Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə



Yüklə 3,14 Kb.
Pdf görüntüsü
səhifə5/22
tarix03.12.2016
ölçüsü3,14 Kb.
#735
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
51 
özümüzə  kömək,  arxa  hesab  edirdik.  Bir  çətinliyimiz 
olanda  müraciət edirdik, onlardan həmişə kişilik, kömək 
görürdük». 
(Bax: 
Əfəndiyev 
İ. 
―Dostumuzu 
xatırlayarkən.‖  (Əli  Vəliyev  haqqında)  //  Azərbaycan
1987. - №5. - s.117-131.) 
 Faktlara müraciət edək. 
 Xalq  yazıçısı,  akademik  Mirzə    İbrahimov  yazırdı: 
―Azərbaycan  ədəbiyyatı  mənim  nəzərimdə  böyük  və 
rəngarəng gülüstan isə, İlyas Əfəndiyevin  yaradıcılığı bu 
gülüstanda öz gözəlliyi, ətri və təravəti ilə dərhal diqqəti 
cəlb edən cazibədar toplu və dolğun bir çiçəklikdir.  
 İlyas  Əfəndiyev  yaradıcılıqda  gözəlliyə,  incəliyə, 
estetik  zərifliyə  meyl  edən  yazıçıdır.  O,  bədii  əsər  üçün 
vacib  xüsusiyyətlərə  dilin  ifadəli  və  obrazlı  olmasına, 
xarakterlərin  canlı  və  dolğun  çıxmasına,  süjet  və 
kompozisiya  bütövlüyünə  ciddi  diqqət  yetirir,  böyük 
əmək  sərf  edir,  bu  da  nəticəsiz  qalmır,  onun  əsərlərinin 
maraqlı,  oxunaqlı  olmasına  kömək  edir.  Bu  əmək  və 
səyin mükafatı isə oxucuların məhəbbətidir ki, İlyas onun 
azlığından  şikayət  edə  bilməz.‖  (Bax:  İbrahimov  M. 
―Şəfalı işıqlar‖ // Azərbaycan, 1974, №11, s.12.) 
Xalq  yazıçısı  Süleyman  Rəhimov  özünəməxsus  olan 
bir təhkiyə ilə: ―İlyas Əfəndiyev yaradıcılığı Azərbaycan 
sovet ədəbiyyatının münbit zəminindən doğan, rişələnən, 
getdikcə 
köklənən  qoşa  qardaş  kimi  qoşalıqda 
yaradıcılıqdır.  Bu  yaradıcılıq  istedadlı  nasirlə  mahir 
dramaturqu 
birləşdirib, 
birlikdə 
söykək-söykəyə 
qaldırır... 
İlyas 
nəsri 
onun 
dramaturgiyasına, 
dramaturgiyası  da  onun  nəsrinə  dayaq  durur,  kömək 
göstərir. İlyasın nəsri də, dramartugiyası da ahəngdardır, 
cazibədardır...  Sən  İlyas  nəsrini  oxuyursan,  istər  onun 
romanı, povesti olsun, istərsə bir-birindən gözəl hekayəsi 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
52 
olsun,  heç  birisi  səni  -  oxucunu  yormur...  İlyas 
yaradıcılığında dramaturgiya, mənim aləmimdə fəxri yer 
tutur.  Fəxri  yer  tutur,  ona  görə  ki,  biz  İlyas 
dramaturgiyasında böyük dramaturqumuz Cəfər Cabbarlı 
ənənələrinin  mahir  davamçısını  görürük.‖  –  yazırdı. 
(Bax:  Rəhimov  S.  ―Qoşa  qanadlı‖  //  Ədəbiyyat  və 
incəsənət, 1974, 23 noyabr.)  
Xalq  artisti,  professor  Mehdi  Məmmədov  göstərirdi 
ki,  İlyas  Əfəndiyev  «mövzu  seçməyi,  məntiqli  süjet 
qurmağı, dramatik vəziyyətlər,  xarakterlər  yaratmağı,  öz 
fikirlərini  bəyanat  yolu  ilə  deyil,  canlı  hadisələrlə, 
yığcam dialoqlarda, əsl səhnə dili vasitəsilə ifadə etməyi 
gözəl  bacarır.»
