Đ brahđm cəFƏrov

5.3. BĐOLOJĐMÜBARĐZƏÜSULU 
 
Xəstəliklərəqarşıbiolojimübarizəüsulununmahiy-
yətipatogenlərəqarşıbaşqamikroorqanizmlərdən, 
habeləonlarınhəyatfəaliyyətlərininməhsullarındanvəyapatogen, 
saprotroforqanizmlərinantaqonistqarşılıqlımünasibətlə-
rindənistifadəedilməsiiləsəciyyələnir. 
M.N.Rodiginə (1978) görə, aqronomA.T.Bolotov 1778-ciildəilkdəfə qo-  
yunpeyinindənbuğdanınbərksürməxəstəliyinəqarşıtətbiqməsələsiniqoy-
muşdur.1877-ciildəLuiPastertorpaqdayaşayanmikroorqanizm-
lərinantaqonistəlaqələribarədəfikirsöyləmişdir. 
Omüəyyənetmişdirki, 
birsırabakteriyalarbaşqamikroorqa-
nizmlərinantaqonisttəsirialtındatorpaqdanitmişdir.Canlımik-
robantaqonistlərinbitkipatogenləriiləmübarizəyəcəlbedilməsiasandeyildir. 
Antaqonizmmüxtəlifqrupmikroorqanizmlərarasındagenişyayılmış, 
bakteriya, 
aktinomisetlər, 
göbələklərvəs. 
arasındagenişanta-
qonizmmünasibətləriaşkaredilmişdir. 
Antaqonizminsəbəbləriçoxmüxtəlifdir. 
Onunəsassəbəblərindənbirimüxtəlifmikroorqanizmlərineyniqidamaddələrinəolant

143
 
 
ə
ləbatıdır. 
Buzamanyüksəkböyüməsürətinəmalikolanmikroorqanizm, 
onunlaeynisubstratdayaşa-yanınantaqonistinəçevrilir. 
Məsələn, 
eynisubst-
ratabakteriyavəaktinomisetəkdikdə, 
bakteriyatərəfindənaktinomisetlərinsıxış-
dırılmasımüşahidəedilir. 
Yüksəkçoxalmatempinəmalikolanbakteriyasubstratıtezəhatəedirvəqidamaddələrin
dəndahaintensivistifadəedir. 
Nəticədəaktinomisetlərböyümədənməhrumolurvətədricənsubstratdansıxışdırılır. 
Lakinaktinomisetbakteriyanıninkişafınamaneolanmaddələrmübadilə-
sininspesifikməhsullarınıburaxmaqxü-susiyyətinəmalikolarsa, 
onunböyüməsininsıxışdırılmasıbaşverməyədəbilər. 
K.V.Popkovaya  (2005)  görətorpağayaşılgübrə,  xüsusilədoğranmışçov-
darbitkisiverildikdəkartofdaadidəmgilxəstəliyinininkişafıləngiyir. 
Buonunlaizaholunurki, 
torpaqdayaşılbitkikütləsininolmasımikroorqanizm 
– 
saprotrof-
larıntezliklətoplanmasınavəondanqidasubstratıkimiistifadəetməsinəşəraityaranır. 
Fitopatogenlərləmübarizədəmikroorqanizmlərarasıantaqonizmdənistifadəed
ilir. 
Kəndtəsərrüfatıbitkilərininxəstəliktörədicilərininməhvedilməsindəantaqonistlərdə
nistifadəninaşağıdakıistiqamətləriqəbuledilmişdir: 
-torpaqdamikrob-antaqonistlərintoplnmasıüçünəlverişlişəraitinyaradıl-ması; 
- antaqonistkulturalarıntətbiqi; 
-antibiotiklərintətbiqi. 
Aqrotexnikitədbirlərinköməyiilətorpaqdatorpaq-antaqonistlərintoplan-
masınaşəraityaratmaqmümkündür. 
Torpaqdaonlarınmiqdarımüəyyəndərəcə-
dəonuntemperaturu, 
rütubətliyi, 
turşuluğu, 
tərkibindəkiüzvimaddələr, 
bitkilərinkökayırmalarındanvəs.  asılıdır.  Torpağaüzvigübrələrin  (peyin,  kompost, 
side-ratlar) verilməsi, növbəliəkinəəməledilməsitorpağınantaqonistlərləzənginləş-
məsinəxidmətedənaqrotexnikitədbirlərdəndir. 
Növbəliəkinəəməledilməsi, 
üzvigübrələrdənistifadəlobyanınkökçürü-
məsiiləyoluxmasınıaşağısalır. 
Eynizamandaüzvigübrələrtorpaqdafuzariumcinsigöbələklə-
rininhəyatfəaliyyətiniməhdudlaşdırır. 
Yaşılkütlənintorpağabas-
dırılmasıkimitədbirlərtorpağınmikrobiolojifəallığınıartırır, 
mikrob-antaqo-
nistlərinsayınınçoxalmasınıtəminedir. 
Paxlalıvədənli-
paxlalıbitkilərinqarışığıgeniştəsirdairəsinəmalikolanmikolitikbakteriya-
antaqonistlərintorpaqdatop-lanmasınıstimuləedir. 
Yoncanınrizosferindəolanmikolitikbatkeriyalarpam-
bıqdavertisilliozvəfuzariozxəstəliktörədicilərinininkişafınamaneolur. 
Belə-liklə, 
torpaqdamikrob-

