üşütmə düşdü və ingilis dilindəki have cold feet idiomları
muna misal ola bilər. Bu qrupdan olan idiomlarda əsas
element kimi Azərbaycan dilində daha çox ürək sözü,
210
ingilis dilində isə eyni mənaya malik heart sözü çıxış edir.
Belə ifadələr, adətən, ürəyin normal fəaliyyətinin
pozulmasını, qeyri-adi fiziki vəziyyətini bildirən söz
birləşmələrinin məcazi mənada işlənməsi nəticəsində
yaranır. Müq. et: azərb. ürəyi düşmək, ürəyi parçalanmaq,
ing. one’s heart leaped into one’s mouth, one’s heart sank
into boots. Belə idiomların oxşarlığı, artıq qeyd etdiyimiz
kimi, hisslərin ümumbəşəri xarakter daşıması ilə izah
edilir.
İdiomatik ifadələrin dillərarası ekvivalentliyini
təmin edən edən amillərdən biri də sabit söz
birləşmələrinin metaforik şəkildə işlədilməsidir. Metafora
dillərarası və mədəniyyətlərarası oxşarlıq və fərqliliklərin
ən güclü eksplisit ifadə vasitələrindəndir və universal
xüsusiyyətə malikdir.
Adi nitqdən fərqli olaraq, obrazlı nitqdə metaforik
vasitələrdən daha geniş istifadə edilir. Dilin obrazlılıq
sistemində metaforaların ümumi-tipoloji, fəlsəfi-linqvistik
əhəmiyyətini hələ antik müəlliflər qeyd etmişlər: “Bizi
əhatə edən gerçəklikdə elə bir əşya yoxdur ki, onun
211
adlandırılması üçün başqa bir sahənin istənilən
anlayışından istifadə edə bilməyək” [23, 277]. Aristotel
yazır ki, metafora ya növdən formaya, ya formadan növə,
yaxud da analogiyaya uyğun olaraq qeyri-adi
köçürmələrdir [yenə orada]. Dilçilik ədəbiyyatında
köçürmənin aşağıdakı ekstralinqvistik tipləri göstərilir:
insan-heyvan, heyvan-insan, bitki-heyvan, mücərrəd
anlayış-insan, insan-mücərrəd anlayış, heyvan-mücərrəd
anlayış, insan-əşya, əşya-insan və s.
Məcazlaşmanın iki növü vardır:
1) hərəkətin oxşarlığı üzrə məcazlaşma
2) vəziyyətin oxşarlıği üzrə məcazlaşma
Müasir metafora nəzəriyyələrindən birinin yaradıcısı
olan C.Leykof metaforanı və metaforik ifadələri biri-
birindən ayırır. C.Leykofa görə, metafora geniş mənada
bir sahə haqqında digər sahə vasitəsilə düşünmək kimi
başa düşülməlidir və onu konseptual metafora (conceptual
metaphor) adlandırmaq olar, məsələn, life is travelling.
Metaforik ifadələr isə metaforanın dildə əksi kimi
nəzərdən
keçirilməlidir
[74,
202].
İfadələrin
212
metaforlaşması onlara хаs olan bu və ya digər əlamət
əsasında baş verir. Azərbaycan dilindəki iti dil (yaxud dili
iti) və ingilis dilindəki a bitter tongue ifadələrini buna
misal göstərmək olar. Məcazlaşmaya əsaslanan analogiya
bu nümunələrdə aşkar hiss edilir.
Bir sira hallarda adi hərəkəti əks etdirən sabit söz
birləşməsi metaforik şəkildə işlədildikdə tamamilə başqa
assosiasiya yarada bilər. Məsələn, vicious circle “çıxılmaz
vəziyyət” (hərfən: “qüsurlu dairə”), to take by the throat
“bıçağı
sümüyə
dirəmək”
(hərfən:
“boğazından
yapışmaq”). Bəzi bədən üzvlərinin fizioloji, yaxud sosial-
simvolik aspekti ilə müəyyənləşən semantikaya malik bir
çox ifadələr uydurma obraza əsaslanır. İngilis dilindəki
break one’s head, tie smb’s tongue, Azərbaycan dilindəki
baş sındırmaq, dilini bağlamaq ifadələri buna misal ola
bilər. Ekvivalent idiomatik ifadələrin metaforlaşması sabit
söz birləşmələrinin məzmunundakı anlayışlarla real əlaqə
vasitəsilə baş verə bilər. Bir sıra hadisələrə uyğun gələn
hərəkətləri əks etdirən söz birləşmələri müvafiq
hadisələrin obrazlı ifadəsinə çevrilir: ing. close one’s eyes
213
(“ölmək”), azərb. gözünü yummaq, ing. open one’s mouth
(“danışmaq”), azərb. dil açmaq, ing. with one leq in
grave, azərb. bir ayağı qəbirdə və s.