 
(Bax:  Məmmədov
  M.  “Səhnəmizin 
müttəfiqi‖ //Ədəbiyyat və incəsənət, 1974, 23 noyabr.) 
Böyük səhnə ustası, xalq artisti İsmayıl Dağıstanlı isə, 
1974-cü  ildə  yazırdı  ki,  Akademik  Milli  Dram 
Teatrımızın ―son otuz ildəki inkişafını İlyas Əfəndiyevsiz 
təsəvvür etmək mümkün deyil. Onun pyeslərində həmişə 
təzə, təravətli görünən bir müasirlik var. Bu müasirlik isə 
həyatımızın  daxili  məzmunundan,  onu  irəli  aparan 
qəhrəmanların 
fəaliyyətindən 
və 
bu 
fəaliyyətin 
konfliktlərindən,  poeziyadan  doğur...  İlyas  Əfəndiyevin 
dramaturgiyasında  realizm  və  romantika,  sərt  həyat 
həqiqətləri  ilə  şeriyyət  həmişə  vəhdət  təşkil  edir.‖(Bax: 
Dağıstanlı  İ.  ―Aktyora  ilham  verən  rollar‖  //  Ədəbiyyat 
və incəsənət, 1974, 23 noyabr.) 
Yaradıcılıq yollarında inamla addımlayan gənc  yazıçı 
1941-45-ci  illərdə  Azərbaycan  Radio  komitəsində  ədəbi 
verilişlər  şöbəsinin  müdiri,  1945-ci  ildən  Bakı 
kinostudiyasında  ssenari  şöbəsinin  rəisi,  daha  sonra  isə 
Azərnəşrdə  bədii  ədəbiyyat  şöbəsinin  müdiri  vəzifəsində 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
53 
çalışarkən  ədəbi  ictimaiyyətlə  bilavasitə  təmasda  və 
əlaqədə 
işləmiş, 
həyatı 
dərindən 
öyrənmiş, 
dünyagörüşünü daima artırmışdır.  
1945-ci  ildə  İ.Əfəndiyevin  «Aydınlıq  gecələr»  adlı 
ikinci  kitabı  nəşr  olunur  ki,  burada  əsasən  müharibə 
illərində yazılmış əsərlər toplanmışdır. Ədəbi tənqiddə bu 
əsərlər  belə  qiymətləndirilirdi  ki,  əsərlərin  mövzuları 
müharibədən  götürülsə  də,  əsas  məsələ  bu  idi  ki,  həmin 
hekayələrdə  döyüş  və  sınaq  illərində  insanların  mənəvi 
sifətləri  və  dəyanətləri  qələmə  alınmışdır.  Həmin 
əsərlərdə  də  yazıçı  canlı  insan  surətlərinə,  onların  daxili 
aləmlərinin təsvirinə üstünlük vermişdir.  
Ədbi  tənqidə  görə,  «Aydınlıq  gecələr»  kitabı  İ.Əfən-
diyevi oxuculara öz səsi, öz yazı üslubu olan orijinal bir 
yazıçı kimi təqdim etdi.  
1947-ci  ildə  M.Əzizbəyov  adına  Azərbaycan  Dövlət 
Dram  Teatrı  İ.Əfəndiyevin  «İşıqlı  yollar»  pyesini 
tamaşaya  qoydu.  Əsər  Teatrın  1948-ci  ildə  Moskvaya 
qastrolu  zamanı  paytaxt  sənətsevərlərinə  göstərilmişdir. 
Həmin  pyes  yazıçının  ilk  müstəqil  səhnə  əsəri  idi.  Gənc 
dramaturq  görkəmli  rejissor  Adil  İsgəndərovun  təklif  və 
təkidilə  «Bahar  suları»  pyesini  yazır.  Lakin  əsərin 
tamaşası birmənalı qarşılanmadı, pyes haqqında müxtəlif 
mülahizələr irəli sürüldü. 