144
 
 
antaqonistlərinfəallığıüçünşəraityaratmaqlaxəstəliktörədicilərinsürətliinkişafınınq
arşısınıalmaqolar.Bəziölkələrdətorpağıanto-
qonistmikroorqanizmlərləzənginləşdirməküçünsünisurətdəbecərilmişmikro-orqa-
nizmlərləzənginbiopreparatlardan, 
kompostdanvəyatəmizkultu-
ralardanistifadəedilir. 
Torpaqgöbələk-
antaqonistiTrichodermalignorumHarz.əsasındahazırlanmıştrixoder-
minpreparatındanistehsalatşəraitindəgenişistifadəedilir. 
Xəstəliktörədicilərləmübarizədəantibiotiklərdəsəmərəlidir. 
Bitki, 
heyvanvəinsanüçünzərərsiz, 
çoxkiçikdozalardatətbiqetməkmümkündür. 
Anti-
biotiklərəgöstəriləntələbləraşağıdakılardır: 
antibiotikxəstəliktörədiciyəqarşıfəalolmalıdır; 
bitkitoxumasınaasanlıqlakeçməlidir; 
bitkitoxumasıdaxilindəbiolojitəsirəmalikolmalıdır; 
tezbirzamandainaktivasiyauğramamalıdır; 
onunmüalicədozalarıbitkilərüçünzərərsizolmalıdır. 
Antibiotiklərintətbiqüsulunuxəstəliyintipi, 
bitkinininkişaffazası, 
texno-
logiyanınxüsusiyyətlərindənvəs. 
asılıolaraqseçirlər. 
Ə
ngenişsurətdətoxumvəəkinmaterialınındərmanlanması, 
bitkilərəçilənməsivətorpağaverilməforma-sındanistifadəedilir.  Antibiotiktoxum, 
yarpaq, 
budaq, 
gövdəsəthindəvədaxilin-dəfəaliyyətgöstərərəkfitopato-
genorqanizmləriöldürür. 
Onlarkök, 
yarpaq, 
gövdətərə-
findənudulurvəkifayətqədərtezbirzamandabitkiüzrəyayılır. 
Bitkitoxumalarında 
20-30 günqalabilir. 
K.V.Popkovaya  (2005)  görə,  keçmişSSRĐ-dəbitkilərimühafizəüçünfito-
bakteriomitsinvətrixotetsinantibiotiklərindənistifadəedilmişdir. 
Fitobakte-
riomitsinantibiotikistreptomisescinsinədaxilolanaktinomisetinhəyatfəaliyyə-
tininməhsuludur.  Preparatibitkilərinbakterioztiplixəstəliklərinəqarşıtətbiqedirlər. 
Onun 
5%-lidustuilətoxumlarıdərmanlamalobyadabakterioz, 
pambıqdahommozxəstəli-
yinininkişafınınqarşısınıalır.TrixotetsinTrichotheciumroseumgöbələyininəsa-
sındasintezedilmişdir. 
Preparatfungisidlikxüsusiyyətlərinəma-likolmaqla, 
unluşehxəstəliklərinəqarşıtətbiqolunur.Biolojimübarizəzamanıbitkilərtərəfindənb
uraxılanantibiotikmaddələrin 
– 
fitonsidlərintətbiqisəmərəli-dir. 
Fitonsidlərinkimyəvitəbiətimüxtəlifolmaqla,  efiryağları,  aldehid,  fenol,  ketonvəs. 
ibarətdir. 
Ə
dəbiyyatlardagöstərilirki, 
ilkdəfəfitonsidləri 
1928-
ciildəB.P.Tokinkəşfetmişdir.  B.P.Tokinəgörə,  fungisidlik  –  bütünbitkilərinuni-
versalxüsusiyyətidir. 
Fitonsidlər, 
antibiotikmaddələrkimihəmişəbitkitoxuma-
sınıntərkibindədir. 
Onlarseçicilikxüsusiyyətinəmalikdir:məsələn, 
birqrupmik-
roorqanizmiməhvedənantibiotik, digərlərinəqarşıqeyri-fəalolur. 

