TÜRKÇE ÇOCUK EDEBİYATI gelir, gelmelidir.
Türk asıllı Makedonyalı şair, eleştirmen, hikâyeci, yayıncı Necati Zekeriya,
1928 yılında Üsküp’te dünyaya geldi.
O, bir çocuk edebiyatçısı olarak; Tito Yugoslavyasında Makedonya’da Türkçe
yayınlanan çocuk dergilerinde, önce Piyoner, sonra da bunun devamı sayılan Seviç
ve ona ilave olarak yayına başlayan Tomurcuk dergilerinin yayın yönetmeni oldu.
Bu dergiler Makedonya’da Türkçe çocuk edebiyatının gelişmesinde, yaşatılmasın-
da, en önemlisi de Türk çocuklarının edebiyatla tanışıp aydınlık bir geleceğe hazır-
lanmasında çok önemli bir rol oynamışlardır.
Necati Zekeriya, 1969’da Birlik gazetesinin baş ve sorumlu yazarlığına getiril-
di. Gazete bünyesinde BİRLİK YAYINLAR’nı kurdu. Bu yayınevi Makedonya’da
Türkçe yayın etkinliğini ilk başlatan kuruluş olmuş, 2003 yılına kadar da Türkçe
kitapları tek yayın adresi olmaya devam etmiştir. Birlik yayınları adı altında pek
çok çocuk kitabı yayınlanmış, ilk başlangıçta bunların çoğunda da Necati Zekeri-
ya’nın yazar, eleştirmen, çeviren, başyazar ve lektör olarak emeği vardır.
Necati Zekeriya siyasî sebeplerle Makedonya’dan uzaklaştırılınca Kosova’nın
başşehrine gitti ve burada Tan Yayınlarınca çıkarılan Kuş adlı çocuk dergisinin ya-
yına başlamasını sağladı. Kuş dergisi, Kosova’da Türkçe yayınlanan ilk çocuk der-
gisidir.
Necati Zekeriya’nın çeviri, şiir ve yazıları Türkiye’de Varlık, Türkiye Yazıları,
Milliyet Sanat, Yedi Tepe, Saçak gibi dergilerde yayımlandı. Kitaplarından da
Türkiye’de yayımlananlar oldu. Kahramanı Orhan olan hikâyelerden “Bizim Soka-
ğın Çocukları” adlı kitap Çocuk Vakfı tarafından, Orhan da Koza yayınları tarafın-
dan basıldı. Millî Eğitim Bakanlığı da Necati Zekeriya’nın Hikâyeleri adlı bir kitap
yayımladı, “Bir Yazar Bir Eser” projesi kapsamında da “Bizim Sokağın Çocukları”
adlı eseri basmayı kararlaştırmıştır.
Yazarın çocuk edebiyatında bir dünya klasiği özelliği taşıyan Orhan adlı kitabı
Makedonya’da halen ilköğretim öğrencileri için Lektür (100 Temel Eser) kitaplar
listesindedir ve bu kitap Makedoncaya, Arnavutçaya, Sırpçaya, Romence’ye de
çevrilmiştir.
Biz bu tebliğimizde; Makedonya’daki Türk varlığına dikkat çektikten sonra,
Makedonya çocuk edebiyatının güçlü temsilcisi Necati Zekeriya’nın hayatına
temas edeceğiz. Necati Zekeriya’nın bir çocuk edebiyatçısı olarak yaptığı hizmetler
ve eserleri üzerinde dururken ORHAN adlı kitabının çocuk edebiyatında dünya
klasiklerinden biri sayılması gerektiğini gerekçeleriyle birlikte anlatacağız.
«II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ»
38
ÇOCUK EDEBİYATININ GEREKLİLİĞİ
Nurdan Damla
Yazar, Türkiye
İçinde bulunduğumuz teknoloji çağı bireyleri yalnızlaştırmıştır. İleri tekno-
lojinin yoğun atmosferi; tepkisiz, duyarsız, sevgisiz ve niteliksiz fertler türetmiştir.