 «Bahar  suları»  pyesi  haqqında  müəllif  yazmışdır: 
«...Dramaturgiyada  «konfliktsizlik»  nəzəriyyəsi  ifşa 
olunandan  sonra,  bizim  Akademik  Dram  Teatrında 
tamaşaya  qoyulan  ilk  konfliktli  əsər  mənim  «Bahar 
suları»  pyesim  oldu.  Bu  əsərdə  müsbət  obrazlarla 
bərabər,  mənfi  tiplər  də  var  idi.  Pyes  Akademik  Teatrda 
müvəffəqiyyətlə  gedirdi.  «Kommunist»  qəzeti  Əli 
Vəliyevin 
təşəbbüsü 
ilə 
böyük 
disput 
təşkil 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
54 
etmişdi....Disput  olduqca  canlı  keçirdi.  Çıxış  edənlər 
tamaşaya  yüksək  qiymət  verirdilər.  Birdən  bizim  yazıçı 
yoldaşlardan  o  zaman  məsul  vəzifədə  olan  biri  özünü 
qaranəfəs disputa yetirərək çıxışında sübut etməyə çalışdı 
ki, guya müəllif əsərdəki mənfi tipləri göstərməklə bizim 
cəmiyyətimizə  böhtan  atmışdır,  bizdə  Nəcəf  kimi 
adamlar  yoxdur,  tək-tük  varsa  da,  göstərmək  lazım 
deyil...»  (Bax:  Əfəndiyev  İ.  ―Dostumuzu  xatırlayarkən.‖ 
(Əli  Vəliyev  haqqında)  //  Azərbaycan,  1987.  -  №5.  - 
s.117-131.) 
 Lakin əsərin müzakirəsində iştirak etmiş Əli Vəliyev, 
Səməd  Vurğun,  eyni  zamanda  ədəbiyyatşünaslardan 
Cəfər Xəndan əsərin bir sıra  məziyyətlərini göstərməklə, 
müəllifin düz yol tutduğunu təsdiq etmişlər. (Bax: «Bahar 
suları»  (Əsərin  Yazıçılar  İttifaqının  Bədii  Şurasında 
müzakirəsi) //Ədəbiyyat qəzeti. - 1948. – 25 iyun.) 
 Dövrün  ən  tanınmış  tənqidçilərindən  olan  Cəfər 
Xəndan  yazırdı:  ―Bahar  suları‖  əsərinin  mövzusu 
müharibədən  sonrakı  kəndimizin  real  həyatından 
alınmışdır.  Burada  hadisə  və  tiplər  canlı  və  həyatidir. 
Yazıçı  canlılığı  yaratmaq  üçün  heç  bir  boyasını 
əsirgəməmişdir.  Əsərdə  sovet  adamlarının  həyatında  ola 
bilən  hadisələr  və  ya  konfliktlər,  tamaşaçını  intizarda 
qoyan  səhnələr,  bədii  cəhətdən  təsirli  dialoq  və 
monoloqlar vardır. Burada eşq və məhəbbət səhnələri də 
adamların  müasir  zövqü  ilə  əlaqədar  verilmişdir... 
Buradakı 
adamlar  ümumi  mənafeyini  öz  şəxsi 
mənafeyindən üstün tutan şərəfli əməkdən zövq alan yeni 
adamlardır.‖  (Bax:  Xəndan  C.  «Bahar  suları»  // 
Ədəbiyyat qəzeti, 1948, 28 dekabr.) 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
55 
 1949-cu ildə Azərbaycanın ədəbi-mədəni ictimaiyyəti 
və  bütün  sənətsevərləri  Azərbaycan  Dövlət  Dram 
Teatrının  75  illiyini  təntənə  ilə  qeyd  edərkən,  səhnə 
sənətinin  inkişafındakı  xidmətləri  nəzərə  alınaraq 
İ.Əfəndiyev «Şərəf nişanı» ordeni ilə təltif edilmişdi.  