145
 
 
Soğan,  sarımsaq,  qovaq,  şam,  qaraşam,  sitruslar,  meşəgilası,  xardal, 
ardıcvəs.  bitkiləryüksəkfitonsidlikləfərqlənirlər.  Bitkilərinantibiotikmaddələrsin-
tezetməkxüsusiyyətindənbitkimənşəliantibiotiklərinalınmasındaistifadəedilir 
(imanin, 
arenarin).Đmaninantibiotikidazıotukolundanalınmışdır. 
Preparatyon-
cadakökçürümələri,  tütünmozaikası,  quşüzümüfəsiləsi  bitkilərində  stolburxəs-
təliktörədicilərinininkişafınınqarşısınıalır.Arenarin-solmazçiçəyindənalınmış-dır. 
Bupreparatlapomidortoxumlarınısəpindənəvvəldərmanlayırlar.Bundanbaşqatəbiət
dəeləmikroorqanizmlər 
(bakteriya, 
göbələklərvəs.) 
aşkaredilmişdirki, 
onlarfitopatogenorqanizmlərdəparazitlikedəbilir. 
Onlarahiperparazitlərvəyaikincisıraparazitlərideyilir. 
Hiperparazitlərintəsirmexanizmimüxtəlifdir. 
Onlarsahibbitkininhüceyrəsindəpatogeniməhvedənlizisvəyahəlletmətörədəbilir. 
Buzamanhiperparazitözünüantaqonistkimiaparır. 
Ümumiyyətlə, 
hiperpa-
razitlikləantaqonistlikarasındakəsginsərhədyoxdur. 
Beləki, 
Trichodermalig-
norumözündənbirsıraantibiotiklər 
(qlitoksin, 
viridin) 
ayırır, 
nəticədəgenişspektriantaqonistlikxüsusiyyətinəmalikolur, 
bundanəlavəhəmingöbələkbirsırapatogengöbələklərinsklerosiyalarındaparazitlike
dir, yənihiperparazitlikxassələriniaşkaraçıxarır. 
Đ
stixanaşəraitindəxiyardaunluşehxəstəliyiiləmübarizədəpiknidialgö-
bələkolanCicinnoboluzcesattiideyaxşısəmərəverir. 
Bugöbələkqarağat, 
xiyarvəbaşqabitkilərinunluşehxəstəliktörədicilərininmitselvəkonidiilərindəpara-
zitlikedir. 
Lakinonuninkişafıüçünyüksəkrütubətvətemperaturtələbolunur, 
bunagörədəhiperparazitinörtülüqruntşəraitindətətbiqisəmərəlidir. 
Qarağatvəqızılgülkollarını, 
qabaqfəsiləsibitkiləriniunluşehxəstə-
liyinəqarşıçürümüşpeyinşirəsiiləçiləyirlər. 
Beləşirədəbakteriyalartoplanır 
vəçiləməzamanısirayətlənmişbitkininsəthinədüşür, 
xəstəliktörədicininmitselininlizisinə 
– 
həllolmasınasəbəbolur.FuzariumorobanchesJacz.  müxtəliforabanşnövlərindəpa-
razitlikedir. 
Qarpız, 
pomidor, 
kələmvəs. 
bitkilərinorabanşlarıiləmübarizədəbugöbələkdənistifadəolunur. 
Beləliklə, 
ə
trafmühit, 
insanvəistiqanlıheyvanlarüçüntəhlükəsizolanbio-
lojimübarizəüsulunundahadainkişafetdirilməsimüasirdövrünzəruriməsələlə-
rindəndir. 
 
5.4. KĐMYƏVĐMÜBARĐZƏÜSULU 
 
Fitopatogenorqanizmlərəqarşıkimyəvimübarizəüsulunundaimkanla-
rındanistifadəedilir. 
Zərərverənorqanizm-
lərəqarşıkimyəvimübarizədətətbiqolunanpreparatlarabütövlükdəpestisidlərdeyilir. 