İnsani erdemler sığlaşmış, ortak değerlerimiz tehlikeye maruz kalmıştır. Bu elim
kaybımızı edebi incelikler ve dirilişlerle telafi etem yoluna gitmeliyiz. Bu meyanda
bireylerin içsel inkişafında çocuk edebiyatının rolü yadsınamaz bir gerçektir. Ki;
çocuk edebiyatı bir toplumun en önemli kültür öğesidir. Bu estetik çabada üretken
ve dinamik beyinlere ihtiyaç vardır. Toplumda üretken zihne sahip bireyleri yetiş-
mesinde, aile ile başlayan eğitim sürecinde genç nesillerin üretkenliğini artıracak,
hedeflerini sağlamlaştıracak, düzgün ve tutarlı projeler üretmek durumundayız.
Onların hayal gücünü kamçılayacak, ruhsal duyuş ve derinliklerini artıracak, insani
erdemlerini besleyecek materyaller çocuk edebiyatı vasıtasıyla gerçekleşebilir. “
Çocuk Edebiyatı” bu meyanda bir köprü görevi görecektir.
Bu bağlamda nitelikli ve edebi inceliği mukim eserlere ihtiyaç vardır. Küçük
yaşlardan itibaren geliştirecektir. Çocuğun gelecekte üretken bir zihne sahip ola-
bilmesi için geniş bir hayal gücüne sahip olması gereklidir ki bu da ancak onun
kelime hazinesinin genişliği ile mümkündür. Zira kişinin hayal gücü, kullandığı
kelimelerin sayısıyla doğru orantılıdır. Çocuğa kelime haznesini geliştireceği im-
kanı sağlamak ise yazar, şair ve sanatçılarımızın Çocuk Edebiyatı alanında yapa-
cakları, bireysel gelişime yönelik profesyonel çalışmaları ile mümkün olacaktır.
Çocuk edebiyatı alanında Türk halkları olarak ortak öğelerimizi koruma altına al-
mak durumundayız. Bu meyanda uzun soluklu ve sağlam projelere ihtiyaç vardır.
Özgün ve orijinal olanı üretmek, korumak ve desteklemekle başlayacak olan bu
süreç; üretken ve dinamik beyinlerin beslenmesiyle inkişaf edecektir.
UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN TƏHLİLİ PRİNSİPLƏRİ
F.e.d Pirali Əliyev
Təhsil Problemləri İnstitutu,
Azərbaycan
Uşaq şeirlərinin özünəməxsus xüsusiyyətləri var ki, təhlil zamanı bunlar nəzərə
alınmalıdır. Yəni uşaq şeirləri bir neçə bədii detallardan, elementlərdən və aspekt-
lərdən ibarətdir. Başqa sözlə, uşaq şeirləri çox mürəkkəb daxili tərkibdən təşkil
olunur. Şeir nümunəsinin misraları və bəndləri arasında o qədər sıx əlaqə mövcud
olur ki, o bizə əsəri məcazi mənada canlı orqanizmə oxşatmağa əsas verir. Buna
görə, uşaq şeirlərinin kompleks təhlilində aşağıdakı prinsiplərə riayət olunması
tövsiyə olunur:
TEZİSLƏR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il
39
1. Tarixilik prinsipi. Mətnin yazıldığı dövrün, ictimai-siyasi, mədəni hadisələrin
ona təsiri, şairin yaradıcılığında həmin məsələlərin konkret əksolunması, ideo-loji
və mədəni həyatın təcəssümü, müasir dövr üçün əhəmiyyəti və s. məsələlər təhlildə
önə çəkilməlidir. Tarixi mövzular müəyyən zaman çərçivəsində bir ölkənin, hər
hansı bir sosial tarixi vəziyyətlə əlaqəli şəraitdir: onlar verilmiş zamandan kənarda
təkrar olunmurlar, bu və ya digər şəkildə konkretləşirlər.
Bu zaman həm də lirik şeirin məzmununda tarixilik baxımında vacib olan
elementlər şərh edilməli, ideya- bədii xüsusiyyətlərinə diqqət yetirilməlidir.
2. Növ və janr baxımından təhlil prinsipi. Uşaq şeirlərinin məzmunu aydın ol-
maqla yanaşı, misralarda hecaların sayı az, qafiyələri oynaq, sözləri sadə olmalıdır.
Folklorun lirik növlərindən: bayatı, layla, oxşama, sayacı sözlər, aşıq qoşmaları,
uşaq nəğmələri, mövsüm nəğmələri buna aiddir. Marş və himnlər də lirik şeir mətni
kimi diqqəti cəlb edir. Emosionallıq lirik şeirin əsas xarakterlərindəndir. Lirika
şairin subyektiv düşüncəsinin obyektiv əksetdirməsidir.