 1954-cü  ildə  tamaşaya  qoyulmuş  «Atayevlər  ailəsi» 
isə  dramaturq  İ.Əfəndiyevin  yaradıcılığında  irəli  atılmış 
uğurlu  bir  addım  idi.  Müəllif  ictimai  həyatda  rastlaşdığı 
qüsurları  realist  mövqedən,  yüksək  sənətkarlıqla  qələmə 
aldığından,  əsər  tamaşaçı  və  oxucular  tərəfindən  böyük 
rəğbətlə  qarşılanmışdır.  Pyesi  tamaşaya  Tofiq  Kazımov 
hazırlamışdı. Və bu tamaşa, o dövrdə ədəbi tənqidi elə bil 
cana gətirmişdi. Bir birinin dalınca dövrün ən nüfuzlu söz 
sahibləri  məqalələrlə  çıxış  edirdilər.  Mirzə  İbrahimov, 
Mehdi  Hüseyn,  Həsən  Qasımov  və  digərləri  «Atayevlər 
ailəsi» 
əsəri  və  tamaşası  haqqında  yazdıqları 
məqalələrində onu yüksək qiymətləndirirdilər.  
 Yazılardan  belə  bir  fikir  hasil  olurdu  ki,  İlyas 
Əfəndiyev  teatrı  artıq  özünü  büruzə  verməkdədir.  Hələ 
«Bahar suları» pyesinin tamaşalarından boylanan bu teatr 
öz  səmimiliyi,  həyatiliyi,  psixoloji  dərinliyi  və  realizmi 
ilə nəzəri cəlb etdi. Əsərin o vaxtkı dövr üçün ən dəyərli 
cəhət  kimi  qiymətləndirilən  və  digər  bədii  nümunələrdə 
hələ də az nəzərə çarpan məziyyətlərindən biri kimi onun 
realizmi,  həyat  həqiqətlərinə  sadiq  üslubu  ədəbi  tənqid 
tərəfindən  xüsusi  vurğulanırdı.  Dövrün  tanınmış  ədibi, 
tənqidçisi,  sonralar  xalq  yazıçısı  adını  almış  Mehdi 
Hüseyn  yazırdı:
 
―İlyas Əfəndiyev  yenə də öz yaradıcılıq 
xüsusiyyətlərinə sadiq qalaraq, təbii insan psixologiyasını 
təbii və sadə boyalarla göstərdiyi üçün «Atayevlər ailəsi» 
pyesi  də  bizim  realist  dramaturgiyamızın  sevindirici 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
56 
nailiyyətlərindən  biridir.‖  (Bax:  M.  Hüseyn.  ―Ədəbiyyat 
və incəsənət‖, 1974, 23 noyabr.) 
 Dövrün  tanınmış  pedaqoqu,  ədəbiyyatşünas,  profes-
sor  Əli  Sultanlı  əsəri  belə  qiymətləndirirdi:
 
―Atayevlər 
ailəsi‖ əsərində verilmiş müsbət surətlər əsl mənada xalq 
nümayəndələridir.  Onların  mədəni  səviyyəcə,  zəka  və 
düşüncə  etibarilə  mənfi  surətlərdən  nə  qədər  yüksək 
olduqlarını  isbat  etməyə  ehtiyac  yoxdur...  Dramaturq 
maraqlı,  həyati  bir  süjet  seçmiş,  burada  insanların 
əlaqələrini,  təbiətlərindəki  ziddiyyətləri,  rəğbət  və 
mütəqabil münasibətlərini vermiş, yaddaqalacaq obrazlar 
silsiləsi yaratmışdır.‖ (Bax: Sultanlı Ə. ―Atayevlər ailəsi‖ 
//Azərbaycan, 1955, №6, s. 150-151.) 
 Ədəbi  tənqidin  yazdığına  görə,  sanki  İ.Əfəndiyev  ilə 
T.Kazımov bir-birini kəşf etmişdi, onlar biri digərini çox 
gözəl başa düşürdülər. Müasirlik duyğusu çox güclü olan 
bu  iki  sənətkarda  oxşar  cəhətlər,  intellektual  səviyyə, 
birgə  yaradıcılıq  axtarışları  Azərbaycan  teatrı  tarixinə 
parlaq  səhifələr  yazmışdır.  Yaradıcılıq  intuisiyası  çox 
geniş olan Tofiq Kazımovla, insan qəlbinin dərinliklərinə 
nüfuz  etməyi  bacaran  İ.Əfəndiyev  arasındakı  yaradıcılıq 
əlaqələri uzun illər davam etmişdir. 
İ.Əfəndiyev  «Atayevlər  ailəsi»  tamaşası  haqqında 
yazmışdır:  «Atayevlər  ailəsi»nin  quruluşu  üzərində 
Tofiqin ilk müvəffəqiyyəti, rolları aktyorlar arasında çox 
sərrast  bölməsindən  başladı.  Hansı  rolu  hansı  aktyorun 
daha  təbii  ifa  edə  biləcəyini  düzgün  təyin  etmək  hissi, 
yaradıcılıq  intuisiyası  Adil  kimi,  Tofiqdə  də  çox  güclü 
idi...  «Atayevlər  ailəsi»  Tofiqin  Akademik  Teatrımızda 
ilk müvəffəqiyyətli quruluşu oldu». 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
57 
Bu  əsər  ədəbi  tənqid  tərəfindən  yüksək  qiymətlən-
dirildi.  Tənqidçilərin  yazdığına  görə,  ictimai  həyatın 
qüsurlarını  realist  mövqedən  açıb  göstərən,  həyat 
həqiqətlərini  dolğun  şəkildə,  sənətkarlıqla  şərh  edən 
―Atayevlər  ailəsi‖  əsəri  sanki  teatr  kollektivini  yenidən 
səfərbər  edib,  həqiqi  yaradıcılıq  yoluna  doğru  yönəltdi. 
İlyas  Əfəndiyev  müasirliyin  məna  və  mahiyyətini, 
müasirlik  anlayışının  geniş  və  zəngin  məzmuna  malik 
olduğunu dərindən dərk edir və müasirliyi yalnız müasir 
mövzularla  məhdudlaşdıranların  yalnış  fikirlərinə  qarşı 
çıxırdı.  Buna  görə  də  «Atayevlər  ailəsi»  pyesi  teatr 
kollektivini  yenidən  müasirlik  uğrunda  mübarizəyə 
səsləyə  bildi.
  (Bax:  Mehdi  Hüseyn.  «Atayevlər  ailəsi» 
(Əsərin tamaşaya qoyulması münasibətilə) //Kommunist. 
-1954.  -  23  oktyabr;  M.  Hüseyn.  Ədəbiyyat  və  sənət 
məsələləri. - Bakı: Azərnəşr, 1958. - s.573-578.)
 
Deyildiyi  kimi,  quruluşçu  rejissor  Tofiq  Kazımov 
pyes üzərində işə başlarkən ilk növbədə rolların aktyorlar 
arasında  düzgün  bölünməsinə  nail  olur.  Dramaturqun 
özünün  qeyd  etdiyi  kimi,  «hansı  rolun,  hansı  aktyorun 
daha  təbii  ifa  edə  biləcəyini  düzgün  təyin  etmək  hissi, 
yaradıcılıq  intuisiyası  Tofiq  Kazımovda  çox  güclü  idi». 
O,  deyirdi:  «Rejissor  gərək  hər  bir  aktyorun  nəyə  qadir 
olduğunu,  onun  sənətkarlıq  potensialını  qabaqcadan 
düzgün  hiss  eləyə  bilsin.  Ancaq  belə  olduqda  aktyordan 
istəyini  tələb  eləyə  bilər».  (Bax:  Əfəndiyev  İ.  Seçilmiş 
əsərləri. 4 cilddə, 2-ci cild. Bakı, Azərnəşr, 1970, s.255.) 