146
 
 
Pestisidlərkimyəvitərkibinəgörə  3  qrupabölünür:  1)  qeyri-üzvimənşəlilər  (misku-
porosu, dəmirkuporosu, misxloroksidivəs.); 2) bitki, bakteriya, göbələkmənşəlilər 
(trixodermin,  trixote-tin,  fitobakteriomitsinvəs.);  3)  üzvimənşəlilər  (ridomil,  tilt, 
bayleton, 
polikar-batsinvəs.). 
3-cüqrupadaxilolanlarmüasirpestisid-
lərinfiziolojicəhətdənənfəalqrupuolub, 
assortimentin 
90%-nitəşkiledirlər. 
Tətbiqolunmaobyektinəgörəpestisidlərşərtiolaraq  16  qrupabölünürlər.  Göbə-
ləkxəstəliklərinəqarşıtət-biqolunanpreparatlarafungisidlərdeyilir. 
Fungi 
– 
göbələk, 
cideo 
– 
öldürürəmdeməkdir. 
Pato-
genlərətəsirxarakterinəgörəpestisidlərkontaktvəsistemolmaqlaikiqrupabölünür. 
Kontaktfungisidlərbitkiyədaxilolmur, 
məhdudşəkildəyar-
pağınbirsəthindəndigərinəhərəkətedir,  xəstəliktörədiciiləəlaqədəolduqdatəsiredir. 
Müasirdövrdətətbiqolunandərmanlarınəksəriyyəti- 
bordomayesi, 
kükürdpreparatları,  sineb,  polikarbatsinvəs.  buqrupaaiddir.  Kontaktfungisid-
lərintəsirmüddətibitkininsəthindəqalmasındanvəmeteorolojişəraitdənasılıdır. 
Sistemtəsirlifungisidlərvəonlarınparçalanmaməhsullarıbitkininbiror-
qanındandigərinəasanlıqlayerinidəyişir, 
köksistemindənbitkininböyüməko-
nusunaqədərhərəkətedir.  Patogen  bitkinindaxilinəsorulduğundantətbiqimete-o-
rolojişəraitdənasılıdeyildir.  Ridomil,  tilt,  bayleton,  topaz,  skor,  strobikimipre-
paratlarınsəmərəliliyinəçiləmədən 
0,5 
saatsonradüşənleysanyağışlarıbelətəsirgöstərmir. 
Xəstəliktörədicilərinətəsirxarakterindənasılıolaraqmüdafiə 
(profilaktiki) 
vəmüalicəfungisidlərinifərqləndirirlər.Müdafiəfungisidləriəsasetibariləpato-
geninreproduktivorqanlarınatəsiredir, 
sirayətlənməbaşverənəqədərsəmərəli-dir, 
xəstəliyininkişafınınqarşısınıalır, 
lakinbitkitoxumasınadaxilolantörədi-
ciniməhvetməkxüsusiyyətinəmalikdeyil.Müalicəfungisidlərixəstəliktörədi-
cininvegetativ, 
reproduktiv, 
habeləonlarınqışlamafazalarınatəsiredir, 
bitkiyoluxandansonradaonutələfedir. 
Patogenbitkiyədaxilolandansonrapreparatnəqədərtezçilənərsə, 
səmərə-
lilikoqədərböyükolar. 
Đş
çiməhluldakəsafətliyin-dənasılıolaraq, 
müdafiəvəmüalicətəsirigöstərəbilir. 
Đ
nfeksiyanınxüsusiyyətindənasılıolaraq, 
fungisidlərtətbiqolunmaobyek-
tinəgörəaşağıdakıqruplarabölünürlər. 
Toxumdərmanları 
- 
infeksiyamənbəyitorpaqdavətoxumdaolduqdaxəs-
təliklərdənqorumaqüçünistifadəolunanpreparatlardır. 
Toxumlarındüzgündər-
manlanmasıinfeksiyaehtiyatınınazalmasınavəvegetasiyadövrüçiləmələrinsa-
yınınazalmasınasəbəbolur.  TMTD,  vitavaks,  dividendstar,  maksimstar,  sumi-  8 
fentiuramvəs. geniştətbiqolunanənənəvivəmüasirtoxumdərmanlarıdır. 
Torpağıdərmaqlamaqüçüntətbiqedilənpreparatlar  -  torpağızərərsizləşdir-
məməqsədiləistifadəolunur. 
Đ
stixanavəparniklərdəxüsusiləəhəmiyyətlidir. 