Lirik janrlar içərisində himnlər xüsusi yer tutur. Müasir dövrdə himnin bir neçə
növü yaranmışdır. Belə ki, dövlət himni, hərbi himn və müəssisənin (təhsil
müəssisəsinin) himni əhəmiyyətli şəkildə uşaqlar tərəfindən öyrənilməkdədir.
Türk xalqlarının birliyini, bütövlüyünü, qəhrəmanlığını, tarixi şəxsiyyətlərini
əks etdirən nümunələr yaranmışdır ki, təhlildə bunlara önəm verilməlidir.
3. İdeya- bədii xüsusiyyətlərinin təhlili prinsipi. Şeirdə irəli sürülən ideya, şair
niyyəti, pafos və s. məsələlərə diqqət yetirilməlidir. Pafos- bədii əsərin əsasını təş-
kil edən fikir və hissiyyatdır. V.Q.Belinski məsləhət görürdü ki, lirik şeiri təhlil
edib öyrənən zaman birinci növbədə onun pafosunu, yəni o əsərdə ifadə olunan
başlıca ideyanı, fikir və duyğunu təyin etmək lazımdır.
Tragik, qəhrəmanlıq, sentimentallıq, romantik, dramatik, yumoristik, satirik
pafos növləri var.
Təhlildə şeirin ideyasına xüsusi diqqət yetirilməlidir. İdeya- insanın şüurunda
varlığı əks etdirən və onun bizi əhatə edən mühitə münasibətini ifadə edən anlayış;
şairin dünyagörüşünün əsas və ən mühüm prinsipi; məfkurə, məslək, əkidə nəzərdə
tutulur.
Burada mövzu, tematika, problem, problematika, ideya, ideya istiqamətləri,
motiv, leytmotiv və s. məsələlərə aydınlıq gətirilməlidir. Lirik şeirin mövzusu rən-
garəngdir: xəlqilik, vətənpərvərlik, dostluq, azadlıq, olum və ölüm, vətəndaşlıq,
tənhalıq, məhəbbət, peysaj lirikasını nümunə göstərmək olar.
4. Lirik şeirin kompozisiya baxımdan təhlili prinsipi. Kompozisiya - əsərin
quruluşu, onun tərkib hissələrinin düzülüşü, əsərdə göstərilən həyat prosesinin sə-
ciyyələndirən surətlərin, onların əlaqə və münasibətlərinin təşkili, hadisələrin təs-
viri qaydasıdır. Lirik əsərin kompozisiyasının gözəl və aydın olması, onun ideya
məzmununun oxucuya yaxşı çatması üçün mühüm şərtləndəndir. Lirik əsərdə
təkrar olunan kompozisiyaya və dairəvi kompozisiyaya və sairəyə diqqət yetirilmə-
lidir.
«II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ»
40
5. Lirik əsərin qəhrəmanının, şair “Mən”inin əksin təhlili prinsipi. Lirik şeir-
də şair surəti lirik qəhrəman adlanır. Lirik şeirə lirik qəhrəmanın xarakterinin belə
bir konkret və tək təzahürü kimi baxmaq olar. Lirik qəhrəmanla şairin şəxsiyyəti
arasında möhkəm əlaqə, vəhdət mövcud olur; lakin bunlar təhlildə eyniləşdirilmə-
məlidir. V.Q. Belinski yazırdı ki, böyük şair “özü”, öz “mən”i haqqında danışarkən
hamı haqqında, bəşəriyyət haqqında danışır, çünki bəşəriyyəti maraqlandıran hər
şey şairin təbiətində iz buraxır.
6. Şeirin bədii- poetik dilinin (məcazlar baxımından) təhlili prinsipi. Şeiri
fərqləndirən ən başlıca cəhət məcazlar sistemindən geniş istifadə olunmasıdır. Mə-
caz söz və ya ifadənin başqa, qeyri- müstəqil mənada yaradılan bədii ifadədir. Uşaq
şeirlərində əsas etibarilə sadə məcazlardan daha geniş istifadə olunur. Şeirlərdə
təşbih və epitetlərdən istifadə olunubsa, nümunə gətirərək dəyərləndirmək lazımdır.