Müxtəlif dillərdə idiomların oxşar olması təkcə
onların
komponentlərinin
zahiri
uyğunluğu
ilə
məhdudlaşmır. Oxşarlıq, ümumilik həm də həmin
idiomların ümumbəşəri xarakteri ilə əlaqədardır.
İdiomların həm də xalqın adət-ənənəsi ilə bağlı
yarana bilməsi onların ekvivalentlərinin başqa dildə
mütləq olması qənaətinə gəlməyə əsas vermir. Məsələn,
ingilis dilindəki to have one’s eye-teeth cut, to put one’s
foot into one’s mouth, to go cap in hand, neck or nothing,
to old hand, to show (call) one’s hand, to have an old
head on young shoulders, to show the white feather kimi
idiomatik ifadələrin Azərbaycan dilində tam ekvivalenti
yoxdur. Bu cür idiomların hərfi tərcüməsi onun mənasını
verə bilmir. Ona görə də idiomun ekvivalentinin axtarıb
tapılması lazım gəlir.
Məlum olduğu kimi, idiomatik vahidlərin
formalaşmasında milli-mədəni amil güclü rol oynayır.
214
İdiomlar hər bir dilin daşıyıcısı olan xalqın özünəməxsus
dünyagörüşü, təsəvvürləri, ətraf mühitə münasibəti, etik-
fəlsəfi baxışları, məişəti, təfəkkür tərzı və s. ilə bağlıdır.
İdiomların bir qisminin başqa dillərə tərcümə oluna
bilməməsi də əsasən bununla əlaqədardır. Məsələn, ingilis
dilindəki the skeleton in the cupboard (“evin sirrini gizli
saxlamaq”,
hərfən:
“bufetdə
skelet”)
idiomuna
Azərbaycan dilində ev bizim, sirr bizim idiomu müvafiq
gəlir. İt never rains, but it pours (hərfən: “heç vaxt yağış
yağmır, lakin bərk yağış tökür”) idiomunun Azərbaycan
dilində ekvivalenti dərd gələndə xalvarla gələr, çıxanda
misqalla idiomudur. Birds of feather flock together
idiomu Azərbaycan dilinə hərfən “Eyni lələkli quşlar bir
yerə toplaşır” kimi tərcümə etmək olar. Lakin Azərbaycan
dilində ingilis dilindəki müvafiq mənanı bildirən su axar,
çuxurunu tapar idiomu işlənir. İt’s the last straw that
breaks the camel’s back idiomu da Azərbaycan dilinə
hərfən “dəvənin belini qıran axırıncı saman çöpüdür” kimi
tərcümə edilə bilər. Əslində isə onun Azərbaycan dilində
artıq tamah baş yarar kimi ekvivalenti vardır.
215
Milli xüsusiyyətlərin əks olunduğu və müəyyən
məkan, zaman və tarixi faktlarla bağlı idiomların
tərcüməsi çətinlik törədir, ona görə də belə idiomları çox
zaman izahlı şəkildə tərcümə etmək lazım gəlir. Müq. et:
to send smb. to Coventry - “kiminləsə ünsiyyəti kəsmək”,
to come Yorkshire over somebody - “kimisə aldatmaq”, to
put somebody in the cart - “kimisə pis vəziyyətə
qoymaq”, to sit above the salt - “cəmiyyətdə yüksək
mövqe tutmaq”, to beat the air - “boş-boşuna çalışmaq”
və s.
Belə idiomların Azərbaycan dilində qarşılığını
tapmaq, onların tərcüməsində adekvatlığa nail olmaq üçün
müvafiq transformasiya yollarından istifadə edilir. Bu
məsələ növbəti fəsildə araşdırılır.
Dostları ilə paylaş: |