147
 
 
Torpağaverilənpreparatlaryüksəkuçuculuğu,qaz 
və 
buxarformasındatəsiret-
mələriiləxarakterizəolunur. 
Çoxillikbitkilərinistirahətdövrüdərmanlanmasındatətbiqedilənfungisid-lər  – 
ağacvəkollarınnisbisükunətdövrüerkənyazdatumurcuqlaraçılmamışvəyapayızınso
nundaağaclaryarpaqlarınıtökdükdənsonrazərərvericivəxəstəlik-
lərinqışlamafazalarınaqarşıistifadəolunur. 
Məsələn, 
DNOK 
(dinitroortokrezolturşusu), nitrafenkimipreparatlarıgöstərəbilərik. 
Bitkilərinvegetasiyadövrütətbiqolunanfungisidlər 
– 
bitkilərinböyüməvəinkişafızamanıistifadəedilir. 
Bitkilərəinfeksiyadüşənəqədərvəyadərhalsonraxəstəliktörədiciniməhvetməkməqs
ə
dilətətbiqedirlər. 
Xəstəliyininkişafıvəmeteorolojişəraitdənasılıolaraq, 
beləçiləmələrvegetasiyadövrübirneçədəfətəkrarlanabilir. 
Müasirdövrdəkəndtəsərrüfatınıkimyasız, 
pestisid-
lərsiztəsəvvüretməkçətindir. 
Lakindigərmübarizəüsullarıiləmüqayisəetdikdəçatışmazlıqlarıdamövcuddur. 
Buçoxsaylıkimyəviçiləmələrinətrafmühitiçirkləndirməsi, 
bəzənisətərkibindəpestisidolançirkliməhsullarınistehsalıiləəlaqədardır. 
Onagörəxəstəliktörədicilərəqarşıpestisidlərintətbiqizamanısanitar-
gigiyenikqaydalara, habeləpreparatlarınreqlamentinəciddiəməledilməlidir.  
 
5.5. FĐZĐKĐ-MEXANĐKĐMÜBARĐZƏÜSULU 
 
Xəstəliktörədiciləriiləmübarizədəfiziki-mexanikimübarizəüsulununma-
hiyyətifizikimühitşəraitinindəyişdirilməsidir.Fiziki-
mexanikiüsulasəpinvəəkinmaterialınıntermikizərərsizləşdirilməsi, 
torpağınqızdırılması, 
dəninqurudulmasıvəs. 
kimitədbirlərdaxildir. 
Butədbirlərintəsirinəticəsindəfizikimühitşəraitidəyişirvəmikroorqanizm-
lərəöldürücüzərbəvurulur.Müasirdövrdəxəs-
təliktörədiciləriiləmübarizədəxüsusiləinkişafetmişölkələrdəyüksəkvəaşağıtempera
tur, 
radiasiyaşüalanması, 
ultrasəs, 
yüksəktezliklicərəyankimifizikitədbirlərdənistifadəolunur. 
Bunlardanəngenişyayılanıtermiküsuldur. 
Buüsul-lasəpinvəəkinmate-
rialınıpatogenlərdənazadedirlər. 
Xüsusiləxəstəliktörədicitoxumundaxilindəolduqdavəkontakttəsirlifungisidlərlətəsi
retdikdəqızdırmaüsuluözünüdoğruldur. 
Buğdavəarpadatozsürməxəstəliyinitörədəngöbələyiməhvetməküçüntermikizərərsi
zləşdirməaparılır.  Əvvəlcətoxumları  47
0
C-liksuda  2  saatmüddətindəsaxlayır, 
sonrasoyudurvəmüvafiqkondisiyayaqədərqurudulur.Termikiüsuldanbakteriyavəvi

148
 
 
rusinfeksiyasızamanıdahaçoxisti-fadəolunur. 
Buüsullatərəvəzbitkilərinintoxum-
ları,  soğanaqlar,  tinglərinfeksi-yadanazadedilir.  Lakinqeydetməklazımdırki, 
üsuluntətbiqiçoxluçətinliklərləbağlıdır: 
yüksəktemperaturmikroorqanizməməhvedicitəsirgöstərməklə, 
toxummaterialınızədələməməli, onuncücərməqabiliyyətiniaşağısalmamalıdır. 
Tingmaterialınıvirusmənşəliinfeksiyadanazadetməküçünxüsusihazır-
lanmıştermokameralardanistifadəedilir. 
K.V.Popkovaya 
(2005) 
görəmeyvəvəgiləmeyvəbit-
kilərininəkinmaterialınıvirusinfeksiyasındanazadetməküçün 
38
0
Ctemperaturdatermokameradabitkininnövüvəpatogendənasılıolaraq 2 həftədən 
5  həftəyəqədərsaxlamaqolur.  Đstixanavəparnikşəraitindətorpağınter-mikizərərsiz-
ləşdirilməsigenişyayılmışdır. 
Buməqsədlətorpağıtemperaturu 
100
0
C-
dənaşağıolmayanqaynarbuxarlaişləyirlər. 
Qızdırmadan 
45-60 
dəqiqəsonrapatogentorpaqdaməhvolur. 
Meyvəağaclarınınxəstəbudaqlarınınbudan-ması, 
ə
kinlərinxəstəbitkilər-
dəntəmizlənməsimexanikitədbirlərəaiddir. 
Dənli-taxılbitkilərindəpasxəstəliklə-
rininaralıqsahibbitkisiolanzirinckollarınıntop-lanıbkənarlaş-
dırılmasıdamexanikitədbirlərdəndir. Meyvə bağlarında məhsul toplanşından sonra 
xüsusilə baxımsız, buraxılmış ağaclarda müəyyən qədər mey-və məhsulları qalır. 
Bu gələcəkdə müxtəlif infeksiyalar üçün ehtiyat mənbə rolunu oynayır. Ona görə 
də  məhsul  toplanışından  sonra  yararsız  meyvələrin  belə  ağacda  qalmasına  yol 
verilmir. 
5.6. SELEKSĐYA- TOXUMÇULUQÜSULU 
 
