‘zbe risto n respublirasi 1 ay va ‘rta m axsus ta ’lim vazirligi

Qon aylanishini sun’iy ravishda ta ’minlash
Qon aylanish ctarli va samarali b o ‘lishi uchun yurak 
faoliyatini sun’iy ta ’minlash: uni bevosita yoki bilvosita uqalash 
kerak. Yurakni bevosita uqalash juda kam hollarda q o ‘llaniladi. 
Nafaqat kasalxonadan tashqari sharoitda, jarrohlik b o ‘limi bor 
kasalxonalarda ham yurak to ‘xtasa yurakni bilvosita uqalash zarur.
Yurakni bilvosita massaj qilish
Katta yoshdagi bolalarda uqalash bir qo ‘l kaftini o ‘rta chiziq 
b o ‘ylab k o ‘krak pastki qism iga qo ‘yib, ustidan ikkinchi q o ‘l bilan 
bosiladi, 
bu kuch 
to‘shni 
um urtqa po g ‘onasiga 4-5 
sm 
yaqinlashtirishi kcrak. Chaqaloqlarda yurak sohasiga bosh barmoq 
bilan bosib uqalash o‘tkaziladi. Bunda to ‘shni siqilishi 1-2 sm 
atrofida b o ‘lishi 
kerak. 
T o ‘sh 
shunday 
siqilishi 
kcrakki, 
chaqirilgan sun’iy tebranish to ‘lqini o ‘mrov va uyqu artcriyasini 
tebrantirsin. K o‘krak qafasini siqish soni ritm ik va shu yoshdagi 
bolaning yurak qisqarishi soniga teng b o ‘lsin. Y urakning bilvosita 
uqaLash mexanizmini 1977 yilgacha yurak to ‘sh bilan umurtqa 
pogsonasi orasida siqilishi deb tushunilar edi. Q onning m a ’lum bir

---

qismi yurakdan aortaga va o ‘pka arteriyasiga haydaladi. Unda 
yurakni siqish 20% gacha sun’iy qon aylanishini ta ’minlashi 
k o ‘rsatilgan. Agar kompressiya muddati 50 - 60 % ga oshirilsa bu 
k o ‘rsatkich ham k o ‘tariladi. Bundan tashqari, yurakni bilvosita 
uqalashda sun’iy qon aylanishi nafaqat yurakning siqilishiga, 
hamma ichki m uhit tuzilishiga b og‘liq. K o‘krak ichidagi hamma 
qon tomirlar yurak boMmalarining qatorida bir-biriga tutashgan 
clastik idishlar deb qarash mumkin, bulardagi klapanlar tizimi 
tashqaridan siqilganda qonni faqat bir yo ‘nalishda yurak venalari 
aortaga o ‘tkazadi.
Exokardiografiyaning ko ‘rsatishicha sun’iy "sistola"da ikki 
tabaqali va aorta klapanlari ochiq qolib, uch tabaqali klapan esa 
yopiq b o ‘ladi. Sun’iy "diastola"da uch tabaqali va o ‘pka artcriyasi 
klapanlari ochiladi. Yangi tushunchalar ta ’rifidan yurakning chap 
b o ‘lagi siqilish kamerasi hisoblanmay, balki o ‘pka va boshqa 
ko ‘krak tizim laridan aortaga faqat qon o‘tkazich b o ‘lib qoladi.
Yurakni 4 - 5 m arta siqib, o ‘pkaga havo purkash ichki 
bosimni yanada oshirib, o ‘pkadan qon xaydashni ko ‘paytiradi. 
Ilaqiqatdan ham bir vaqtning o ‘zida yurakni uqalash v a o‘pka 
ventilyatsiyasi yaxshi natija berishi, ya’ni miyada qon aylanishi 
standart usulidagiga nisbatdan 113% dan 643%gacha k o ‘payishi 
tasdiqlangan.
Bilvosita yurakni uqalashda qonning regional tarqalishi tabiiy 
qon aylanishiga nisbatdan organlarda qon yurishi m iya uchun 
90%, yurak uchun 35%, buyrak usti bezi 17%, buyrak 15%, 
oshqozon osti bezi 14%, taloq 3%ni tashkil kiladi. Boshqacha 
qilib aytganda yurakni sirtdan uqalashda yurakning qon haydashi 
64 m arta kam aysa ham, miya tabiiy qon aylanishdagidek qon bilan 
ta ’m inlanadi. Boshqa organlarda esa qon aylanishi keskin 
kamayadi.
Bu natija b o ‘yintiriq venasining klapan m exanizm iga bog‘liq. 
M a’lumki k o ‘krak qafasi siqilganda vcnaning k o ‘krak sohasiga 
kirish sohasi ham siqiladi. A orta va kovak vena bosimi farqi esa 
(gradient) uncha katta emas, ular ikkalasi ham siqiladi. K o‘krak

---

qafasi siqilgandagi yuqori bosim bo‘yintiriq vcnasidan tashqari 
hamma venalarga uzatiladi va shunga ko ‘ra arterial - bo ‘yintiriq 
bosimidagi farq boshqa organlar arterial va vcnoz bosim farqiga 
nisbatan katta. Shunday qilib:
1 .K o ‘krak qafasini siqish jadallik bilan qilinishi kerak, 
kom pressiya fazasi esa uzoqroq (50 - 60%) davom ctishi zarur,
2. S u n ’iy nafas olish va yurakni uqalash orasidagi pauza 
bo ‘lishi shart emas.
3. S u n ’iy ventilyatsiya tcz-tcz va 50 - 60 sm.suv.ust.ga teng 
bosim li purkash bilan amalga oshirilishi zarur.
4. U m um iy 
aylanayotgan 
qonni 
tezda 
k o ‘paytirish 
va 
vazopressorlarni qo ‘llash reanimatsiya samardorligini oshiradi.
Yurakni bevosita uqalash hech kaehon sirtdan uqalashdek 
keng qo‘llanmasligi aniq. Yurakni to ‘g ‘ridan-to‘g ‘ri uqalashda 
sirtdan uqalashga nisbatan yurakning qon haydashi ikki marta 
ko‘p, umumiy qon aylanish vaqti esa shuneha kam b o ‘ladi. 
Chunki sirtdan uqalashda bo'yintiriq venasining klapan tizimi 
aytarli tuzuk ta ’sir etmasdan turib koladi.