 İlyas  müəllim  daha  sonra  yazır:  ―Tofiq  Kazımov 
«Atayevlər  ailəsi»  əsərinin  məşqinə  coşğun  həvəslə 
başladı.  Onun  məşqi  həmişə  olduqca  canlı  keçirdi. 
Aktyor  ifasında  qeyri-təbii,  saxta  hərəkəti  duymaqda 
onun  qeyri-adi  həssaslığı  var  idi.  Başqa  tamaşalarında 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
58 
olduğu  kimi  T.Kazımovun  quruluş  verdiyi  «Atayevlər 
ailəsi»  də  nəninki  obrazın  daxili  aləmini,  hətta  hər 
mizanın,  hər  bir  detalın  aydınlaşmasına,  tamaşaçılara 
təsir etməsinə çalışırdı. Tofiq Kazımov obrazın, xüsusilə 
psixoloji  cəhətdən  dürüst  çıxmasına  birinci  dərəcəli 
məsələ  kimi  baxırdı.  O,  realist  rejissor  olsa  da, 
tamaşaçının,  oxucunun  qəlbinə  təsir  eləməyən,  insanın 
ruhi  aləmini  sarsıtmayan  quru,  soyuq  realizmdən  uzaq 
gedirdi‖. (Bax:Əfəndiyev İ. ―Seçilmiş əsərləri‖, 4 cilddə, 
2-ci cild. Bakı, Azərnəşr, 1970, s.256.) 
Akademik  Mirzə  İbrahimov  «Atyevlər  ailəsi»  tama-
şasına  teatrımızın  gələcək  inkişafına  təsiri  baxımından 
prinsipial  qiymət  verərərkən  onun  vaxtilə  teatrlarımızda 
nəzərə 
çarpan, 
―romantik-qəhrəmanlıq 
üslubunun 
köhnəldiyinə  əks  sübut  olduğunu‖  da  göstərmişdi.  Qeyd 
olunmuşdu  ki,  ―Stanislavski  sisteminin‖  tətbiqinə  mane 
olan  «romantik-qəhrəmanlıq»  tamaşaları  ―aktyorların  – 
surətləri  realist  səhnə  təcəssümü  yolundan  kənara 
sapdırır.  İlyas  Əfəndiyev  teatrının  psixoloji  dərinliyə 
əsaslanan  realist  bütövlüyü  içərisində  insanı  həyata, 
mübarizəyə,  yeniliyə,  gözəlliyə  səsləyən  romantizm  və 
qəhrəmanlıq  cəhətləri  də  aydın  nəzərə  çarpırdı.  Bu  teatr 
əsasən psixoloji keyfiyyətlərin qüvvətli olması, realizmin 
dərinləşməsi  mövqeyindən  qeyri-təbii  vəziyyətlərə  qarşı 
durmuş, əxlaqi təmizliyi, mübarizliyi ilə təlqinedici gücə 
malik  obrazlar  təqdim  etmişdir.‖  (Bax:  M.İbrahimov. 
―Atayevlər  ailəsində‖,  «Kommunist»  qəzeti,  23  oktyabr 
1954-cü il.) 
Bu  əsər,  İlyas  Əfəndiyevin  də  qeyd  etdiyi  kimi 
―konfiliktsizlik 
nəzəriyyəsinin‖ 
iflasından 
sonra 
yazıldığından  olduqca  qeyri-adi  və  yeni  görsənirdi. 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
59 
Bunları  tənqid  məqamında  və  yerində  tumuş,  İlyas 
Əfəndiyevin bu  yaradıcılıq konsepsiyasını təqdir emişdi. 
Dövrün  görkəmli  tənqidçisi  Mehdi  Hüseyn  yazırdı:  ―… 
əsərin  ən  çox  Xosrov  Atayev  və  onun  arvadı  Dilşad 
ətrafında fırlanan əsas dramatik konflikti, təbii olaraq ailə 
çərçivəsindən  çıxıb,  dərin  ictimai  mahiyyət  kəsb  edir. 