Bitkilərinxəstəliklər-
dənqorunmasındaənsəmərəlimühafizəüsullarındanbiridəseleksiya-toxumçuluqdur. 
Digərüsullarlamüqayisədəbumüasirdirvəgünümüzüntələbləriəsasındayara-
dılmışdır. 
Bütündünyadavüsətalanekolojitəmizməhsulproblemininhəllindəkimyəvidərman-
larıntətbiqinəəsaslanmayanseleksiyaişlərinin, 
davamlısortlarınyaradılma-
sınınvətoxumçuluğuninkişafetdirilməsininmühüməhəmiyyətivardır. 
Təsadüfideyildirki, 
ölkəmizdətorpaqislahatlarıaparılarkəntoxumçuluqtəsərrüfat-
larınatoxunulmamış, 
ə
ksinəhəmintəsərrüfatlarınmadditexnikibazasınınmöhkəmləndirilməsiüçündövləts
ə
viyyəsindəişlərgörülmüşdürvəgörülməkdədir. 
Seleksiyaişlərininaparılmasınəticəsindəmüəyyənkəndtəsərrüfatıbitkiləriüzrə
xəstəliklərəqarşıdavamlısortlaryaradılmışdır. 
AkademikC.Ə.Əliyevinrəh-
bərliyialtındayaradılmışyeniyumşaqvəbərkbuğdasortları  (Mirbəşir-50,  Bərə-kətli-
95, 
Ə
lincə, 
Nurlu-99, 
Qobustan, 
Azəri, 
Ruzi) 

149
 
 
sürməvəpasxəstəliklərinəqarşıyüksəkdavamlılıqgöstərirlər. 
Belədavamlısortlarbirsıratərəvəz, meyvəvətexnikibitkilərüzrədəalınmışdır. 
SonillərdəAz.ETÜzümçülükĐnstitutundamərhum 
M.Amanovunrəh-
bərliyialtındaAzərbaycanınyabanıüzümününöyrənil-
məsivədavamlınövlərinseleksiyadatətbiqiiləəlaqədardəyərliişləraparılmışdır. 
ADAU-nun“Meyvəçilik,  tərəvəzçilik  və  üzümçülük”  kafedrasınınəmək-
daşı, 
kəndtəsərrüfatıelmlərinamizədiF.ŞərifovunDövlətqeydiyyatın-
dankeçmişNailüzümsortudaəsasxəstəliklərəqarşınisbidavamlılığıiləseçilir. 
Ə
dəbiyyatməlumatlarındaqeydolunduğukimiinfek-
sionxəstəliklərəqarşıalibitkilərindavamlılığınagenlərvasitəsilənəzarətedilir.  1905-
ciildəilkdəfəBiffenbeləbirfikirsöyləmişdirki, 
buğdanınsarıpasxəstəliyinəqarşıgöstərdiyidavamlılıqMendelqanunlarınamüvafiqo
laraqirsiötürülür. 
Müasirbaxışlaragörədavamlılıqtiplərinəgörəsortlarımonogenvəyaoliqogen 
(vertikal), poligendavamlılığa (horizontal) ayrılırlar. 
Monovəyaoliqogendavamlılığaməxsussortlarbirvəyabirneçədavam-
lılıqgeninəmalikdir. 
Onlarınhərbiribitkininmüəyyənfiziolojirasaqeyrihəs-
saslığınıtəyinedir. 
Budavamlılığamaliksortlarmüvafiqrasamünasibətdəyük-
səkhəssasmüdafiəreaksiyalarınıəmələgətirirlər. 
Ə
gərbitkininpatogenləristabilxassələrəmalikolsaydılar, 
monogenda-
vamlısortlarkəndtəsərrüfatıbitkilərininmühafizəsinietibarlısurətdətəminedərdilər. 
Lakinxəstəliktörədiciləridəyişkəndir, 
nəticədəisədaimyenifiziolojiraslarəmələgəlirlər. 
Bunagörədəmonogendavamlısort, 
onundavamlı-
lığınıməhvedənpasəmələgəldikdənsonrayoluxmağabaşlayır. Onagörədəmonogen 
davamlısortlarınömürü 5-7 il, yəniçoxqısaolur. 
Monogendənfərqliolaraq, 
poligentiplidavamlılıqpatogeninbütünrasla-
rınaqarşısəmərəlidir. 
Budavamlılığamaliksortlardapatogeninyayılmasıgeci-kir, 
bunagörədəxəstəlikyavaşinkişafedir. 
Beləsortlarbecərilənəkinlərdəxəs-
təlikepifitopiyahəddinəçatmır. 
Poligendavamlılıqmüəyyəndərəcədəətrafmü-
hitamilləri- 
temperatur, 
rütubətvəs. 
asılıdır. 
Poligendavamlılı-
ğ
ınmonogendənüstünlüyüondadırki,  patogeninyeniraslarıəmələgələnzamanoitmir. 
Bunagörədəhorizontaltipdavamlılığamaliksortlarıuzunmüddətbecərməkmüm-
kündür. 
Poligendavamlısortlarınbecərilməsindəaparılanelmiəsaslandırılmışaqrotexnikitəd
birlərbütövlükdəkəndtəsərrüfatıbitkilərininetibarlımüdafiəsinitəminedir. 
Sağlamsəpinvəəkinmaterialınınalınmasınıtəminedəntoxumçuluğuntəş-
kilimühümvəzifədir.Onunvacibelementləriaşağıdakılardır: 
-yaxşıizoləedilmiş  (1000  m-dənazolmayaraq)  kompleksmüdafiətədbir-
lərihəyatakeçiriləntoxumluqvəyaanaclıqsahələrintəşkili; 

150
 
 
-aşağıdakılarınəzərəalantoxumçuluqsistemi: 
toxumvəəkinmaterialla-
rınınyoluxmasınınqiymətləndirilməsi 
(fitopatolojiekspertiza), 
toxumluqsahə-
lərdəsəpinvəəkinmaterialınınikinciyoluxmadanmüdafiəsi, 
onlaranormalfi-
topatolojinəzarət,  buzamanayrı-ayrısirayətlənmişbitkilərinəkindəntəmizlən-məsi, 
kəndtəsərrüfatıbitkilərinintoxumluqəkinlərimüəyyəndövlətstandartla-
rınaDÜĐSTƏüyğungəlməlidir. 
Beləliklə, 
kəndtəsərrüfatıbitkilərinintəhlükəlixəstəliklərdənmühafizəsin-
dəseleksiya-toxumüsulununəhəmiyyətişəksizdir. 
 
5.7. BĐTKĐKARANTĐNĐ 
 
Ölkəmizdəaqrarsahədəaparılanradikalislahatlarayrı-
ayrıkəndtəsərrüfatıbitkiləriüzrəməhsulistehsalınınstabilləşməsinəsəbəbolmuşdur. 
Bunagörədədövlətsəviy-
yəsindəkəndtəsərrüfatıistehsalınıntəkmilləşdirilməsiiləbağlıdaimmüvafiqqərarlarq
ə
buledilir, 
bununüçünhüquqibazayaradılır. 
Bubaxımdan 
12 
may 
2006-
cıiltarixliFitosanitarNəzarətiHaqqındaAzərbaycanRespublikasınınQa-
nunuönəmlidir. 
BuQanunAzərbaycanRespublikasınınərazisindəfitosanitarnəzarətintəş-
kilininvəhəyatakeçirilməsininhüquqiəsaslarınımüəyyənedir, 
bitkimühafizəsivəkarantinisahəsindəfəaliyyətgöstərənsubyektlərarasındakımüna-
sibətləritənzimləyir. HəminQanunun 1.0.2 maddəsindəgöstərilirki, bitkikaran-tini 
– 
bitkivəbitki-
çilikməhsullarındakarantintətbiqedilənzərərliorqanizmlərinölkəərazisinədaxilolm
asınınvəyayılmasınınqarşısınınalınmasınayönəldilmiştədbirlərinəzərdətutanhüquq
irejimdir. 
Onagörədəölkəninfitosanitarnəzarətibitkimühafizəsivəkaran-
tinsahəsindəbeynəlxalqstandartların, 
qaydalarınvətövsiyyələrintələblərinəuyğunqurulur. 
Fitosanitarnəzarətinəsasprinsipləriəlaqələndirmə, 
ekvivalentlik, 
şə
ffaflıq, 
riskinqiymətləndirilməsi, 
fitosanitarmühafi-zəninsəviyyəsininmüəyyənləşdi-
rilməsivəregionalşəraitəuyğunlaşmadır. 
Đ
stəni-
lənölkəüçünkarantinobyektlərininsayıkifayətqədərdir. 
Ölkəninərazisindəbitkilərinolmayanvəyaməhdudyayılanxəs-
təliktörədicilərikarantinobyektiad-lanır.  Bunöqteyinəzərdəngöbələklərin,  bakte-
riyaların, 
viruslarınvəs. 
bitkixəs-təliktörədicilərininkolleksiyaları, 
onlarınzərərvurduğubitkinümunələri, 
habeləbitkiherbarilərivəkolleksiyalarıdakarantinobyektləridir. 
Xaricivədaxilikaran-tinifərqləndirirlər. 
Xəstəliyinölkədaxilindəbirrayondandigərinə, 
birtəsərrü-

151
 
 
fatdanbaşqasınakeçməsininqarşısınıalmağayönələntədbirlərdaxilikarantininvəzifəl
ə
rinədaxildir. 
Ölkəmizüçünbitkilərinxaricikarantinobyektlərihesabedilənxəstəlikləri: 
Buğdadahindsürməsi  (Neovossia  indica  Mundcur.),  buğdadasarı  (selikli) 
bakterioz  (Corynebacterium  tritici  (Hutch)  Burkh.),qarğıdalıdabakteriozsoluxma 
(Bacterium 
stewartii(Smith) 
Bergey), 
qarğıdalıdacənubhelminthosporiozu 
(Cochliobolus  heterostrophus  Drechsl.),  pambıqdaantraknoz  (Glomerella 
gossypii 
Edg.), 
kartofdaxərçəng 
(Synchytrium 
endobioticum 
(Schibb.) 
Pers.),meyvəağaclarındayanıq  (Erwinia  amylovora  (Burill)  Com.  S.A.B.),sit-
ruslardaxərçəng 
(Xanthomonas 
citri 
(Hasse.) 
Dowson.), 
sün-
bülçiçəyibitkisindəsarılıq,  qərənfildəbakterial  (vilt)  soluxma  (Pseudomonas 
caryophylli  Starr.  and  Burk-holder),  payızgülübitkisindəaskoxitoz  (Didymella 
chrysanthemi  (Tossi.)  Gar.  et  Gull.),payızgülündəağpas  (Puccinia  horiana 
Henn.).  
Ölkələrarasındatoxum, 
ə
kinmaterialınınvəbitkiçilikməhsullarınınmüba-
diləsixəstəliktörədicilərinyayılmatəhlükəsiniartırır. 
Patogenlərcanlıbitkilərin, 
toxumların,  yumrularındaxilindəvəyasəthində,  idxalolunandən,  meyvə,  tərə-
vəzvəs.  bitkiməhsullarında,  sənayedəistifadəolunanbitkimaterialında  (pam-bıq), 
bitkimənşəliqablaşdırmamateriallarındavəs. daşınırlar. 
Birçoxpatogenləryenirayonlaradüşərək, 
oradaəlverişlişəraittapır, 
yayı-
lırlarvətəsərrüfatlaraböyükitkilərvururlar. 
Dünyakəndtəsərrüfatıtarixindəbelənümunələrçoxdur. 
Bəzənhansıbirmaterialiləyenişəraitədüşmüşxəstəliktörədicioradabütünməhsulumə
hvedir. 
Yenixəstəliktörədicilərinbizimölkə-mizinərazi-
sinəgətirilməehtimalıdaimqüvvədədir, 
bunabeynəlxalqticarətəla-qələrininge-
nişlənməsiamilidəköməkedir. 
Bunagörədəölkəninbütünsərhədməntəqələrində, 
havavədənizlimanlarında, 
beynəlxalqpoçtamplardavəs. 
gəti-
rilənyükdövlətfitosanitarnəzarətxidmətitərəfindənyoxlanılmalı, 
eksper-
tizadankeçməlivəmüvafiqsertifikatalmalıdır.  Son  illər  ölkəmizdə  aparılan  işlər 
xarici  ölkələrdən  gələn  turistlərin  sayının  xeyli  artmasına  səbəb  olmuşdur.  Indi 
hər  il  minlərlə  xarici  ölkə  vətəndaşları  respublikamıza  gəlir.  Onların  özləri  ilə 
götür-dükləri  bitki  mənşəli  məhsullar  da  ciddi  ekspertizadan  keçməlidir.  Bu 
baxımdan müasir dövrdə bitki karantini bir mübarizə üsulu kimi müasir və həyati 
vacib üsullardan biridir.