Elə şeir var ki, orada mürəkkəb məcaz növlərinə də yer verilmişdir. Hər halda, şeir-
də metafora, mübaliğə, litota, metonimiya, sinekdoxa, perifraza, ironiya yer
verilibsə, təhlildə bunlar aydınlaşdırılmalıdır.
7. Poetik sintaksisin (lirik şeirin bədii nitqinin sintaktik fiquru) təhlili prinsipi.
Uşaq şeirlərinin təhlilində poetik sintaksisə diqqət yetirmək lazımdır. Poetik söz
birləşmələri, cümlələr fikrin qüvvətlənməsinə xidmət göstərir. Bu zaman şeirdə
işlənmiş ritorik suala, ritorik nidaya, ritorik müraciətə diqqət yetirmək, onların iş-
lənmə məqamına aydınlıq gətirmək lazımdır. Yaxud, üslubi fiqur sayılan təkrara,
eyni fikrin qüvvətlənməsinə xidmət göstərən yaxın ifadələrin işlənməsinə, antiteza-
ya, inversiyaya, sintaktik paralliyə, elipsisə və s. diqqət yetirmək və işlənmiş nü-
munələrin xüsusiyyətlərini izah etmək lazımdır.
8. Poetik fonetikanın (poetik nitqdə səs sisteminin) təhlili prinsipi. Şeirin təh-
lilində fonetik dəyişkənlik mühüm rol oynayır. Sait və samit səslərin təkrar olun-
ması, anafora, epifora, alliterasiya, assonansın işlənmə səviyyəsinə diqqət yetirməli
və bunun dərəcəsi aydınlaşdırılmalıdır.
9. Bədii dilin leksik tərkibinin təhlili prinsipi. Lirik şeirin leksikanın təhlilinə
də önəm vermək vacibdir. Leksik baxımdan sinonimlərə, antonimlərə, omonimlərə,
neologizmlərə, arxaizmlərə, tarixizmlərə, frazologiyaya, aforizmlərə, terminlərə,
varvarizmlərə diqqət yetirmək mühüm məsələlərdəndir. Bu işdə: fonetik, morfoloji,
leksik, etnoqrafik dialektizmlərə aydınlıq gətirilməlidir.
10. Lirik şeirin vəzninin təhlili prinsipi. Lirik şeir heca, əruz vəzndə və sərbəst
şeir şəklində olur. Uşaq şeirləri vəznin daxili tələbləri baxımından təhlil edilməli,
vəznin gözəlliyi aydınlaşdırılmalıdır. Vəznin yaranmasında mühüm rol oynayan
qafiyə sisteminə diqqət yetirilməlidir. Şeirdə rədif də maraq yaratdığından nümu-
nələr gətirməklə aydınlaşdırılmalıdır.
Sadaladığımız prinsiplərdən istifadə etməklə uşaq şeirləri təhlil olunarsa, o
zaman şeirlər əsl qiymətini almış olar və işdə bir elmlik yaranar.
TEZİSLƏR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il
41
“ANAMIN NAĞILLARI”NDA KAYBOLMAYA YÜZ TUTAN
MİLLİ-MANEVİ DEĞERLER
Yrd. Doç. Dr. Pervane Bayram
Nevşehir Üniversitesi,
Türkiye
Anamın Nağılları, Azize Caferzade tarafından yazılmış ve 1982 yılında Bakü’-
de yayımlanmıştır. Eser, yazarın annesinden duyduğu 25 Azerbaycan masalının
edebi bir dille aktarılmış halidir. Bu masallarda, Azerbaycan toplumundaki ekme-
ğe, anneye, insanlara vb. kutsal değerlere olan sevgi, saygı ve sadakatten bahsedil-
mektedir. Eserin en önemli özelliği, yetişen nesillerin insanlara, ekmeğe, gelenek
ve göreneklere olan sevgi ve saygısının azalmasını önlemek, dinledikleri veya oku-
dukları bu masallarda geçen vatanseverlik, kanaat, sadakat, dürüstlük gibi hususları
zevkle ve eğlendirerek öğretmektir.
Bu masallarda, Azerbaycan sözlü edebiyatına ait efsane, mit, destan türlerinden
de istifade edilmiş, zaman zaman klasik edebiyattaki şem ve pervane vb. mazmun-
ların halk edebiyatındaki karşılıkları da verilmiştir.
Anamın Nağılları eğlendiren, eğlendirirken eğiten ve nesillerde tarih, aile, ah-
lak bilincini pekiştiren bir eser olarak hâlâ güncelliğini korumaktadır. Burada yaza-
rın pedagojik yönü de ön plana çıkmış, üretirken eğlendiren bir üslupla tarih şuuru-
nu, gelenek ve göreneklere saygılı olmayı yetişen nesillere aktarmayı başarmıştır.
Bildiride “Anamın Nağılları” dil, üslup, konu ve masal teknikleri yönünden in-
celenerek daha çok masalların sosyal muhtevası üzerinde durulacaktır.
TÜRKMEN-TÜRK ATASÖZLERİNDE ÇOCUK-ÇAGA
MOTİFİ VE İŞLENİŞİ
Yrd.Doç.Dr. Ramazan Çakır
Mevlana Üniversitesi,
Türkiye
Türkmen-Türk kültüründe önemli bir yere sahip olan atasözleri; milletlerin
geçmiş, algısı, kültürü ve yaşama biçimleridir. Anonim olan bu söz varlıkları, top-
lumların kimlikleri olup tarih ve edebiyatın ortak zeminidirler. Atasözleri; kısalık-
ları, içlerindeki özlü ifade, anlatımlarındaki kafiye, aliterasyon vezin gibi şiirsel
özellikler ve sık kullanılmalarıyla, akılda kolayca kalırlar. Çocuk eğitiminde ninni
ve masalla başlayan süreç atasözleri ile devam eder. Atasözleri hem bir terbiye me-
todu hem de milli ve kültürel değerleri çocuğa aktarmada önemli bir öğedir. Türk
kökenli topluluklar arasında ilk yazılı belgelerden günümüz eserlerine kadar ata-
sözlerinin kültürel değerlerini ve değer yargılarını ustaca ve etkili bir şekilde anlat-
mak için sık sık kullanıldıkları görülmektedir.
«II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ»
42
Atasözleri özellikle çocukların iyi ve kötüyü ayırt etmesine, olumluya yönel-
mesine, kötülükten kaçınmasını sağlar.Teşvik, koruma, motive etme, kültürel ve
ahlaki değerleri verme işlevlerini üstlenir ve sağlıklı bir şekilde eğitimini tamam-
lamasına yardımcı olur. Türkmence: “Çagany – ýaşdan, edebi – başdan.” Türkçe:
“Ağaç yaşken eğilir.” örneğinde olduğu gibi.
Bu çalışmada: Türkiye Türkçesinde ve Türkmence’deyer alan çocuk motifi ve
temasını içeren atasözleri, içerdikleri iletileri bakımından mukayeseli olarak ele
alınıp incelenmiştir.Her iki sahadaki çocuk unsurunu içeren atasözleri karşılaştırı-
larak benzerlik ve farklılıkları tespit edilmeye çalışılmıştır. Bu çalışmayla; halk
bilimine ve karşılaştırmalı folklor araştırmalarına bir katkıda bulunmak hedeflen-
miştir. Çalışma, her iki alandaki atasözlerinde şekil ve anlam bakımından benzer-
likler olduğunu göstermiştir.
Amaç, yöntem: Bu araştırmada; katılarak gözlem, literatür taraması, mülakat
teknikleri kullanılmıştır.Çalışmanın betimsel, tanımlayıcı ve açıklayıcı nitelikte
olmasına çalışılmıştır.
Kaynak olarak: Ö. A. Aksoy’un Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü, Ş. Aktaş’ın
Seçme Atasözleri ve diğer kaynaklar, Türkmence M.Carrıyev ‘in Nakılları, G.
Geldiyev’in, Türkmen Nakılları ve Atalar Sözü, Türkmenbaşı’nın Ruhname’si,
Geldiyev’in, Türkmen Halk Dörediciliği gibi birincil kaynaklar kullanılmıştır.