Müəllifin  əsl  məharəti  də  odur  ki,  o,  qəhrəmanlarını  öz 
iradəsinin  tələbini  ödəyən  bir  alətə  çevirmədən 
hadisələrin  inkişafında  canlı,  həyatın  daxili  məntiqinə 
əsaslanmış,  təsvir  etdiyi  bütün  insanların  fərdi 
xüsusiyyətləri  ilə  yanaşı,  onların  ictimai  məzmununu  da 
aça  bilmişdir…  Konfliktsiz  dramaturgiya  nəzəriyyəsinə 
zərbə endiriləndən bəri yaranmış dram əsərləri içərisində 
«Atayevlər  ailəsində»  pyesi  xüsusi  və  görkəmli  bir  yer 
tutur‖.  (  Bax:  M.Hüseyn.  «Atayevlər  ailəsində». 
«Kommunist», 1954, 23 oktyabr.) 
Sonralar,  pyesin  bu  cəhətini  ədəbiyyatşünas  Yaqub 
İsmayılov  da  qeyd  etmişdi:  ―Pyesdə  həyat  həqiqəti 
düzgün yaradıcılıq mövqeyindən mürəkkəbliyi ilə qələmə 
alınmış,  ideya,  real  bədii  lövhələr  və  surətlər  vasitəsilə 
ümumiləşdirilmişdir.  Odur  ki,  əsasən  bir  ailədə  cərəyan 
edən  bu  hadisə  və  mətləblər  tamaşaçını  fikrən  dərinlərə 
aparır, həyatın ictimai mahiyyətli dramatik mənzərəsi ilə 
tanış  edir.‖  (Bax:  İsmayılov  Y.  İlyas  Əfəndiyevin 
yaradıcılıq yolu. Bakı, Elm, 1991, s.129.) 
―Atayevlər  ailəsi‖nin  ədəbi  tənqiddə  şərhinin  və 
qiymətləndirilməsinin  üzərində  ona  görə  belə  geniş 
dayandıq ki, bu əsər İlyas Əfəndiyev yaradıcılığında həm 
yeni bir estetik keyfiyyətlə ortaya çıxmışdı, həm də onun 
yaradıcılıq  manerasının  keçid  mərhələsinin  əsasını 
qoymuşdu... 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
 
60 
XX  və  XXI  əsr  Azərbaycan  dramaturgiyası  məka-
nında İlyas Əfəndiyevin  əlahiddə  yeri var  və  bu  məkanı 
―İlyas Əfəndiyev məkanı‖ adlandırsaq daha dürüst olar. 
İlyas  Əfəndiyevin  bir  yaradıcı  şəxsiyyət,  Azərbaycan 
mədəniyyət  tarixindəki  mövqeyini  ulu  öndər  Heydər 
Əliyev ümumiləşdirərək yüksək qiymətləndirmişdir. 
 Məlumdur ki, Akademik Dövlət Milli Dram Teatrının 
təmiri  çox  uzandığına  görə,  İlyas  Əfəndiyev  özü  həmin 
teatrın  səhnəsində  tamaşaya  qoyulan  on  doqquzuncu 
əsərini – «Hökmdar və qızı» tamaşasını görə bilmədi. İlk 
tamaşa onun vəfatından düz qırx dörd gün sonra – 1996-
cı ilin 17 noyabrında böyük müvəffəqiyyətlə göstərildi (o 
vaxtdan  da  bu  günə  kimi  səhnədədir!)  və  1997-ci  il 
sentyabrın  20-də  ulu  öndər  Heydər  Əliyev  gəlib  o 
tamaşaya  baxdı,  əsəri  çox  yüksək  qiymətləndirdi, 
tamaşadan sonra yaradıcı heyətlə görüşərək dedi: 
 ―–  Şübhəsiz  ki,  biz  bu  gün,  ilk  növbədə,  əsərin 
müəllifinin  –  böyük  yazıçımız,  dramaturqumuz  İlyas 
Əfəndiyevin xidmətlərini qeyd etməliyik. 
...İlyas  Əfəndiyev  Azərbaycan  teatrına  çox  böyük 
töhfələr veribdir, böyük xidmətlər göstəribdir, çox dəyərli 
əsərlər  yaradıbdır.  İlyas  Əfəndiyevin  yaradıcılığı  başqa 
cəhətlərlə  yanaşı, bir də ona görə əhəmiyyətlidir ki, o öz 
əsərlərində  həm  Azərbaycan  xalqının  tarixinin  çox 
mühüm  səhifələrini  ədəbiyyat,  teatr  vasitəsilə  bugünkü 
nəsillərə  çatdırıbdır,  həm  də  öz  əsərlərində  müasir 
həyatımızın müsbət və mənfi cəhətlərini çox gözəl təsvir 
edibdir.  Beləliklə,  xalqımızı  həm  tarixə  hörmət 
bəsləməyə  sövq  etmişdir  və  bu  barədə  xidmətlər 
göstərmişdir,  tarixi  bilmək  üçün  xalqımıza  yardım 
etmişdir, 
eyni 
zamanda, 
yaşadığımız 
zamanda 

www.elmler.net
 - 
Virtual İnternet R
esurs M
ərkəzi
 
Xalq yazıçısı İlyas Əfəndiyevin yaradıcılığı ədəbi tənqiddə 
 
61 
mənəviyyat,  əxlaq,  insanlıq,  vətənə  və  millətə  sədaqət 
ruhunu  aşılamışdır.  Hesab  edirəm  ki,  xalqımız  bu 
məsələlərdən çox bəhrələnmişdir. 
Ona  görə  də  mən  bu  gün  İlyas  Əfəndiyevin  bütün 
yaradıcılığını,  onun  yazdığı  əsərləri  böyük  minnətdarlıq 
hissi  ilə  xatırlayıram.  Hesab  edirəm  ki,  o,  xalqımız 
qarşısında  öz  borcunu,  daha  doğrusu,  öz  missiyasını 
şərəflə  yerinə  yetirmişdir,  xalqımıza,  mədəniyyətimizə, 
teatrımıza, ədəbiyyatımıza çox böyük irs, böyük sərvətlər 
qoyub  getmişdir.  Güman  edirəm  ki,  bunu  xalqımız  heç 
vaxt unutmayacaqdır. Şübhəsiz ki, biz İlyas Əfəndiyevin 
xatirəsini  əbədiləşdirmək  üçün,  qərarlar  da  qəbul 
edəcəyik,  şəxsən  mən  bunu  edəcəyəm,  çünki  o  buna 
layiqdir. Belə əsərlərlə o, onsuz da özünü xalqın qəlbində 
yaşadacaqdır. 
 Onun  son  əsəri  –  bu  gün  sizin  təqdim  etdiyiniz  əsər 
həyatımız  üçün  çox  əhəmiyyətlidir.  Bu  gün  salonda  üç 
saatdan  artıq  vaxt  çox  tez  gəlib  keçdi.  Yeni  tamaşa  o 
qədər maraqlı, məzmunlu, mənalı idi, həm də siz hamınız 
o  dərəcədə  gözəl  ifa  etdiniz,  salonda  oturanlara  bu  əsəri 
gözəl  çatdırdınız,–  o  cümlədən  mənə  də,  –  heç  hiss 
etmədim ki, nə qədər vaxt keçibdir. Bu da ona görədir ki, 
birincisi – əsərin həsr olunduğu mövzu çox aktualdır, çox 
vacib  bir  mövzudur.  Bu  əsərlə  İlyas  Əfəndiyev  yeni  bir 
xidmət  edibdir,  bizim  tariximizin  o  dövrünü  açıb 
xalqımıza  göstəribdir...»  (Bax:  «Azərbaycan»  qəzeti,  23 
sentyabr 1997.) 
Yüklə 3,14 Kb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   22




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin