rus səltənəti taxtına oturdu. Onun, 
səltənət işlərini nizama salmaq uğrundakı tədbirlərindən, dövlətin 
xarici və daxili məsələlərindəki dəyişikliklərindən biri də bu idi ki, 
İran ilə müharibəni dayandırdı və qoşuna geri qayıtmaq əmri verdi. 
Hicri 1211-ci (=1797) ilin baharında, vəzifədən kənar edilmiş 
olan Qraf Zubov, İran taxtına keçmək arzusu ilə, bu səfərində 
onunla yoldaşlıq edən Mürtəzaqulu xan Qacar ilə bərabər, Bakıdan 
gəmi ilə Hacı  Tərxana getdi. General Bulqakov bütün qoşunu ilə 

 
209 
Dağıstan yolundan Qızlara hərəkət etdi. Pəricahan xanım, həmin il 
atası Məhəmməd şamxalın ölümü münasibətilə onun yerinə şam-
xallığa keçmiş olan Mehdi bəyə  ərə getdi. Fətəli xan sülaləsinin 
əsrlər boyu toplanmış olduğu bütün malları və qiymətli şeyləri özü 
ilə apardı, sair vərəsələri bundan məhrum etdi. Bacısı Çimnaz xanı-
mı da, Şeyx Əli xandan icazəsiz Rüstəm qadinin oğlu Abdulla bəyə 
verdi. Həsən xan Qaytağa getdi. Rüstəm xan üsmi, İlisu əmirləri xa-
nədanından olan onun anası Hürzad xanımı aldı. Rus qoşunu hələ 
Kafiri səhrasında idi ki Şeyx Əli xan Qaziqumuqdan Dərbəndə gəldi. 
Gəncəli Cavad xan, hünərli və elm sevən bir adam olmaqla 
bərabər qaniçən və günah işdən çəkinməyən bir əmir idi. Ölkə 
əhalisi ondan üz çevirmişdi və qonşu əmirlər də onun məhv olma-
sını arzu edirdilər. Buna görə, ruslar qayıtdıqları zaman, Gəncə öl-
kəsini Gürcüstan valisinə verdilər. Vali İrakli xan, qarabağlı İbrahim 
xan və  şəkili Səlim xan qoşunla Gəncənin xaricinə  gəldilər.  Şəm-
səddinli Əli sultanı vali tərəfindən naib sifətilə Gəncə hökumətinə 
təyin etdilər. Cavad xan çarəsiz qalıb, qaçmaq fikrinə düşdü. Lakin 
onun arvadı Şükufə xanım adam göndərib, Əli sultan ilə mehman-
nəvazlığa başladı. Keçmişdə Cavad xanın etmiş olduğu yaxşılıqları 
və onu həbsxana cəzasından necə azad etdiyini ona xatırlatdı. Əli 
sultan da, zatında olan vəfadarlıq və insanlığı üzündən, Cavad 
xanın hüzuruna gəlib, ixlas və təzim ilə qalanın açarını təslim etdi 
və onun xidmətində durdu. Bu hadisədən sonra Gəncə əhalisi ona 
tabe oldu. Ətrafa dağılmış xanlar da öz mülklərinə qayıtdılar. 
Digər tərəfdən Ağa Məhəmməd xan hicri 1210-cu (=1796) il-
də, Tehrana varid olandan sonra səltənət tacını başına qoyub, Xo-
rasana hərəkət etdi. Məşhəd  şəhəri asanlıqla alındı.  Şahrux mirzə 
Nadirin xəzinələrini ona verdikdən sonra vəfat etdi. Oğlu Nadir 
mirzə  Qəndəhara qaçdı, Teymur övladından  Əfqan  şahına pənah 
apardı. 
Sonrakı il, şah  Şuşa qalasını almaq və  Şirvan ölkəsini fəth 
etmək qəsdilə 100.000 qoşunla səfərə çıxdı. Araz çayını keçəndən 
sonra, İbrahim xan Car nahiyəsinə qaçdı. Şuşa qalası maneəsiz və 
 
210
zəhmətsiz zəbt edildi. Əliqulu xan Sərdar  Şirvana təyin olundu. 
Qasım xan zahirdə itaət göstərdi. Ruslar Qarabağdan qayıdandan 
sonra, Qətran səngərinə  gəlmiş olan Mustafa xan, oradan şahın 
hüzuruna getdi. Bundan qorxuya düşən Qasım xan, Şirvanı boşal-
dıb Şəkiyə qaçdı. 
Gəncəli Cavad xan və bakılı Hüseynqulu xan da şahın hüzuru-
na gəlib töhmət edildilər. Hələ bu üç nəfərin işinin axırı məlum de-
yildi. Bu zaman, hicri 1211-ci (=1797) ildə həziranın (iyunun) 12-də, 
səhər açılanda, həyatları qorxu altında olan saray xidmətçilərindən 
iki-üç nəfər, qaniçən  şahın qəzəbindən qorxub onu öldürdülər. 
Keşik  əmirlərindən və sairədən bir neçə  nəfər cəvahir və qiymətli 
şeylərdən ələ keçəni götürüb Tehrana qaçdı. 
Ağa Məhəmməd xanın aşağıda yerləşmiş böyük ordusu da 
onun baş əmirlərindən Sadıq xan Şəqaqinin başına toplandı. Şahın 
qatilləri onun qılınc, xəncər, bazubənd və sandıqçasını Sadıq xanın 
yanına aparmışdılar. Sadıq xan Azərbaycanı  fəth etdikdən sonra 
Qəzvin üzərinə gəldi. Lakin şəhərə girə bilmədi. Öldürülən padişa-
hın vəliəhdi və qardaşı  oğlu Fətəli  şah Hüseynqulu xan oğlu  ilə 
olan müharibədə Sadıq xan məğlub olub Səraba qayıtdı. Fətəli şah 
Zəncana gəldi, Hacı İbrahim xan Şirazini Sadıq xanın yanına gön-
dərib təklif etdi ki, itaətə gəlib, dövlətə aid qiymətli şeyləri təslim 
etsin. Sadıq xan bütün şeyləri ərizə ilə göndərib üzr istədi. O, şah 
tərəfindən bağışlandı. Kərmrud və Səraba hakim təyin olundu. 
Ağa Məhəmməd şah öldürüləndən sonra, Şuşada Pənah xan 
nəvəsi Məhəmməd bəy Mehrəli bəy oğlu bir neçə gün hökmranlıq 
iddiasında oldu. Lakin o, İbrahim xan gələn kimi Şəkiyə qaçdı. Şəki 
hakimi Məhəmmədhəsən xan onu həbsə alıb,  şirvanlı Mustafa 
xanın yanına göndərdi. Məhəmməd bəy qubalı Fətəli xanın əmrilə, 
onun atasını və qardaşlarını Bakıda öldürmüşdü. Buna görə, o da 
Məhəmməd bəyi intiqam məqsədilə öldürdü. 
İbrahim xan şahın cənazəsini böyük ehtiram və alimlərin 
(ruhanilərin) müşayiətilə yola saldı. Səmimiyyət və ixlas tərzilə yeni 

 
211 
şahın hüzuruna bir ərizə yazdı və nəvazişə nail oldu. Oğlu Əbülfəth 
ağanı da padişahın hüzurunda qalmaq üçün göndərdi. 
Mustafa xan Şuşadan  Şirvana qayıtdığı zaman, şahın Təbriz-
dən gətirib Muqanda saxladığı kor Məhəmmədhəsən xanı özü ilə 
aparıb Şirvanı aldı. Buradan da Şəki üzərinə getdi. Səlim xan Qara-
bağa qaçdı. Məhəmmədhəsən xan yenə hökymət başına keçdi. 
Mirzə Məhəmməd xan şahın öldürülməsi xəbərini alınca, Qubadan 
Bakını almağa hərəkət etdi. Hüseynqulu xan ondan qabaq gəlib, 
qalanın müdafiəsi ilə  məşğul oldu. Axırda aralarında barışıq olub 
məmləkəti böldülər. Hüseynqulu xan şəhərdə, Mirzə  Məhəmməd 
xan Məşqətə kəndində bir qala tikdirib, hökumətə oturdular. 
Bir zaman sonra şahın yaxın adamlarından olub, Xoy və Təbriz 
əyalətlərini idarə edən Cəfərqulu xan Dünbüli, Sadıq xana qarşı 
köhnə ədavətinə görə, bir bəhanə ilə gəlib Sərabı xaraba qoydu. 
Sadıq xan Muğan yolu ilə Şirvana, Mustafa xanın yanına qaçdı. 
Bir müddət keçəndən sonra, Cəfərqulu xanın başına dönüklük 
havası düşdü. Bunu eşidən Sadıq xan Şirvandan Sərabə qayıdıb, 
onunla birləşdi və bir neçə başqa əmirlə üsyana başladı. Cəfərqulu 
xanı  məhz bir xain kimi qələmə verən Sadıq xan, özü şahın 
sarayına gəldi. Lakin o, boş bir otaqda həbs edildi və burada da 
acından öldü. 
Cəfərqulu xan Xoya getdi. Lakin, şaha sadiq olan qardaşı 
Hüseyn xan onu qəbul etmədi. O, bir neçə müddət avara gəzdi, 
qardaşı öləndən sonra isə, gəlib Xoyu ələ keçirdi. Bir vaxtdan 
sonra, şahın istəkli oğlanlarından olub, Azərbaycan işlərini nizama 
salmağa təyin edilən Abbas mirzə  tərəfindən məğlub edildi. 
Makuya və oradan da Rum sərhəddinə, Koroğluya nisbət verilən 
Çənlibel adlı yerə gedib sakin oldu. 
Rus hadisəsində Həsən xan Qubaya gəldikdən sonra, İbrahim 
xan Rudbarinin qardaşı  oğlu Məhəmməd xan, Səlyanı  ələ keçirdi, 
Əmir Kəlbəli sultanın oğlu naib Mir Qubad sultanı oradan çıxartdı. 
Hicri 1213-cü (=1799) ildə, Şirvan vilayətinə və xüsusilə Ağsu 
şəhərinə şiddətli taun xəstəliyi düşdü, bir çox adam tələf oldu. Bu 
 
212
zaman Quba qoşunu rus qayıqları ilə gedib Səlyanı aldılar. Şeyx Əli 
xan 4000 ləzgi ilə oraya getdi. Rəməzan ayında öz yaxın adamları-
nın təhrikilə, zülmkarlığa və günah işlər görməyə başladı. O, qayı-
dandan sonra, şirvanlı Mustafa xan Rudbar əmirlərinin köməyi və 
səlyanlıların təklifi ilə gedib Səlyanı aldı. Şəhəri köçürüb, dörd aqac 
yuxarıda, indiki yerində bina etdi. Hakimliyini də  İbrahim xanın 
oğlu  Əli xana verdi. Bir müddətdən sonra, buranı bölüşdürüb  Əli 
xana və onun əmisi oğlu Məhəmməd xana verdi. Lakin Əli xan tez 
bir zamanda Məhəmməd xanı həbsə alıb, Talış Mir Mustafa xanın 
himayəsi altına keçdi. 
Digər tərəfdən  Şeyx  Əli xan Səlyandan qayıdandan sonra 
Dərbənddə  bərk xəstələndi. Qaziqumuqlu Surxay xan bu hadisə-
dən istifadə edərək, bir gecə gizlincə öz oğlu Nuh bəyi Həsən xan 
adı ilə göndərib Quba qalasını aldı. Özü də qoşun ilə Qubanın 
Qullar adlı kəndində oturub, ay yarım hökmranlıq etdi. Şeyx Əli xan 
şamxaldan, Aqquşa və Qoysuboy mahallarından 10.000 nəfər 
kömək aldı. Surxayı Qubadan çıxardıqdan sonra, Kürə üzərinə yü-
rüdü. Şiddətli müharibə oldu. Surxay xan məğlub edildi, o nahiyə 
də ta Çıraq kəndinə  qədər tamamilə qarət olundu. Şeyx  Əli xan 
buraya qayıdaraq, ləzgiləri altı ay Qubada qonaq saxladı. Onların 
tələbatı üzündən qubalılara çox haqsızlıqlar edildi. Hətta əhalidən 
diş kirayəsi belə alınırdı. Şeyx Əli xan 8000 nəfərin məsarifini Quba 
maliyyatına verib, qalan 2000 nəfər ləzgini Dərbəndə  gətirdi ki, 
onların maaşlarını da oranın mədaxilindən ödəsin. 
Qubadakı kimi olan iki günlük qonaqlıq dərbəndlilərin ümumi 
iğtişaşına səbəb oldu. Xalq Şeyx Əli xanın eyş və işrət düşkünü oldu-
ğundan narazı idi. O, çıxılmaz bir vəziyyətə düşdü. Axırda, Şeyx Əli 
xanın görüşünə  gəlmiş olan bakılı II Mirzə  Məhəmməd xan, dər-
bəndlilərin yığıncağına gedib ləzgiləri buradan çıxarmaq vədilə on-
ları sakit etdi. Şeyx Əli xan bu məsələdən inciyib Qubaya üz qoydu. 
Hicri 1214-cü (=1800) ilin əvvəllərində, Dərbənddə  şiddətli 
taxıl qəhətliyi oldu. Taxıl gətirmək üçün şamxal mülkündən Qubaya 
gedən 400 arabanı dərbəndlilər döyüş və söyüşlə geri qaytardılar. 

 
213 
Bu məsələ  Şeyx  Əli xanın xoşuna gəlmədi və bundan bərk incidi. 
Dərbəndlilər Sultan bəy Bayatın təhrikilə üsyan qaldırıb, Dərbənd 
naibi olan Məhəmmədhüseyn bəy Əhməd bəy oğlu  Bayatı qovdu-
lar. Şeyx Əli xan Dərbəndə gəlib Sultan bəyin ətrafında çoxlu cə-
miyyət toplandığını gördü. Labüd qalıb, öz bacısı və II Mirzə Mə-
həmməd xanın arvadı olan Xan Bikə xanımı Dərbəndin sahibi ixti-
yarı (hakimi) və Sultan bəyi də onun kargüzarı (müavini) təyin etdi. 
Şeyx  əli xan Qubaya qayıdandan bir az sonra II Surxay xan 
Fətəli xanın oğlu Həsən xanı cürbəcür vasitələrlə Qaytaqdan öz 
yanına gətirdi. Aralarında bir çox ixtilaf olan dərbəndlilər ilə ittifaq 
etdikdən sonra, həmin ilin mayis (may) ayında Həsən xanı Dərbənd 
hökumətinə oturtdu. 
Bir gecə Sultan bəy Bayat, Xızır bəy Qorçu ilə xan sarayında 
dava saldı. Hər iki tərəfdən bir çox adam tələf olub, Xızır bəy 
öldürüldü. Sultan bəy də, yaralı olaraq, aradan çıxıb getdi. Ertəsi 
gün, xanın əmri və dərbəndlilərin ittifaqı ilə Sultan bəy cəzalandı. 
Bu hadisədən sonra, Şeyx Əli xan Şirvan, Şəki və Bakı xanlarından, 
həmçinin  şamxaldan və Aqquşa camaatından kömək aldı, hər iki 
tərəfdən Dərbəndin mühasirəsinə başladı. Yalnız Təbərsəran qadisi 
dərbəndlilərin tərəfini saxlayırdı. On iki günlük mühasirədən sonra, 
Şeyx  Əli xan məqsədə çatmadan Qubaya qayıtdı. Ağır xəstə 
olduğundan onun ölüm xəbəri  ətrafa yayıldı. Surxay xan qoşunla 
Eniq kəndinə gəldi və qarşısına çıxan Quba qoşununu məğlub etdi. 
Özü də Şeyx Əli xanın sağ olduğunu bilincə, vətəninə qayıtdı. 
Bundan sonra, Quba hakimiyyətini Həsən xana vəd edərək 
qəflətən külli qoşunla Quba şəhərinin bir ağaclığındakı Zizik kən-
dinə gəldi. Şeyx Əli xan azacıq sağalmış olsa da, müdafiə üçün bir 
tədarükü yox idi. Arvadı, bakılı Hacı  Məlikməhəmməd xanın qızı 
Zeybünnisa bəyim ruslardan qaçdığı zaman Surxay xanla ata  qızlıq 
peymanı bağlamışdı. Ziyafət mərasimini yerinə yetirməklə və dost-
luğu bildirən peyğamlar göndərməklə Surxay xanı geri qayıtmağa 
razı etdi. Həsən xan da çarəsiz qalıb Dərbəndə getdi. 
 
214
Bir zaman keçəndən sonra, Şeyx  Əli xan qəflətən gedib Dər-
bəndin Ulus nahiyəsinin 9 kəndini köçürüb Qubaya gətirdi. Beləliklə 
Həsən xanın əlində Dərbənd şəhərindən başqa heç bir yer qalmadı. 
Həmin ilin axırlarında, Gürcüstan valisi Gürgin xan vəfat etdi. 
Bu ölkənin əyani və əmirləri daxili qarışıqlardan və xarici müdaxilə-
lərdən xilas olmaq ümidilə, Rusiya imperatoru III Pyotrun oğlu I Pa-
velin dərbarına vəkillər göndərib, onun himayəsinə keçməyi xahiş 
etdilər. Bu xahişin qəbulunu bildirən imperator fərmanı, hicri 1215-ci 
(=1801) ildə, kanuni-saninin (yanvarın) 18-də sadir oldu. General-
leytenant Knorrinq Gürcüstan hökumətinə  təyin edildi. Bundan 
başqa həmin ayın 23-də ayrıca bir fərman verilərək, ona tapşırıldı 
ki, onlardan vergi toplanmasın və daxili işlərinə qarışmasın. Yalnız 
o zaman müdaxilə etsin ki, onlar öz razılıqları ilə mənim himayəmi 
qəbul etmiş olsunlar, çünki, sülhpərvər müttəfiqlərə malik olmaq, 
etibarsız rəiyyəti başa toplamaqdan daha yaxşıdır. 
Bundan sonra martın 12-də imperator Pavel birdən-birə vəfat 
etdi. Oğlu I Aleksandr səltənət təxtinə oturdu. Qafqazın işləri hə-
min qayda üzrə intizama düşməkdə idi. Keçən il dərbəndli Həsən 
xan tərəfindən Hacı Tağı, qubalı  Şeyx  Əli xan tərəfindən mirzə 
Əsgər, bakılı Hüseynqulu xan tərəfindən mirzə Hadi bəy, Talış Mir 
Mustafa xanın və Dağıstan  əmirlərindən Mehdi xan şamxalın, 
Rüstəm xan üsminin, avarlı  Əmmə xanın və  təbərsəranlı Rüstəm 
qadinin elçiləri ilə  bərabər, himayə edilmək üçün səfarətlə Rusiya 
imperatorunun dərbarına göndərilmişdilər. Aqustos (avqust) ayının 
28-də, bu əmirlərdən hər birinin adına imperatorun fərmanı sadir 
oldu. Bu fərmanda deyilirdi ki, onlar bir-birlərilə  həmişə müdara 
edərək sülh ilə yaşasınlar və bölüşdükləri kimi Qubaya Şeyx  Əli 
xan, Dərbəndə  Həsən xan sahib olsun. Beləliklə, iki qardaş çay 
kənarında bir-birlərilə görüşüb, qardaşlıq və xüsusiyyət mərasimini 
təzələdilər. 
 

 
215 
 
Bu qayda üzrə Aleksandrın səltənətindən iki ilə yaxın keçdi. 
Gürcüstana sahib olmaq Rusiya dövlətindən böyük məsarif və çox 
səy tələb edirdi. Başaçıq (İmeretiya) valisi və Minqreliya əmirləri 
Rusiya padişahı Aleksey Mixayloviçin zamanında, yardım almaq 
arzusu ilə həmin dövlət ilə, əlaqə və rabitə qapısını açmışdılar. 
Tarxu şamxalı, Bakı və Dərbənd xanları onun oğlu Böyük Pyotra 
tabe olmuşdular. Şirvan, Şəki Qarabağ və Gənçə xanları Qraf Zubov 
gəldiyi zaman himayə xahiş etmişdilər. Bunların bir çoxu təzədən 
yenə elçilər vasitəsilə tabe olmaq fikrində idilər. Buna görə, impe-
rator Aleksandr bu böyük və mühüm işlərin sərəncamını əslən gür-
cü olub, Rusiyada yaşayan general-anşef knyaz Sisiyanova tapşırdı. 
Bu əmir daxili işlərin intizamına, ədalətin bərpa edilməsinə və xarici 
fütuhata son dərəcə səy edirdi. 
A.Bakıxanovun əlyazmaları
 
216
Hicri 1217-ci (=1803) ildə Həsən xan çiçək xəstəliyindən ölüm-
cül bir halda xəstələndi, dərbəndlilər onun görüşünə gələn Şeyx Əli 
xanın arvadı Zeybünnisa bəyimə vasitəçilik üçün yalvardılar. O da, 
and içərək öz əri tərəfindən onları xətircəm etdi və vəziyyəti bildir-
mək üçün Qubaya bir qasid göndərdi.  Şeyx  Əli xan Həsən xanın 
vəfatını eşidən kimi, Dərbəndə gəlib, matəm mərasimini yerinə ye-
tirdi. Sonra İmamqulu bəyi Dərbəndə naib qoyub Qubaya qayıtdı, 
Bu zaman, bakılı Hüseynqulu xan, şirvanlı Mustafa xanın kö-
məyilə Məşqətə qalasını aldı, Mirzə Məhəmməd xan Qubaya qaçdı 
və öz mülkünü geri almaq üçün vəsait toplamağa başladı. 
Həmin il avarlı  Əmmə xan Car nahiyəsində  vəfat etdi. Zatən 
hünərli olan Əmmə xanın  şən və  şöhrəti, Fətəli xan dövrünün 
axırlarından başlayaraq daha da artmaqda idi. O, ətrafa etdiyi bas-
qınlardan başqa, dəfələrlə Gürcüstana gəlib, Gümüşxananı talan və 
qarət edərək, Axısqaya getmiş və oradan Balakənə qayıtmış idi. O, 
Gəncənin ətrafını qarət edərək, öz damadı qarabağlı İbrahim xanın 
köməyilə Naxçıvanı ələ keçirmişdi. Lakin tez bir zamanda Naxçıvan 
xanı  tərəfindən məğlub edilərək Qarabağa qayıtmışdı. Gürcüstan 
valisi  İrakli xan, öz mülkünün ətrafını qorumaq üçün, hər il ona 
5000 manat verərək, onunla müdara edirdi. Keçən il Rusiya dövlə-
tinin himayəsinə girdikdən sonra da, onun aldığı bu pul maaş 
şəklində yenə ona verilirdi. Heç bir vərəsəsi yox idi. Ögey qardaşı 
Gebek  əmirlik arzusu ilə onun arvadı  və Novsal xanın qızı olan 
Gehlini almaq istədi. Lakin, Gehli gizlicə  Əmmə xanın bacısı  oğlu 
Sultan Əhməd bəy Əli Sultan bəy oğlu Cənkutay ilə əlbir olub, bir 
gecə Gebeyi aldadaraq öldürdü. Sultan Əhməd, Əmmə xanın bacı-
sı oğlu olub, onun başqa arvaddan olan qızı - Paxu bikəni almışdı. 
Sonra Gehli Avar xanı Sultan Əhmədi  əmirliyə  qəbul etdi. Sultan 
Əhmədin kiçik qardaşı Həsən xan öz ata-baba mülkü olan Mehdili 
əmirliyində qaldı. 
Sonrakı il, Gürcüstanın ən böyük düşmənlərindən olan Cavad 
xan ibni-Şahverdi xan Ziyad oğlu, əvvəlcə Rusiyaya və daha sonra 
İrana zahiri itaət göstərməklə Tiflis tacirlərini qarət edirdi. Knyaz 

 
217 
Sisiyanov Gəncəni almaq məqsədilə hərəkət etdi. Yuxarıda adı çə-
kilən  Əli Sultanın qardaşı  oğlu  şəmsəddinli Nəsib sultan onunla 
birləşdi. Cavad xan şəhərin xaricində müharibə edərək məğlub 
olub qalaya çəkildi. 
Hicri 1218-ci (=1804) ildə, kanuni-sani (fevral) ayının 3-də, 
Ramazan bayramı günü, sübh çağı qala hücum ilə alındı, Cavad 
xan bir neçə övladı, əhalidən bir çoxu ilə bərabər öldürüldü. Gəncə 
Yelizavetpol adı ilə adlandırıldı. Rus sərdarı, general-mayor Qul-
yakovu buradan Car nahiyəsinə göndərdi. O, çətin keçilən yerlərdə 
düşmənə hücum edib, məğlub edildi və özü də öldürüldü. Lakin 
bura ləzgilərinin gözü elə qorxmuşdu ki, bu hadisədən bir az 
sonra, Tiflisə vəkillər göndərib, üzr istədilər və səmimiyyət göstər-
dilər. Minqreliya, Abxaziya əmirləri və Başaçıq (İmeretiya) valisi 
Süleyman xan da sədaqətlə tabe oldular. İran dövləti bu cür fütu-
hatdan qorxuya düşüb, Gürcüstanı geri qaytarmaq ümidilə  İran 
dövlətinə  sığınan  İrakli xanın oğlu Aleksandr mirzəni,  əmirləri və 
əhalini üsyana qaldırmaq üçün Gürcüstana göndərdi. Onun işini 
qüvvətləndirməyi, İrəvan və Qarabağı mühafizə etməyi isə, Abbas 
mirzəyə tapşırdı. 
İrəvan hakimi Məhəmməd xan Qacar, batində  İran hökumə-
tindən narazı idi. İrəvan elatının çoxunu Rum ölkəsinə göndərdi, 
özü də qalaya çəkilib, Rusiyadan kömək istədi. Knyaz Sisiyanov 
İrəvanı almaq qəsdilə yola düşdü. Üçkəlisa (Eçmiadzin) yaxınlığın-
da, Qırxbulaq adlı yerdə, ruslardan dörd dəfə artıq qoşunu olan 
Abbas mirzəni məğlub etdi. Bu zaman, sədri-ə'zəm mirzə  Şəfi, 
İrəvan qalasına gedib Məhəmməd xanı cürbəcür nəsihətlərlə  İran 
dövlətinə tərəfdar etdi. Rus sərdarı qalanı mühasirəyə aldı. Müha-
ribəyə gəlmiş olan şah özü də, məqsədə nail olmadan geri qayıtdı. 
lakin bir tərəfdən mühasirə müddətinin uzanması və yürüş ilə bir iş 
görülməməsi, digər tərəfdən də, azuqə azlığı və cürbəcür qorxulu 
xəstəliklərin baş göstərməsi, Rusiya sərdarını hicri 1219-cu (=1805) 
ildə, eylul (sentyabr) ayının 3-də Gürcüstana qayıtmağa məcbur 
etdi. Bu hadisədən sonra ləzgilər, osetinlər və qabardinlər Alek-
 
218
sandr mirzəni təhriklə üsyan edib Gürcüstana hücum etdilər. Belə-
liklə, Rusiyanın yolu bağlandı. Knyaz Sisiyanov mərdanə fütuhatla 
hamısını sakit etdi və Rusiyanın yolunu açdı. Həmin il rus qoşunu 
dənizdən Rəşt üzərinə  gəldi. Lakin müharibədən sonra məqsədə 
çatmadan Bakı  bəndərinə qayıtdı. Hər iki tərəfdən top atışması 
başlandı. Nəhayət, ruslar sahilə çıxıb şəhəri mühasirəyə aldılar. 
Qubalı Şeyx Əli xan və qaziqumuqlu II Surxay xanın oğlu Nuh 
bəy, bir dəstə İran qoşunu ilə Hüseynqulu xanın köməyinə gəldilər. 
Rus qoşunları gəmilərə oturub Talışın Sarı cəzirəsinə getdilər. 
Bu zaman, Rüstəm xan üsmi vəfat etdi. Onun yerində Ustar 
xan oğlu Əli xan üsmi oldu. Araya ədavət düşdü. Mustafa xan Sə-
lim xanı Qarabağdan gətirdib, Şəkinin üzərinə getdi. Məhəmməd-
həsən xan qarşıya çıxaraq, vəziyyəti istədiyi kimi görməyib qoşunu 
azad etdi. Özü də Mustafa xanın yanına gəldi. Mustafa xan hər iki 
qardaşını Şirvana gətirib, əmisi oğlu Şeyx Əli bəyi Şəkidə naib tə'-
yin etdi. Lakin Şəki əhalisi üsyan qaldırdı. Onun qardaşı, Məhəm-
mədhəsən xan tərəfindən kor edilən Fətəli ağanı xanlığa qəbul 
etdilər. Üç aydan sonra, Mustafa xan çarəsiz qalıb, Səlim xanı Şəki-
yə hakim göndərdi və onun qızını özü üçün aldı. Məhəmmədhəsən 
xan Qubaya, Dərbəndə və buradan da Cara, axırda rusların yanına 
gedib, Hacı Tərxana göndərildi. O, cəsarətli, rəiyyətpərvər bir əmir 
olmaqla bərabər, mütəəssib və qan tökən bir adam idi. 
Hicri 1220-ci (=1805) ildə, şahın vəliəhdi Abbas mirzə, Naibüs-
səltənə ləqəbi ilə Azərbaycan hökmranlığına tə'yin edildi. O, qoşun 
və topxananı yenidən təşkil edərək, firəng (Avropa) üsulunda 
qalalar tikdirdi. Rus sərdarı Kürək çayı kənarında, qarabağlı İbrahim 
Xəlil xan ilə görüşdü. İbrahim Xəlil xan, bağlanan əhdnamə muci-
bincə, Rusiya dövlətinin himayəsinə daxil oldu və xərac olaraq hər 
il 10.000 əşrəfi verməyi öhdəsinə aldı. Özünü qorumaq üçün 50 
saldat götürüb Şuşa qalasında yerləşdirdi.  İmperator tərəfindən 
onun özünə general-leytenant rütbəsi, oğlanları Məhəmmədhəsən 
ağa və Mehdiqulu ağaya general-mayorluq və Xanlar ağaya da 
polkovniklik rütbəsi verildi. 

 
219 
Digər tərəfdən, Naibüssəltənə (Abbas mirzə) Qarabağı almaq 
qəsdilə, damğanlı  İsmayıl bəyi və  Şahsevən  Əliqulu xanı 10.000 
nəfər qoşunla Xudafərin körpüsündən göndərdi. Məhəmmədhə-
sən ağa rus qoşunu ilə onların qarşısına çıxdı. Cəbrayıllı bağlarında 
döyüşə başladı və Şuşaya qayıtdı. 
Şah özü Qarabağın Təxti-Tavus adlı yerinə  və Naibüssəltənə 
də  Ağoğlan və Çanaxçı yolundan Əsgəranın aşağısına gəldi. 
Naibüssəltənə Gəncədən bir dəstə saldatla Şuşaya gedən polkov-
nik Karyagin ilə döyüşə başladı. Polkovnik qayıdıb Şah bulağı ya-
nında olan Tərnaut qalasına gəldi. Buradan da gedib, Tərtər çayı 
kənarında yerləşmiş  və 2000 saldatla şahın müharibəsinə gedən 
knyaz Sisiyanov ilə birləşdi. 
Şahın oradan qayıtması  xəbərilə  əlaqədar olaraq rus sərdarı 
Şuşa qalasına gəldi. Naibüssəltənə də Gəncəyə getdi. Orada olan 
ruslar ermənilərin bir hissəsilə qalaya çəkildilər. Naibüssəltənə, 
Gəncə  əhalisini öz xahişlərinə görə köçürüb Qazağın Həsənsuyu 
yolu ilə Təbriz tərəfinə göndərdi. Özü də bir neçə gün Ağstafada 
qaldı. O, beləliklə, Qazaq, Bozçalı (Borçalı) mahallarını  və Gürcüs-
tanı öz tərəfinə  çəkmək istəyirdi. Lakin məqsədinə çatmadan İrə-
van tərəfinə qayıtdı. Qazaq əhalisi Dilican dərəsində onun qoşunu-
nun qabağını kəsib, qətl və qarətə başladılar. Knyaz Sisiyanov Şir-
vana gəlib zahirdə itaət göstərən Mustafa xan ilə görüşdükdən 
sonra Bakıya getdi. Sarıda olan ruslar da dəniz yolu ilə gəlib onun-
la birləşdilər. 
Bəzi xidmətlər göstərmiş olan II Mirzə Məhəmməd xanın qar-
daşı  Əbdürrəhim ağa, Qubadan Şirvana, sərdarın hüzuruna gəldi. 
O hərçənd Hüseynqulu xanın  İran tərəfdarı olduğunu söyləyirdi, 
lakin sərdar onun sözünü qərəzsiz sanmayıb qəbul etmirdi. 
Sərdar, hicri 1220-ci (=1806) ildə şübatın (fevralın) 2-də qala-
nın yanında, Hüseynqulu xan ilə  təslim olmaq haqqında danışıq 
apardı. Bu zaman sülh və müsalimət qanunu xilafinə olaraq iranlı-
ların təhriki və  ya  Hüseynqulu  xanın tapşırığı ilə onun bibisi oğlu 
İbrahim bəy ibni-Əli bəy ağa ibni-Məhəmmədhüseyn xan ibni-
 
220
İmamqulu xan Dərbəndinin  əlində öldürüldü. Başı qatilin atasilə, 
şahın hüzuruna göndərildi. Ruslar gəmilərə minib Sarı tərəfə getdilər. 
Sərdar öldürüləndən sonra, Tarxu şamxalından başqa bütün 
xanlar üsyan qaldırdılar. Həmişə İran dövlətindən qorxuda olan və 
Rusiyanın himayəsini istəyən Talış Mir Mustafa xan, mirzə Büzürk 
Qaimməqam ilə görüşdükdən sonra, xatircəm olub ruslarla ziddiy-
yətə başladı. Şirvanlı Mustafa xan, ruslara tərəfdar olan Səlim xan 
ilə ədavət binasını qoydu. O, Gəncədən Şəkiyə, Səlim xana köməyə 
gedən bir dəstə rus qoşununa mane olmaq istədi, lakin məğlub 
olub geri qayıtdı. 
Başaçıq (İmeretiya) valisi Rusiyanın düşmənlərilə dostluq 
etməyə başladı.  İranlılar yenə Arazdan keçdilər. Osmanlılar da öz 
dövlətlərilə sülhün pozulduğunu görüb, Gürcüstana soxulmağa 
hazır oldular. General-anşef qraf Qudoviç sərdarlığa (baş koman-
danlığa) təyin edildi. 
Qarabağlı İbrahim xan bir çox ərizə göndərməklə İran dövlə-
tinə ixlas göstərdi. Onun xahişinə görə, oğlu Əbülfəth xan bir dəstə 
qoşunla Qapan yolundan Şuşa qalasının yanına gəldi. Naibüs-
səltənə özü də Xudafərin körpüsündən keçdi. Şuşada sakin olan 
rus qoşununun komandiri mayor Lisaneviç, hicri 1221-ci (=1806) 
ildə, həziran (iyun) ayının 2-də gecə yarısı qalanın xaricində köç və 
külfətilə yerləşən  İbrahim xanın üzərinə basqın edib onu arvadı, 
oğlu, qızı və bir çox əyan və xadimlərilə bir yerdə öldürdü. İbrahim 
xan hünərli, ədalətli, bərk ürəkli və sadə rəftarlı bir əmir idi. 
Həmin gün Əbülfəth xan geri qayıtdı.  İbrahim xan nəvəsi 
Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağa oğlu Ordubadın yaxınlığına 
qədər onu təqib edərək, çoxlu qətl və qarət etdi. Mehdiqulu ağa 
atasının yerinə Qarabağ hökumətinə  təyin edildi. Neçə vaxtdan 
sonra,  Əbülfəth xan Şahsevən  Ətaulla xanın köməyilə  cəbrayıllı 
tayfasını  və Qarabağın sair elatını köçürüb Qapan ətrafına getdi. 
Bu zaman, ruslar və Cəfərqulu ağa cəbrayıllı elinin üsyan qaldırma-
sından istifadə edərək, iranlıları  çətin keçilən və meşəlik yerlərdə 

 
221 
məğlub etdilər. İranlılardan bir çoxu qarət edildi, elat da öz məskə-
ninə qayıtdı. 
Bu zaman, Naibüssəltənə Aslandüz və Qarabağ yolu ilə Şirva-
na hərəkət etdi. İran qoşununun keçməsinə mane olmaq üçün 
Mustafa xanın Kür çayı kənarında yerləşdiyi cəmiyyəti dağıtdı. 6000 
ailəyə yaxın olan Şəryan, Muradxanlı və sair elatı Muğana köçürdü, 
özü isə, Ağsu şəhəri xaricində düşdü. Mustafa xan şəhəri köçürüb, 
çətinliklə gedilən Fit dağına çəkildi.  Şeyx  Əli xan şahzadənin xas 
atlılarından bir dəstəni Pirqulu xan Qacarın komandası altında 
Qubaya apardı. Özü bakılı Hüseynqulu xanla Naibüssəltənənin 
hüzuruna gəldi və sonra geri qayıtdı. Naibüssəltənə Şirvanda məq-
sədinə nail olmayacağını görərək Qaimməqamın oğlu mirzə Əbül-
qasımı, iranlılardan qorxan Şəki hakimi Səlim xanın yanına gön-
dərdi. Onu öz tərəfinə çəkmək istədi. Sonra, Pirqulu xanı Qubadan 
gətirib, Muğanda qalmağa məmur etdi, özü də Azərbaycana qayıtdı. 
Qraf Qudoviç Qafqazın hər iki tərəfindən dəfələrlə səfər edə-
rək ləzgi, os (osetin) və  mıçıqıçları (çeçenləri) sakit etdi. General 
Qlazenapi Qızlar tərəfindən Dərbənd, Quba və Bakını almağa gön-
dərdi. O, özünə tabe olan şamxal Mehdi xanla bərabər Buynaqa 
gəldikdən sonra, dərbəndlilər mirzə bəy nəvəsi Əlipənah bəy oğlu 
Bayatın başına toplaşıb, rəftar və hərəkətlərindən narazı olduqları 
Şeyx  Əli xanı  şəhərdən qovdular. Generalın istiqbalına adamlar 
göndərib, tabe olduqlarını bildirdilər. Hicri 1221-ci (=1806) ildə, 
həziran (iyun) ayının 21-də, Dərbənd Rusiya dövlətinin ixtiyarına 
keçdi. Ulus mahalı, səmimi xidmətlərinə görə, Dərbənd xanı ləqəbi 
alan general-leytenant Mehdi xan şamxala,  şəhərin naibliyi isə 
mayorluq rütbəsi alan Əlipənah bəyə verildi. 
Bir ay keçəndən sonra, general-anşef Bulqakov, qoşun sərdarı 
təyin edilib Qubaya gəldi. Buradan da o zaman Hüseynqulu xanla 
birləşməsinə görə qubalı  Şeyx  Əli xandan incik olan II Mirzə 
Məhəmməd xanla Bakıya yola düşdü. Bakı şəhərinin altı ağaclığına 
çatanda cəsarətli, lakin təbiətən iradəsiz və ürəyi saf əmir olan 
Hüseynqulu xan öz təbəəsilə İrana qaçdı. Bakı əhalisi səmimiyyətlə 
 
222
tabe oldu. Bulqakov Bakını Rusiya dövlətinin ixtiyarına keçirdi. Qu-
baya qayıtdığı zaman, uzaqdan zahiri itaət göstərən  Şeyx  Əli 
xandan girov aldı. Surxay xan tərəfindən elçi gəlib, ixlas və səmi-
miyyət izhar etdi. Təbərsəranlı  Qırxlarqulu məsum, Məhəmməd 
qadi və Qaytaq üsmisi Əli xan da itaətdə idilər. Bundan sonra, 
Gəncədə olan ruslardan bir dəstə Şirvana gəldi. Mustafa xan çarə-
siz onları qəbul etdi. İstədi ki, onların qüvvəsilə öz elini Muğandan 
geri qaytarsın. O gedib elatı Talışa aparan Pirqulu xan Qacar ilə 
müharibəyə girişdi və məğlub olaraq geri qayıtdı. Buradan öz ca-
maatını ruslarla Səlyana göndərdi. Mir Mustafa xan Talışın qardaşı 
Mir Bağır bəy 300 nəfərlə orada idi. Səlyanlılardan bir hissəsi öz 
hakimləri  Əli xandan narazı olduqları üçün şirvanlı Mir Mustafa 
xanla gizli əlaqə saxlayırdı. Səlyanlılar müharibədən üz çevirdilər. 
Əli xan da qaçdı. Mir Bağır bəy talışlarla bərabər əsir düşdü. 
Bu zaman Şəki hakimi Səlim xan, İbrahim xanın arvadı olan öz 
bacısının öldürülməsi ədavətilə Rusiya dövlətilə çəkişməyə başladı. 
Bir müddət bundan əvvəl, Gəncədən özünə kömək gətirdiyi 
ruslardan bir neçə  nəfərini öldürdü, qalanları  Gəncəyə qayıtdılar. 
Bu hadisədən sonra general Nebolsin, sərdar Qudoviçin əmrilə 
Gəncədən Şəkiyə hərəkət etdi. Səlim xan, qabaqcadan Naibüssəl-
tənədən çoxlu pul almışdı, Car və Avar ləzgilərini gətirib, mükəm-
məl qüvvə ilə, yerin çətinliyinə  və lazımi hazırlığa arxalanaraq, 
müqavimətə girişdi. Müharibə zamanı  ləzgilər qaçdı, o da naçar 
qalıb, ailə  və  əqrəbəsilə  vətənini buraxıb  İrana getdi. Səlim xan 
xoşrəftar, kefcil və rəhmsiz bir əmir idi. 
Hicri 1221-ci (=1806) ildə Şəki ölkəsi Rusiyanın ixtiyarına keç-
di. Keçən il Koroğluya nisbət verilən Çənlibel adlı yerdə Rusiya 
dövlətinə  pənah aparmış olan general-leytenant Cəfərqulu xan 
Dünbüli, Şəki hakimiyyətinə təyin edildi. 
Qraf Qudoviç həziranın (iyunun) 18-də  sərəsgər Yusif paşanı 
Arpa çayı kənarında məğlub etdi. Sonra hicri 1223-cü (=1808) ildə 
İrəvanı almağa getdi. Ayrı bir dəstəni də, Qarabağ yolu ilə Naxçı-
van üzərinə göndərdi. Nabüssəltənə də gəldi. Bu ətrafda arası kə-

 
223 
silməyən müharibələr oldu. Axırda qış zamanı, soyuğun  şiddətin-
dən Rusiya qoşunu məqsədə çatmadan geri qayıtdı. Həmin cəsa-
rətli və zabitəli bir əmir olan Üsmi Əli xan vəfat etdi, qardaşı Adil 
xan yerinə keçdi. 
Keçən il şirvanlılar gəlib Bərmək mahalının qoyunlarını qarət 
etmişdilər. Şeyx Əli xan bunun əvəzini almaq üçün Şirvan üzərinə 
gedib müharibə etdi və cüzi bir qarətdən sonra geri qayıtdı. Buna 
görə qədimdən bəri Fətəli xan sülaləsinə ədavət bəsləyən Mustafa 
xan, Şirvanda sakin olan rus sərkərdəsi podpolkovnik Tixanovski ilə 
Quba üzərinə  hərəkət etdi. Bir neçə döyüşdən sonra, buduqlu 
Məlik Adi nəslindən olan Məlik bəy Hacı bəy oğlu, bəylər və əha-
linin çoxu Şeyx  Əli xandan üz çevirib Rusiya dövlətinin itaətinə 
keçdilər. Şeyx Əli xan eyş və işrəstpərəst olub, ölkənin vəziyyətin-
dən xəbərsiz idi. Lakin çox şücaətli, səxavətli və yüksək himmətə 
malik bir zat idi. O, bir çox bəy və sair tərəfdarları ilə bərabər Tə-
bərsəran nahiyəsinə, öz damadı Abdulla bəyin yanına getdi. Bura 
əhalisinin çoxu onun ehsan və iltifatına borclu və sülaləsinin tərəf-
darı idilər. 
Qırx gün keçdikdən sonra Şeyx  Əli xan 5000 nəfər qoşunla 
yenə Qubaya gəldi. Qaladan başqa bütün ölkəni  ələ keçirdi. 
Şabran qalası yanında, kömək üçün Bakıdan Qubaya gələn bir 
dəstə rusla müharibə edib, bir iş görə bilmədi. General-mayor 
Quriyev öz qoşunu ilə Bakıdan gəlib çatdı. Çərxi kəndində onu 
məğlub etdi. Şeyx  Əli xan yenə  Təbərsərana  getdi.  Quba  ölkəsi 
daimi olaraq Rusiya dövlətinin ixtiyarına keçdi. Buranın ixtiyarı Bakı 
və Qubanın alınmasında bir çox xidmətlər göstərmiş olan bakılı II 
Mirzə Məhəmməd xana verildi. 
Şeyx  Əli xan Təbərsərana qayıdandan sonra Ersi kəndində 
sakin oldu. Rüstəm qadinin oğlu Abdulla bəy, qardaşları və əmisi 
mirzə qadi ilə  bərabər onunla müttəfiq idilər, Dərbənd və Quba 
ətrafında çapqınçılıq və müharibə edirdilər. Rusiya qoşunu da Tə-
bərsəranın bəzi  əmirləri və  Dərbənd qoşunu ilə Mehraqa kəndi 
 
224
üzərinə yürüdülər. Şeyx Əli xan və Rüstəm qadinin oğlanları, mirzə 
qadinin köməyinə gəldilər, lakin məğlub olub geri döndülər... 
Hicri 1224-cü (=1809) ildə, general-anşef Tormasov qraf 
Qudoviçin yerinə  sərdarlığa keçdi. O da Başaçıq (İmeretiya) və 
Abxaziyada asayiş yaratmaqda idi. Bu zaman İran şahının oğlu və 
Kirmanşahın fərmanfərması olan Məhəmmədəli mirzə Gürcüstan 
səfərinə göndərildi. Ona kömək olaraq Naibüssəltənə  İrəvanın 
Göycə yaylağına və Fərəculla xan Nəsəqçibaşı Muğan hüdudunun 
mühafizəsinə  təyin edildi. Məhəmmədəli mirzə, damqanlı  İsmayıl 
bəyi bir dəstə ilə  Bəy kəndi və Hamamlı  kəndlərindəki rusların 
üzərinə göndərdi. Bir neçə dəfə müharibə oldu. İrəvanın Pənbək və 
Şuragil sakini olan keçmiş elatı və xüsusən Nağı bəy İran dövlətinə 
bir çox yararlı xidmətlər göstərdilər. Bunun ardınca, Məhəmmədəli 
mirzə  gəlib Bozçalı (Borçalı) mahalını çalıb-çapdı. Sonra, Abbas 
mirzə gizli olaraq onun işlərinə qarışdığı üçün, Qars hüdudundan 
İrəvana və buradan da Kirmanşahına getdi. Fərəculla xan Nəsəqçi-
başı  Ərdəbilə  gəldikdən sonra şahsevən Nəzərli xandan (talışlara 
qarşı) qoşun toplamağı tələb etdi. Lakin o, Mir Mustafa xan Talışla 
qohum olduğundan işi ləngidirdi. Mir Mustafa xan məşhur adam-
lardan bir hissəsini və Talış qoşununu köçürüb Gamışvanda yerləş-
di. Bura hər tərəfdən dəniz və mürdab ilə əhatə olunmuşdu, yalnız 
bir tərəfdən - qurudan Ləngərkünan (Lənkəran) ilə bitişirdi. O, 
kömək olaraq ruslardan da bir dəstə gətirdi. Bundan bir az əvvəl, 
Şirvanın möhtərəm adamlarından biri sayılan Ömər sultan Sədari, 
hər iki Mustafa xanı barışdırmaq və  Şirvan elini geri köçürmək 
üçün Talışa gəlmişdi. Mir Mustafa xan Talışın oğlu Mir Həsən bəyin 
davasında qəflətən öldürülmüşdü. Buna baxmayaraq, Mir Mustafa 
xan yenə öz oğlu Mir Hidayət bəyi kömək istəmək üçün şirvanlı 
Mustafanın yanına göndərdi. Mustafa xan Şirvandan Gamışvana bir 
dəstə piyada qoşun yola saldı. 
Mir Həsən bəy bir dəstə ilə, Ucarud hüdudunda olan bakılı 
Hüseynqulu xanın,  şirvanlı Mustafa xanın qaçqın qardaşı Haşım 
xanın, rudbarlı Əli xanın, Bekdili Məhəmməd xanın üzərinə qəflətən 

 
225 
hücum etdi. Əli xan və Məhəmməd xan əsir düşdülər, o birilər isə 
qaçıb qurtardılar. Nəsəqçibaşı vaxtın tələbinə görə  əlində olan 
ixtiyara əsasən, şahsevən Nəzərli xanı və Fərəculla xanı həbsə aldı, 
Ləngərkünan (Lənkəran)  şəhərini yandırdı, Gamışvanı mühasirə 
etməyə başladı, lakin bir iş görə bilmədi. Axırda, barışıq sözü araya 
düşdü, mirzə Büzürg Qaimməqam  şah tərəfindən gəlib Mir 
Mustafa xanla görüşdü, əhdnamə və dostluğu möhkəmləndirdi. 
Hicri 1225-ci (=1810) ildə, il yarımdan artıq Təbərsəranda qal-
mış Şeyx Əli xan, əcdadı səfəvilər dovründən Şeyx Cüneyd türbə-
sinin mütəvəllisi olan həzrəli Xan Butay bəy Hacı Şərif bəy oğlunun 
təhrikilə gəlib Quba əhalisinin çoxunu özünə müttəfiq etdi, ölkəni 
almaq və qalanı mühasirə etməklə dörd ay məşğul oldu. O, əhali-
nin bir hissəsini Qrız kəndinə köçürüb, yeni bir şəhər salmışdı. Bu 
zaman polkovnik Lisaneviç rus qoşunu, Şəki və Şirvan atlıları ilə gə-
lib Şeyx Əli xanı Çiçi kəndi yaxınlığında məğlub edərək ölkədən çı-
xardı. Şeyx Əli xan yenə Aqquşaya gedib orada sakin oldu. Damadı 
Abdulla bəy də, Təbərsəranda qala bilməyib onunla birləşdi. 
Bir zaman keçəndən sonra, Şeyx  Əli xan Aqquşa  əhalisindən 
və öz təbəələrindən üç minə yaxın bir cəmiyyətlə maniəsiz Üsmi 
mülkündən keçib Təbərsərana gəldi. Rüstəm qadidən sonra qarda-
şı polkovnik Məhəmməd qadi hökumət başına keçmişdi. O, yalnız 
bir keçidi olan Xoçni kəndinin yarım ağaclığında bir yerdə səngər 
düzəldib müdafiəyə başladı. Ləzgilər yürüş etmədilər. Şeyx Əli xan 
öz nökərləri ilə hücum edib, səngəri aldı. Məhəmməd qadi qaçdı, 
Abdulla bəy isə Xoçnidə onun yerinə keçdi. 
Şeyx  Əli xanın qayıtmasından iki ay sonra, Məhəmməd qadi 
yenə gəlib Abdulla bəyi çıxartdı və öz yerində əyləşdi. Xülasə, bir 
müddət Rusiya, Rum (Türkiyə) və İran hüdudları döyüş meydanı və 
xüsusən Qarabağ ölkəsi qoşunkeşlik və elat gediş-gəlişinə məxsus 
bir sahə olmuşdu. 
Hicri 1226-ci (=1811) ildə, general Tormasov Fransa ilə müha-
ribə etmək üçün, Rusiyaya çağırıldı. General-leytenant markiz Pau-
luççi onun yerinə keçdi. 
 
226
Şeyx Əli xan Aqquşa qazisi Əbubəkrin köməyi və İran dövləti-
nə onun adına göndərilən vəsaitlə, Aqquşa əhalisini təkrar mühari-
bəyə  təhrik etdi. Aqquşa, Mehdili, Təbərsəran və Qaziqumuqdan 
topladığı səkkiz min nəfərə yaxın bir ordu və II Surxay xanın oğlu 
Nuh bəylə birlikdə Qubanın üstünə gəldi. Ləzgilər öz atlarını Kürə 
nahiyəsinin Samur çayı  kənarındakı  Məhərrəm kəndindən Təbər-
sərana qaytardılar. Özləri piyada olaraq Cibir kəndinə getdilər. 
Ertəsi gün general-mayor Quriyev onların üzərinə  hərəkət etdi, 
lakin Quba bəylərinin ona göstərdikləri əlverişli qərb yolunu qoyub 
şərq tərəfdəki yoldan hücuma keçdi. Yolun çətinliyi üzündən məğ-
lub olub Zeyxur kəndinə qayıtdı. 
Şeyx Əli xan Rustov kəndinə gedib, ölkəni yenə öz itaəti altına 
keçirdi. Yalnız Quba qalası və Zeyxur kəndi rusların əlində qaldı. 
İki aydan artıq keçəndən sonra, general-mayor Xatuntsev yeni 
bir qüvvə ilə yetişdi. Şeyx Əli xanı Rustov kəndində məğlub edib, 
ölkədən çıxardı. Ləzgilər çox tələfat verdilər. Aqquşa qazisi Əbu-
bəkr də bu döyüşdə öldürüldü. General Xatuntsev, Surxay xanı 
cəzalandırmaq üçün Kürə nahiyəsinə  hərəkət etdi. Surxay xanın 
qardaşı  oğlu Aslan ağa  Şahmərdan oğlunu öz yanına çağırdı. O, 
keçmişdə öz əmisi Surxay xanın yanından Rum (Türkiyə) ölkəsinə 
qaçmış, keçən il Tiflisə və oradan da Qaytağa, üsminin yanına gəlib 
orada sakin olmuşdu. General Xatuntsev Şeyxi kəndində  səngər 
atmış Surxay xanın üzərinə yürüşə başladı. Surxay xan məğlub olub 
Qaziqumuğa qaçdı. Kürə nahiyəsi rusların  əlinə keçdi. Aslan ağa 
polkovnik rütbəsi və xanlıq ləqəbilə buraya hakim təyin edildi. Onu 
qorumaq üçün də Qurahda bir batalyon saldat saxlanıldı. O, 
hünərli, zabitəli, bədməzac və içki sevən bir əmir idi. 
Şeyx  Əli xan Qubadan qaçdıqdan sonra, bir zaman Sunbat 
kəndində, onun yaxın adamları isə, Cümcüqat kəndində olurdular. 
O,  Əbubəkr qazinin oğlu Bəhanın köməyi və sair vasitələrlə yenə 
Aqquşaya gedib orada məskən saldı. 
Həmin ilin axırında,  İrana tərəfdar olması  qəti zənn edilən 
polkovnik Cəfərqulu ağa Məhəmmədhəsən ağa oğlu həbsə alınıb, 

 
227 
ruslardan bir dəstə piyada və bir neçə nəfər kazakla Tiflisə göndə-
rildi. Tərtər çayından keçərkən, Cəfərqulu ağa atının cilovunu sal-
datın  əlindən qapdı, özü ilə  bərabər atın sağrısında oturan o biri 
saldatı suya salaraq, Cəbrayıllı elinin arasına qaçdı. Bu xəbər Nai-
büssəltənəyə çatan kimi Qarabağa gəldi.  Əmir xan Qacarı, Cəfər-
qulu ağa ilə  Cəbrayıllı elini və Qarabağın sair elatını köçürməyə 
məmur etdi. Özü isə, topxana və  sərbazla Sultan Bud səngəri 
üzərinə gəldi. Burada qarabağlı Mehdiqulu xanla bir rus batalyonu 
var idi. Bunları məğlub edib bir çoxunu öldürdü və sağ qalanlarını 
əsir aldı. Mehdiqulu xan isə qaçıb qurtardı. 
Əmir xan və Cəfərqulu ağa beş-altı min ailəni Arazdan keçirib, 
Naibüssəltənə ilə birləşdilər. Naibüssəltənə Qarabağ elatını yerbə-
yer edib, Qarabağ kəndlərinin hökumətini xanlıq ləqəbilə Cəfərqu-
lu ağaya verdi. Özü də Təbrizə qayıtdı. 
Bu zaman qaziqumuqlu Surxay xan Kürə üzərinə gəldi. Aslan 
xan rus batalyonu ilə gedərək Qurahdan üç ağac yuxarıda Kərxən 
kəndində onu məğlub etdi. Surxay xan da Aslan xanın anasından 
olan öz oğlu Mürtəzaəli ağanı Qaziqumuq hakimliyinə təyin edib, 
özü İrana getdi. Aslan xan öz ana qardaşının yanına gedib orada 
sakin oldu. Surxay xan bir il sonra İrandan qayıtdı. 
Mürtəzaəli xan, Aslan xanın qardaşı Fətəli ağanı götürüb, mü-
haribə bəhanəsilə qarşıya çıxdı. Lakin o, yolda Fətəli ağanı öldürüb 
öz atası ilə birləşdi. Aslan xan Kürəyə qayıtdı. Surxay xan da yenə 
Qaziqumuğa sahib oldu. Surxay xan alim, rəiyyətpərvər və qantö-
kən bir əmir idi. 
Markiz Pauluççi Naibüssəltənənin gəlmək xəbərini eşidincə, 
tam sürətlə Qubadan Qarabağa gəldi. O, general Kotlyarovskini 
Qubada qoydu, özü isə ... Tiflisə getdi. Buradan da qulluqdan çıxa-
rılaraq Rusiyaya qayıtdı. General-anşef Rtişşev onun yerinə sərdar 
göndərildi. 
Hicri 1227-ci (=1812) ilin baharında, Naibüssəltənə  şah tərə-
findən göndərilmiş külli ləvazimat və qoşunla Mişkin qəsəbəsinə 
varid oldu. Əmir xan Qacar sərbaz və topxana ilə bu tərəfdən, sair 
 
228
əsgərlər də, onun ixtiyarında olaraq Ərkəvan, Zuvand və Astara 
səmtində Talış Mir Mustafa xanı cəzalandırmaq üçün göndərildi. O 
yenə  İran dövlətindən üz çevirib, rusları öz köməyinə çağırmışdı. 
Əmir xan aqustos (avqust) ayının dördündə, Ləngərkünana (Lənkə-
rana) çatdı. Ruslar döyüşdən sonra Mir Mustafa xanla bərabər Ga-
mışvana çəkildilər. İranlılar Gamışvanın qarşısında səngər və burc-
lar düzəltdilər. İki ay dənizdən və sahildən atışma davam etdi. Ga-
mışvanı almaq mümkün olmadı. Naibüssəltənənin  əmrilə  Ləngər-
künanda (Lənkəranda), Ərkəvanda və Astarada üç qala tikildi və bu 
qalalara mühafizlər, topxana və azuqə təyin olundu. Qalan qoşun 
isə, geri qayıtdı. 
Bu zaman ingilis elçisi ser Qrozli vasitəsilə barışıq söhbəti 
araya atıldı. Rusiya sərdarı Naibüssəltənə ilə Arazın kənarında 
danışığa başladı. Lakin bu danışıq bir nəticə vermədi. Sərdar 
Rtişşev, Kotlyarovskini 2000 saldat və altı topla Arazın kənarında 
qoyub özü Tiflisə qayıtdı. Naibüssəltənə Pirqulu xan və Mirzə 
Məhəmməd xan Qacarı və Əlimərdan xan Xəmsəni atlı dəstələrilə 
Sultanhasardan Şəki ölkəsinə göndərdi. Özü də sərbaz və topxana 
ilə Aslandüz adlı yerə gəldi. Sadıq xan Qacarı və Cəfərqulu ağanı, 
eli köçürtmək üçün Qarabağa göndərdi. Ağoğlanda dayanan 
general Kotlyarovski, gecə gizlicə Arazdan keçib, səhər çağı öz 
qoşunundan bir neçə qat artıq olan İran ordusu üzərinə hücum 
edib onları  məğlub etdi. İranlıların bir hissəsi olduqca pərişan bir 
halda qaçdı. Naibüssəltənə isə, qalan qoşunla müharibəni davam 
etdirdi. General ertəsi gecə, təşrini-əvvəlin (oktyabrın) 20-də 
hücum edib, onları tamamilə dağıtdı. Bir çoxlarını öldürüb, külli 
qənimətlə geri qayıtdı. Şəki və Qarabağa təyin edilən qoşunlar da, 
bu xəbəri eşidincə, qayıdıb Naibüssəltənə ilə Mişkidə birləşdilər. 
Buradan da Təbrizə getdilər. 
General Kotlyarovski Muğana gedib, burada olan Qarabağ 
elatını geri qaytardı  və  Ərkəvan qalasını yürüşlə aldı. Sonra 
Ləngərkünana (Lənkərana) gedərək, oranın qalasını mühasirə etdi. 
Hicri 1228-ci (=1813) ildə, kanuni-saninin (yanvarın) birində, aşura 

 
229 
axşamı yürüşə başladı. Hər iki tərəf  şiddətli müqavimət göstərib, 
mərdanəliklə vuruşdu. Axırda rus generalının qorxu bilməz təbiəti-
nin qüvvəti sayəsində qala alındı. Qala mühafizlərinin sərkərdələri 
olan sərhəng Sadıq bəy və Məhəmməd bəy Qacar rus və müsəl-
manlardan bir çox adamla bərabər öldürüldü. Kotlyarovski özü də 
üç ağır yara aldı. 
Həmin ilin baharında, İran dövləti ruslar tərəfindən alınan öl-
kələri geri qaytarmaqdan namüd oldu. Rum (Osmanlı) barışığı və 
Xorasanda baş verən iğtişaş  nəticəsində,  şah barışığa meyl gös-
tərdi. Mirzə Əbülhəsən xan Şirazi, İran dövləti tərəfindən vəkil edil-
di. Sərdar Rtişşev də gəldi. Qarabağın Gülüstan adlı yerində, hicri 
1228-ci (=1813) ildə, təşrini əvvəl (oktyabr) ayının 12-də, Rusiya ilə 
İran dövlətləri arasında  əhdnamə bağlandı. Bu əhdnaməyə görə 
iran dövləti Gəncə, Qarabağ, Talış,  Şəki,  Şirvan, Bakı, Quba, Dər-
bənd xanlıqlarını, bütün Dağıstanı, Gürcüstanı  və ona həmhüdud 
olan ölkələri Rusiya dövlətinə  tərk etdi. Onlar haqqında hər cür 
iddiadan əl çəkdi. 
Rusiya imperatoru da öhdəsinə aldı ki, şah hansı bir övladını 
vəliəhd təyin etsə, ona yardım göstərsin və hüququnu müdafiə 
etsin. 
 
230