1. Fanning mohiyati. Fan


Empirik tadqiqot metodlari. Kuzatish. Eksperiment. Analiz. Sintez. Turkumlash



Yüklə 96,88 Kb.
səhifə4/6
tarix17.02.2020
ölçüsü96,88 Kb.
#30467
1   2   3   4   5   6
ilmiy tadqiqot metodologiyasi


33.Empirik tadqiqot metodlari. Kuzatish. Eksperiment. Analiz. Sintez. Turkumlash.

Академик Ж.Туленов фикрича, эмпирик тадкикот жараёни уч боскичдан иборат. Бу эмпирик тадкикотнинг

Iбоскичи II боскичи III боскичи

Эмпирик тадкикотнинг биринчи боскичи: Бу боскичда аввало тадкикот объекта юзасидан кузатув ва эксперимент утказиш назарда тутилади. Бу куйидаги гаргибда амалга оширилади.

Эксперимент режасини ишлаб чикиш ва унга тайёргарлик. Тажрибани амалга ошириш. Тажриба натижаларини дастлабки ишловдан утказиш. Эксперимент натижаларини ^рганиш.

Тажриба натижалари илмий тушунчалар, махсус терминлар ёки математик формулалар тарзида ифодаланади. Уларнинг чинлиги кайта тажриба утказиш оркали аникланади.

Эмпирик тадкикотнинг иккинчи боскичи: Бу боскич тадкикот объектига хос хосса, хислатларни, объектив алока ва муносабатларни аниклаш, уларни муайян гурухларга ажратиш ва туркумлашга каратилган.

Бу боскичда анализ, синтез, туркумлаш, тизимга солиш методларидан фойдаланилади.

Тадкикот объектида олиб борилган кузатув, тажриба натижалари тахлил килинади, уларга хос белги, муносабатлар аникланади. Мухим ва мухим булмаган хислатлар ажратилади ва шу асосда муайян тизимга солинади, туркумларга ажратилади.

Анализ, синтез, туркумлаш турлича фанларда узига хос намоён булади. Масалан; химияда туркумлаш микдорий ва сифат тахлилига асосланади. Биологияда усимликлар ва хайвонлар; геологияда минераллар; тилшуносликда морфологик, синтактик, фонетик тахлил каби туркумлаш турлари мавжуд.

Туркумлаш барча сохалардаги илмий изланишларнинг мухим томонини ташкил этади. Туркумлаш объектив олам нарса ва х;одисалари орасидаги узаро алока ва муносабатлар ни нг ифодасидир. Туркумлаш билимнинг парса, ходисаларнинг, ташки хосса-хусусиятларидан мохиятга, конунларни билишга караб боришдаги мухим боскич хисобланади. Унда ходисалардаги баркарор алока ва муносабатлар ифодаланади.

Эмпирик тадкикотнинг учинчи боскичида нарса, ходисалар орасидаги ички алока ва муносабатлар аникланади, дастлабки эмпирик умумлашмалар хосил кил и над и. Бу боскичда илмий индукция методидан фойдаланилади. Бу метод 5фганилаётгаи объектга хос сабабий алока ва муносабатларни аниклашга каратилган. Нарса, ходисалардаги умумийлик, муайян ухшашлик, у ёки бу томонларнинг умумга хос лиги тyгрисида фикрнинг шаклланишига олиб келади. Бу индуктив хулосаларда уз ифодасини топади.

34.Nazariy tadqiqot metodlari. Fikriy eksperiment.

Назарий тадкикот хам боскичма-боскич амалга оширилади.



Назарий тадкикотнинг биринчи боскичи.

Бу боскичда фикрий эксперимент методики к^ллаш оркали янгича илмий билимга асос буладиган билим - оламнинг илмий манзараси, шакллантирилади. Оламнинг илмий манзараси деганда, Урганилаётган объект хакидаги дастлабки назарий билимлар, тушунчалар, тамойиллар, тахминлар назарда тутилади.

Оламнинг илмий маназарасининг асосини тушунчалар ташкил этади. Даставвал тадкикот объекти хакидаги тушунчалар асосланади. Булар аксиомалар, математик абстракциялар ёрц умумий тушунчалар булиши мумкин. Илмий ижод жараснида шаклланадиган фикрлар, аввало илмий тушунчалар, терминлар тарзида намоён булади. Тадкикотчи ишида аввалдан ишлаб чикилган тушунчаларга таяниши ёки янги тушунчани истеъмолга киритиш мумкин.