ƏHMƏD CƏMİLİN UŞAQ ŞEİRLƏRİNİN DİLİ VƏ ÜSLUB
XÜSUSİYYƏTLƏRİ
Pakizə Zakirova
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu,
Azərbaycan
XX əsr Azərbaycan uşaq ədəbiyyatı tarixində Ə.Cəmilin (1913-1977) müstəsna
xidmətləri olmuşdur. Onun uşaq əsərləri bu dövr Azərbaycan poeziyasında süjetli
lirikanın ən yaxşı nümunələri hesab olunur. Onun uşaq şerlərini mövzu baxımından
Böyük Vətən Müharibəsinə həsr olunmuş şeirlər, əməyə, zəhmətə çağırış, fəsillər,
aylar, bayramlar, vətən təbiətinin vəsfinə həsr olunmuş və s. qruplara ayrıla bilər.
Lakin onun yaradıcılığında şəxsən öz təsərrüfatları əsasında qələmə aldığı
müharibə mövzusunda olan əsərləri daha maraqlıdır. Bu baxımdan “Qaçqınlar”,
“Can nənə, bir nağıl de!”, “Laylay”, “Açıl, ey səhər”, “Nişan üzüyü”, “Bəxtiyar”
və s. daha maraqlıdır. Bu əsərlərdə məzmunla formanın vəhdəti folklor, klassik irs
və müasir ədəbi mühitdən faydalanmaqla yaranmışdır. Lakin Ə.Cəmilin ilk yara-
dıcılıq mənbəyi şifahi xalq ədəbiyyatı olmuşdur. Onun Azərbaycan laylaları üslu-
bunda yazdığı “Laylay”, Koroğlu dastanından istifadə etməklə “İgid ol, ürəkli ol”,
Aşıq Ələsgərin təsiri ilə yazdığı “Dünyada”, Tufarqanlının təsiri ilə yazdığı “Tor-
pağın qış nağılı”, “Çağırış” və başqa əsərləri buna misaldır. Sadaladığımız əsərlərin
TEZİSLƏR Bakı, 11-13 oktyabr 2012-ci il
43
dərindən təhlili və müqayisəsi zamanı məlum olur ki, Ə.Cəmilin fərdi yaradıcılıq
üslubunun formalaşmasında başqa poetik qaynaqlarla yanaşı Azərbaycanın folklor
poeziyası qüvvətli təsir göstərmişdir.
Əvvəlcədən qeyd etdiyimiz kimi, Ə.Cəmilin hətta ən kiçik həcmli əsərlərində
belə süjetli yığcam bir poema formasına rast gəlirik. Ə.Cəmilin yaradıcılığındakı
bu xüsusiyyət tənqidçi və şairlərimiz tərəfindən müxtəlif vaxtlarda qeyd olunmuş-
dur. Buna misal olaraq müharibə mövzulu şerlərindən “Qaçqınlar”, “Can nənə, bir
nağıl de!” kimi əsərləri göstərə bilərik. Hər iki əsərin yığcam və lakonik süjeti
dialoq şəklində quruluşdur. Birincidə mükalimə ana və qızı, ikincidə nənə və nəvə
arasında qurulmuşdur. Hər ikisində nigaran və qayğılı uşaqlığını yaşayan körpələ-
rin çəkdiyi iztirab və əzab, böyüklərin onların suallarını cavablandırması dramatik
anlam kəsb edir. Ə.Cəmil poema yazmır. Lakin bu əsərlər poema janrının xüsu-
siyyətlərini əks etdirir. “Laylay” şeiri adları çəkilən əsərlərlə müqayisədə müəllifin
ustalığını daha qabarıq nəzərə çarpdırır. Əsər dialoq şəklində yox, monoloqlayla
şəklində qurulub. Əsərdə “yuxusu dağlara qaçan” körpəsinə laylay oxuyan ana
dövrün faciəsini yaşayan anaların ümumiləşmiş obrazıdır. Ana ərinin müharibədə
həlak olduğunu duysa da, bunu balasından gizlədir, analara xas övlad sevgisi onu
həyata ümidlə baxmağa vadar edir:
Laylay dedim, gecə keçdi, daha yat!
Günlər ötsün, böyü, boya-başa çat.
Sənsən indi evimizin çırağı,
Böyü, oğlum, dərdin alım, tez boy at!
Laylay, gülüm, gözlərindən öpsün ay;
Laylay, qızım, laylay, balam, a laylar!
Şairin bütün uşaq şerlərində körpələrə hədsiz qayğı, onların taleyinə görə
nigarançılıq öz əksini tapmışdır. “Yel, əsmə! Əsmə! Əsmə!” şeirində şair körpələ-
rin taleyini bütöv bir nəslin taleyi kimi qiymətləndirir, bu günün körpəsinin yuxu-
sunu gələcəyin xoşbəxtliyinin qarantı kimi qiymətləndirir.
Ümumiyyətlə, Ə.Cəmilin uşaq şeirlərinin quruluş, forma xüsusiyyətlərinin təh-
lili belə bir fikir söyləməyə əsas verir ki, bu cəhətlər də şairin yaradıcılıq üslubunun
əsas mahiyyətini müəyyən edən süjetli lirika məsələsi ilə əlaqədar şəkildə meydana
çıxır. Ə.Cəmil də öz üslubunu fərdiləşdirməyə, başqalarından fərqləndirməyə
meyil edir. Onun şeirləri üçün ahəngdarlıq, musiqililik, axıcılıq daha xarakterikdir.
Onun əsərlərinin daha bir çox üslub xüsusiyyətləri orijinal qafiyələrdən daha çox
əksər hallarda məlum, dəfələrlə işlənmiş qafiyələrə müraciət etməsidir. Bu xüsu-
siyyətlər bir çox hallarda uşaq şeiri yazan bütün şairlərimizin üslubunda ümumi,
bənzər cəhətlər kimi ortaya çıxır.
«II BEYNƏLXALQ TÜRK XALQLARI UŞAQ ƏDƏBİYYATI KONQRESİ»
44
UŞAQ ƏDƏBİYYATINA ELMİ YANAŞMA
F.e.d., Ramil Əliyev
Azərbaycan Müəllimlər İnstitutu, Azərbaycan
Azərbaycan nağılları içərisində uşaq nağılları öz tematikasına görə xüsusilə
seçilir. Uşaq nağılları ümumi nağıl prinsipləri ilə təsnif olunmur, onun özünəməx-
sus janr prinsipləri vardır. Həmin janr prinsiplərindən çıxış edərək uşaq nağıllarını
uşaqların yaş səviyyəsinə uyğun olaraq təsnif etmək daha məqsədə uyğundur.
Təxmini bölgü əsasında uşaq nağıllarını kiçikyaşlı və məktəbyaşlı uşaqlar üçün
nağıllar kimi qruplaşdırmaq olar.
Kiçikyaşlı uşaqlar üçün olan nağılların özü də yaş qrupuna görə bir neçə qrupa
ayrıla bilər. Yaşı lap az olan balaca uşaqların dünyagörüşünü nəzərə alıb “Cik-cik
xanım”, “Sərçə” və s. nağılları söyləyici repertuarına daxil etmək olar. Belə nağıl-
larda uşaq dünyasına təsir edə biləcək təbiət haqqında bilgilər vardır.
Uşaqların yaş səviyyəsi artdıqca uşaq nağılları da məzmununa görə dəyişir.
Uşaqları daha çox maraqlandıran heyvanlar alzmindən bəhs edən nağıllardır. Belə
nağıllarda tülkü, xoruz, qurd, ayı, şir kimi heyvanlar obrazlaşır, müxtəlif məzmunlu
nağılların qəhrəmanlarına çevrilirlər. Belə nağıllarda alleqoriyadan istifadə olunur.
Məsələn, “Dana, keçi və qoyun”, “Armudan bəy”, “Şəngülüm, Şüngülüm və Mən-
gülüm” və s. nağıllarda ibtidai sinif şagirdlərinin dünyagörüşünə uyğun olaraq hey-
vanlar aləmindən bəhs olunur. Böyüklər üçün olan nağılları kiçik və ortayaşlı uşaq-
lara söyləmək çətinlik törədir. Belə uşaqlar üçün kiçik məzmuna malik, oynaq sü-
jetli heyvanlar aləmindən bəhs edən nağıllar daha çox maraq kəsb edir. Nağılçı
uşaqlarda müxtəlif heyvanlar haqqında geniş məlumat verə bilər. O, hər bir hey-
vanın xüsusiyyətinə uyğun olaraq, onları uşaqlara tanıtmalıdır. Məsələn, qurd ac-
göz, ayı axmaq, tülkü hiyləgərdir. Ona görə də “Əlcək” nağılında onların adları
daşıdığı mənalara görə verilir.
Dostları ilə paylaş: |