Илмий тамойил - оламнинг илмий манзарасининг мухим элементи булиб хисобланади. Тамойиллар ходисаларнинг ички мохиятини ифодалашга хизмат килади. Масалан; физикадаги энергиянинг сакланиши ва бир 1урдан иккинчи турга айланиши, ижтимоий фанлар сохасида жамиятнинг уз-узини ташкилловчи, ривожланиб борувчи тизим эканлиги ва х,.к. Илмий тамойил янги билим - назария учун асос вазифасини утайди.

Оламнинг илмий манзарасининг учинчи элементи - илмий фараз. Илмий фараз - тахминий характерга эга, исботланиши лозим булган билим.

Юкорида курсатганимиздек, дунёнинг илмий манзараси - тушунча, тамойил, аксиома, фараз фикрий эксперимент метолини куллаш яъни акл югуртириш ёрдамида хосил килинади.

Назарий тадкикотнинг иккинчи боскичи.

Хосил килинган асосларга таянган холда илмий назарияни шакллантириш ~ бу боскичнинг асосий мазмунини ташкил этади. Назария - у ёки бу ходисани таърифлаш, тушунтиришга карат ил ган гоялар йигиндиси. Назариянинг таркибига а) тадкикот объсктининг мохияти ва хусусиятлари акс этган энг умумий тушунчалар; б) конунлар; в) постулатлар, тамойиллар киради. Назария тизимли, узаро бир-бири билан богланган, бири иккинчисидан келиб чикадиган илмий хулосалар тизимидан иборат булади.



Назарий тадкикотнинг учинчи боскичида илгари сурилган илмий карашлар - конуи, назария, постулат, тамойилларга таянган холда муайян ходисалар, жараёнларнинг мохияти тал кин килинади, тушунтирилади ва илмий башорат илгари сурилади. Бунда фалсафий умумлашмапардан, мантикий ва математик методлардан фойдаланилади.

Умуман олганда, илмий билимларни хосил килишдан кузда гугилган максад оламни, ундаги нарса, ходиса. жараёнларнинг мохияти ни, ички конуниятларини тушуниш ва тушунтиришдир.

Шундай килиб, эмпирик ва назарий билим тадкикотнинг эмпирик ва назарий боскичларида хосил килинади.

35.Ilmiy bilish shakllari. Ilmiy muammo. Ilmiy dalil. Ilmiy taxmin. Qonun. Nazariya.Ta`limot. Ilmiy bashorat.

Ilmiy bilish shakllari


  • ilmiy muammo; ilmiy dalil; ilmiy faraz (gipoteza); ilmiy qonun; ilmiy nazariya;

  • ilmiy kashfiyot; ilmiy bashorat.

Ilmiy muammo javobi bevosita mavjud bilimda bo`lmagan va echimini topmagan noma`lum masala.

Ilmiy dalil – empirik tadqiqot natijasida hosil qilingan bilim. Ilmiy dalil, tushunchalar, mushohadalarda aks etadi.

Ilmiy faraz (gipoteza)– chinligi isbotlanishi lozim bo`lgan bilim.

Qonun - narsa, hodisa, jarayonlar mohiyati, ichki aloqa – munosabatlarni, zaruriyatlarni ifodalaydigan ilmiy bilish shakli.

Nazariya - ilmiy bilimning eng taraqqiy etgan shakli; chinligi asoslangan, amaliyot sinovlardan muvaffaqiyatli o`tgan, m`lum bir tizimga solingan ilmiy qarashlar majmui.

Ilmiy bashorat – hali fanga to`la ma`lum bo`lmagan narsa, hodisa haqidagi bilim. Ilmiy bashorat – ilmiy bilish shakli; ilmiy dallilar, tabiat, jamiyat qonunlariga tayangan holda kelajakda ro`y berishi mumkin bo`lgan narsa, hodisa, jarayonlar haqidagi bilim.

Ta`limot – fan sohalari, ijtimoiy hayot, jamiyat va shu kabilar haqidagi ilmiy qarashlar, nazariy xulosalar majmui.

Kashfiyot – moddiy olamdagi narsa hodisalarning ilgari ma`lum bo`lmagan xususiyatlari va qonuniyatlari echish.

Tushunish (anglash)- ob`ektiv olamdagi narsa, hodisa, jarayonlarning mohiyati, xossa-xususiyatlari, munosabatlarini anglashdan iborat aqliy jarayon.

Tushunish muammosi bilan shug`ullanadigan maxsus fan sohasi – germenevtika.



Tushuntirish – narsa, xodisa, jarayonlar mohiyatini fikran kuzatish orqali anglash, tushunishga yo`naltirilgan aqliy faoliyat.

Fan olamdagi narsa, hodisa jarayonlar mohiyatini ta`riflaydi, tushuntiradi va bashorat qiladi.

36.Empirik bilim shakllari. Ilmiy dalil.

Эмпирик билиш, ва унинг шакллари. Эмпирик билишнинг энг асосийкуриниши - илмий далил. Шундан келиб чиккан холда хар кандай илмийтадкикот илмий далилларни туплаш, системага солиш ва умумлаштиришдан

бошланади. Эмпирик билиш нуктаи назаридан илмий далил (факт) деганда; а) борликда кузатиладиган холат, борликнинг бирон-бир куриниши ёки уни англаш; б) бирон-бир ходиса, жараён хакидаги чинлиги исботланган билим; в) кузатиш ва эксперимент жараёнида хосил чилинган эмпирик билим назарда тутилади. Илмий далилнинг ахамияти олимлар томонидан куп бор эътироф килинган. Машхур физик олим Нильс Бор илмий далилларнинг илмий терминлар,

тушунчалар тарзида мавжуд булишни назарда тутиб “Бирон - бир тажрибадан олинган далилни тушунчаларсиз ифодапаш мумкин эмас” дейди. Луи де Бройль эса “эксперимент натижаасида шунчаки оддий далил эмас,балки асослаш лозим булган илмий далил хосил булади” дейди. У“экспериментал кузатиш илмий кийматга эга булмоги учун маълкм даражадафикр юритмогимиз, назарий характерга эга тасаввурларни шакллантирмогимизлозим”, деб хисоблайди.

Академик В.И. Вернадский “Илмий далиллар илмий билим ва илмийтадкикотнинг асосий мазмунини ташкил этади. Агар улар тугри аникланганбулса, муназарага урин колммайди”‘деган эди.Фалсафа фанлари доктори, профессор С.А.Лебедев эмпирик билимлардеганда куйидагиларни назарда тутади:

1. Эмпирик билишнинг энг содда куринини кузатиш натижасида хосилбулган дастлабки билим. Бунда кузатишнинг объекти ва амалга ошириладиганвакти аник белгиланади. Кузатиш ва эксперимент илмий билим хосил килишга

йуналтирилган булади ва муайян максадни узида ифодалайди. Максад дегандаилмий муаммони хал этишда илгари сурилган бирон-бир гоя, тадкикотгипотезаси назарда тутилади. Демак, кузатиш, эксперимент бирон-бир гояни

тасдиклаш ёки инкор этиш максадида олиб борилади.

2. Илмий далиллар. Улар хосил килинган билимларни индукция йули биланумумлаштириш оркали хосил булади. Илмий далиллар айрим хосса, хусусият,муносабатларининг тадкикот объектига хос эканлигини, уларнинг кай даражада

умумий ва баркарор эканлигини ифодалайди. Бундай илмий далиллар,тушунчалар, терминлар. диаграммалар, схемалар, графиклар, расмлар,математик моделлар шаклларида намоён булади.

3. Эмпирик билим турли йуналишдаги эмпирик конуниятларда узифодасини топади. Эмпирик конунлар кузатилаётган объектга таллукли нарсава ходисалар уртасидаги умумий алокадорликларни ифодалайди. Эмпирик конуниятлар аксари холатларда тахминий, гипотетик характерга эга, эхтимоллик маъносидаги билимлардир ва улар индектив умумлаштириш натижасида хосил килинади. Эмпирик конуниятлар кузатиш ва экспериментнатижаларини умумлаштириш, якка хусусиятлар тахлили асосида умумийбилим хосил килишни англатади. Бу билим факат у ёки бу гояни тасдиклашимумкин. Лекин уни асослаб беролмайди. Механика сохасидаги эмпирик билимкаттик ва суток жисмларнинг механик харакатини кузатиш ва бу буйичаэксперимент олиб бориш билан боглик холда шаклланади. Астрономик кузатувлар хам бизга эмпирик билимлар беради.



37.Nazariy bilish shakllari. Qonun. Nazariya. Ta`limot. Kashfiyot.

Назарий билиш шакллари.Илмий билишнинг икки даражаси – эмпириква назарий даражаси мавжуд. Бу хар икки даража узаро бир-биридан билимшаклларига кура фаркланади. Эмпирик билиш натижалари илмий далил,эмпирик умумлашма, эмпирик конунлар шаклларида, назарий билимлар конун,назария, башорат шаклларида намоён булади. Илмий тадкикот илмийбилишнинг илмий далилдан назарияга кадар тараккий этиши жараёнидир.Илмий муаммо илмий муаммони аниклашдан бошланади. Илмий муаммоилмий билиш шакли хисобланади.Илмий изланишни олиб боришдан кузда тутилган максад бирон-бир илмиймуаммонинг ечимини топишдан иборат.

Муаммо асли арабча суз булиб, масала, вазифа маъноларини ифодалайди.

Конун — нарса ва ходисаларни тадкик этишнинг мухим томониниулардаги ички мохият, алока ва муносабатларни урганиш ташкил этади. Илмийизланиш жараёнида нарса ва ходисалар туркумига хос мохиятли белгиларни,алока ва муносабатларни урганиш асосида назарий билим шакли - конун кашфкилинади.Фан конунларида объектив оламдаги предмет ва ходисалар орасидагимухим, зарурий, умумий, нисбий баркарор алока ва муносабатлар ифодаланади.Фаннинг максади оламдаги нарса, ходиса, жараёнларнинг мохияти,конуниятларини очишдан иборат. Хар кандай фан эмпирик материаллартахлили, уларни англашдан бошланади. Бу эса уз навбатида ички алока ва

муносабатларнинг ифодаси булиш конуннинг кашф килинишига олиб келади.Илмий изланиш жараёнида кулга киритилган илмий далилларни тахлил килишнатижалари конунларда акс этади. Конуннинг асосини илмий далил ташкилкилгани сингари, хар кандай илмий назариянинг асосини конун ташкил этади.Бундан келиб чикадики, хеч бир илмий назария унга асос була оладиган илмийдалиллар ва конунларсиз мавжуд була олмайди.Назария амалиёт синовларидан муваффакиятли утган, маълум бир тизимга

солинган илмий карашлардир. Назария алохида фикр, гоя эмас, балкивокеликнинг бирон-бир сохаси хакидаги асосланган, муайян тизимга солинганяхлит билимдир.Назария - илмий билишнинг энг юкори тараккий этган шакли. Назария -хакикатлиги жихатдан исботланган, борликнинг бирон-бир сохасига оидгоялар, карашлар, конунлар ва тамойилларнинг муайянт тизими. Назариябилимларнинг умумлаштирилиши асосида пайдо булади. Назарияда оламнингмуайян бир сохасига оид энг зарурий. энг умумий алока ва муносабатлархакидаги билим акс этади.Ньютон механикаси. Чарльз Дарвиннинг эволюцион назарияси,Эйнштейннинг нисбийлик назарияси, уз-узини ташкилловчи яхлит тизимларназарияси хисобланиш синергетика кабилар бунга мисол була олади.Хар кандай назария икки асосий талабга жавоб бермоги лозим: а)мантикнинг нозидлик конунига буйсунмоги ва б) экспериментал исботланмогилозим.Назариянинг шаклланишида урганилаётган объектнинг идеаллаштирилганкисфасини (моделини) яратиш мухим ахамиятга эга. Назариялар объектни аксэттириш хусусиятларига кура; а) тасвирловчи, б) математикапашган, в)дедуктив ва г) индуктив назариялар шаклларида намоён булади.Назарияларнинг фундаментал ва амалий, «очик» ва «ёпик» тушунтирувчи,

изохловчи, физик, химиявий, социологик, психологик шакллари хам мавжуд.Назария илмий билишнинг узига хос шакли ва у узига хос хусусиятларга эга:1. Назария узлуксиз ривожланиб борувчи билимлар тизимини ифодалайди.2. Назарияда оламдаги нарса ва ходисаларнинг сабаблари, конуниятлариочиб берилган булади.3. Назария асосланган булмоги лозим.4. Назария кенг хажмли ходисалар доирасини тушунтириб бермоги лозим.

Илмий назарияни шакллантириш мураккаб диалектик жараён. Бу жараёндаабстракциялаш ва идеаллаштириш мухим урин тутади. Илмий назариянишакллантириш тадкикот жараёнида кУлга киритилган маълумотларни «тилгакиритиш»ни талаб килади. Бунинг учун ходиса, жараёнларнинг мохиятлитомонлари илмий тилда - илмий абстракциялар воситасида ифодаланади.Илмий назарияга асос буладиган илмий абстракциялар илмий билишсохаларининг таянч тушунчаларидир. Физикада «идеал газ», биологияда «ген»ахбороти, иктисодиётда «киймат назарияси», фалсафада «онг», «билиш» илмийабстракцияларга мисол була олади. Айнан ана шу абстракцияларга таянганхолда тадкикот объекта тушунтирилади. Хозирги замон эпистемиологиясидоирасида «илмий назария» тушунчаси билан биргаликда «парадигма»тушунчаси хам кенг кулланади.

Парадигма - илмий муаммоларни хал этиш намунаси сифатида кабулкилинган илмий назария2 маъносини ифодалайди.Америкалик файласуф Томас Кун (1922 й.) парадигма деганда, маълумдавр ичида илмий жамоатчиликка илмий муаммони куйиш ва хал этишнамунаси булиб хизмат киладиган ва купчилик томонидан эътироф этилганназарияни тушунади.Илмий билиш шаклларидан яна бири - илмий башорат. Илмий башорат —

тадкикотчи, олимнинг таоиат, жамият ва инсон тафаккури тараккиётиконунларига асосланиб, бирон-бир фан сохасида, табиат ва жамиятда келгусидаюз бериши мумкин булган ходиса, вокеа ва жараённи ифодалайдиган билим.Илмий башорат оламдаги предмет ва ходисаларнинг утмишда ва хозиргидаврдаги холати, узгариш ва ривожланиш объектив конунларини Урганишасоснда уларнинг келгуси холати истикболи тугрисида бирон - бир фикрниилгари суриш назарда тутилади.

38.Aksiologiya. Fan aksiologiyasi va etikasi.

Аксиология. Фан аксиологияси ва этикаси.Аксиология axio ва logos сузларидан олинган булиб, кадриятлартугрисидаги таълимот, кадриятшунослик маъноларини ифодалайди. Мазкуратама фанга 1902 йили француз файласуфи ПЛами томонидан истеъмолгакиритилганю Аксиология алохида фалсафий билим сохаси.Айни вактда аксиология у ёки бу ижтимоий ходисаларга узига хосёндашув хисобланади. Маълумки, инсон томонидан яратилган жаъми моддийва маънавий неъматлар унинг жамиятнинг хаёти учун зарур булган жаъминарсалар кадрият хисобланади. Фан- ижтимоий онгнинг махсус шакли,инсоннинг олам хакидаги билимлари мажмуи. Илмий билимлар, фан жамияттараккиёти ва инсон камолотининг мухим омили хисобланади.Шунинг учунхам инсон ва жамиятга хизмат киладиган илмий билимлар (фан) кадриятхисобланади.

Фан - кадрият, чунки у биринчидан, инсоннинг оламга фаол муносабатиниифодалайди, инсон ва жамият интеллектуал салохияти ривожини таъминлайди.Иккинчидан фан кашфиётлари, илмий билимлар жамият аъзоларининг максад —манфаатларига хизмат килади.Максад-манфаатлар уз навбатида кишилар фаолиятида намоён булади.Инсон жамият аъзолари, ижтимоий гурухларнинг фаолиятлари икки максад(эзгулик ёки ёвузлик)ка хизмат килиши мумкин.Анаи шу хол фанга фалсафиймуносабатда уз ифодасини топади. Бир томондан, фан инсон, Инсоният кулгакиритган буюк бойлик, илмий билимлар тизими. Айни вактда фан сохасидакулга киритилган ютуклар, кашфиётлар жамият ва инсонга хам салбий, хамижобий таъсир утказиши мумкин. Фаннинг жамиятдаги урни. “У жамиятинсонга кай даражада фойда беряпти?”, “Илмий янгиликлардан ёвуз максадларда фойдаланиш мумкинми?”, “Бунга йул кУЙмаслик учун нимакилмок лозим” саволларга жавоб беришни талаб килади. Бу хол фанни кадрият

сифатида объектив бахолаш заруратини келтириб чикаради. Фанга кадриятнуктаи-назаридан муносабат, фаннинг ахлокий жихатлари” — фан аксиологиясива этикасида уз ифодасини топади.Фан аксиологиясининг асосий муаммоси илмий билиш ва кадрият

орасидаги муносабат масаласидир. Фан, илмий билиш ахлок меьёрларига кайдаражада боглик?”. Илмий билимларга куйиладиган ахлокий талабларнималардан иборат” каби масалалар ечими фан аксиологиясида уз ифодасинитопади.Фан ва ахлокт орасидаги муносабат масаласи фаншунослик биланшугулланадиган олимларни кизиктириб келган. Айримлар фан, илмийфаолиятнинг кадриятларга хеч кандай алокаси йук. Фан янгиликларидан кандаймаксадларда фойдаланиш уни амалиётга бевосита татбик этадиган ходимларзиммасига тушади. Фан кадриятга нисбатан нейтралдир, деган хулосагакелганлар. Инглиз файласуфи Девид Юм (1711-1176) фикрича далиллархакидаги фикрлардан нима булиши лозимлиги хакида хулоса келиб чикмайди.Томас Кун фанда норматив тахлилий хулосалар ва норматив меъёрларузаро бир-бири билан богланиб кетган. Илмий билишдаги рационалликнингбилимнинг инсон кулга киритган кадрият эканлигини асослайди. Унингча,олим шахси аллакандай абстракт тушунча эмас. Олим янги билимларнишакллантирадиган, профаммалаштирадиган компьютер мослама эмас. Олим -тадкикотчи, олим —устоз, олим-укитувчи. Олим эксперт сифатида чинбилимларни ёлгондан фарклай олади. Олим-маърифат таркатувчи. Олим -жамоат арбоби. Унинг зиммасида олимлик масъулияти билан бир каторда,фукаролик масъулияти хам бор. У жамиятга нисбатан неейтрал була олмайди.Фан аксиологияси (этикаси)нинг асосий муаммоси илмий билиш биланкадрият орасидаги муносабатни аниклаш.Бу уз навбатида илмий изланишга тааллукли масалалар: а) илмийбилишнинг мохияти (максади): б) илмий билиш.Фанга кадрият йуналишидаги муносабат а) илмий билишдан куздатутилган максадни. б) илмий тадкикот воситаларидан кандай, кай максаддафойдаланишни ва в) унинг мохияти, хаётга татбик этиш окибатларини хисобга олишни назарда тутади.Фаннинг максади - олам хакида объектив билимларни шакллантириш.

Илмий билимларга зарурият жамият тараыыиётидан келиб чиыади ваижтимоий тараккиёт, инсон камолотига хизмат килмоги лозим. Шундай экан,фан янгиликлари ижтимоий жараёнларга ижобий таъсир этувчи омил булмогилозим. Фан уз олдига замонавий харбий киргин куроллари (биологик -вируслар, штаммлар, инсонга максадли таъсир этиш, психотроп препаратлари)ишлаб чикариш, улардан фойдаланиш; атроф-мухит (табиат)га зараркелтирадигантадбирлар (ядро ва бошка харбий куролларни синаш)ни амалгаошириш максадли куймайди.Фан аксиолгияси (этикаси) илмий билиш воситаларини танлаш вакуллашда намоён булади. Масалан: биологик, тиббий эксприментларжараёнида тажриба объект кишиларнинг азоб-укубатлари, синовларнинг хаётучун хавфли турларидан узини сокит килиш энг мухим ахлокий талабхисобланади.

Бу борада, Европа Кенгаш Ассамблеясининг 1996 йил ноябрда кабулкилган конвенцияси “Инсон хукуклари ва биомедицина” деб номланади. Унингмоддалари айнан биология, медицина сохасининг ахлокий меёьёрларини узидаакс эттирган: Инсон учун яхшилик жамият ва инсон манфаатларидан устун(Конвенция 2-моддаси). Хар кандай биотиббий тадкикот факат маъпумшартларга амал килинган такдирдагина амалга ошириши мумкин. Буэкспериментнинг инсонга зарар келтирмаслиги хакидаги асосли илмийахборотга эгалик ва беморнинг розилиги (5-модда).

Фан этикаси талаблари илмий фаолият натижапари ва уларни жамиятхаётига татбик этиш амалиёги билан узаро боглик. Илмий изланиш биланшугулланувчи олим кулга киритган натижапари ва унинг окибатлари учунмасъул. Бу ерда асосий масала олимнинг уз илмий гояларининг кандайокибатларга олиб келишини олдиндан кура билишда уз фаолияти окибатлариникура билиш- олимнинг жамият олдидаги масъулияти хисобланади.

39.Fan qadriyat. “Fan etosi” R.Merton konsepsiyasi.

Маълумки, инсон томонидан яратилган жаъми моддий ва маънавий неъматлар, жамиятнинг хаёти учун зарур бўлган жаъми нарсалар қадрият хисобланади. Фан ижтимоий онгнинг махсус шакли,инсоннинг олам хақидаги билимлари мажмуи. Илмий билимлар, фан жамияттараққиёти ва инсон камолотининг мухим омили хисобланади.Шунинг учунхам инсон ва жамиятга хизмат қиладиган илмий билимлар (фан) қадриятхисобланади.

Фан - қадрият, чунки у биринчидан, инсоннинг оламга фаол муносабатини ифодалайди, инсон ва жамият интеллектуал салохияти ривожини таъминлайди. Иккинчидан фан кашфиётлари, илмий билимлар жамият аъзоларининг мақсад - манфаатларига хизмат қилади.

Фан - қадрият. У катта илмий салохиятни, ижодий куч-қудратнибирлаштиради, миллат, халқ дунёқарашини шакллантиради, унинг доирасидатаълим-тарбия, ахлоқ меёърлари ишлаб чиқилади.

Фаннинг ахлоий жихатларининг мухим томонини “фан этоси” ташкилэтади. Фан этоси-бу фандаги ахлоқий нормалар. Фан этоси тушунчаси муайянилмий жамоатчилик томонидан қабул қилинган, олим (тадқиқотчи)нинг хулқ-атворини белгилайдиган ахлоқиймеъёрла мажмуини ифодалайди.

Фан этоси олимларнинг касбий фаолият ва хулк-атворига куйиладиганасосий талаблар мажмуи хисобланади. Уларга риоя килиш ёки уларни хисобгаолмаслик (менсимаслик) олим масъулиятида уз ифодасини топади.

Фанга куйиладиган талаблар фан этосида уз ифодасини топади. Фанэтоси- муайян илмий жамоатчилик томонидан кабул килинган олимнинг хулк-атворини белгилайдиган меъёрлар мажмуи.

Инглиз олими Р.Мертон олимлар орасида авлоддан авлодга утадиган, фанкишиси учун зарур булган кадриятлар ва меъёрларни “фан этоси” тушунчасидаифодалайди. У узининг “Фаннинг меъёрий таркиби (1942) номли асарида фанмазмуни турт кадрият асосида курилмоги лозимлигини, уларда билимгакуйиладиган талаблар: а) универсаллик; б) умумийлик; в) хакикатни бегаразизлаш, беминнатлик, манфаатнинг йуклиги ва г) скептицизмдан иборатбулмогилозимлигини таъкидлайди.

Универсаллик талаби: фаннинг максади- оламдаги нарса ваходисаларнинг мохиятини аниклаш, конунларни очиш. Бу талабда оламдагинарса ва ходисалар орасидаги энг умумий, ички алокаларни акс эттиришлозимлиги. Улар шунинг учун хам универсаллик мохиятини касб этади. Тадкикотчиоламдаги нарса ва ходисаларни объектив жараёнлар сифатида урганади ва шуасосда қўлга киритилган билим умуман шу типдаги барча ходисаларнитушунтиради, уларнинг конуниятларини аниклайди. Айни чокда бу билимларобъектив билимлар булгани учун хам уларнинг чинлигини махсус усулларбилан текшириш мумкин.Бу билимлардан муайян ходисалар туркумига хосконунларда уз ифодасинитопади ва улар ёрдамида оламни тушуниш мумкинбулади.

Умумийлик талаби. Гарчи билим тадкикотчи (олим) ижодийфаолиятининг махсули бўлса-да айни вактда бу билим ёлгиз олимга тегишлиэмас. Билим-жамият, халк мулки хисобланади.

Илмий изланиш жамият хаёти ва тараккиёти зарурияти жамиятталабларидан келиб чикади.Шундай экан, хакикатни бегараз излаш, хеч кандай шахсий манфаатникулламаслик олим фаолиятининг бирламчи ва асосий ахлокий мезони булмогикерак.



Скептицизм. Муаммо буйичатадкикот олиб борган олимларнинг илмийизланишларига хурмат билан караш ва унинг натижаларини холисона танкидийтахлил килиш, хар кандай билимга шубха билан караш. Бу билимлар ривожинитаъминлашга хизмат килади.

Yüklə 96,88 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin