Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi


  downloaded from KitabYurdu.org Sidik axarı



Yüklə 4,48 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə27/58
tarix21.03.2017
ölçüsü4,48 Mb.
#12158
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   58

285 

downloaded from KitabYurdu.org



Sidik axarı 

Böyrək cisini 

kapsulun 

xarici qatı^

Kapilyar

 yumaqcıq 

Kanalcıqlar 

Urctra- 

Sidik kisəsi 

.. 



Hcnli 

„ 

xususı qat jjg

Ə

yj 

Topalayıcı 

Əzələ qişası 

axar 

Şəkil  1.  Sidik  ifrazat  sistemi. 

Soldan:  bu  sistemə  böyrəklər,  sidik 

axarları,  sidik  kisəsi,  sidik  kanalı  (uretya)  aiddir.  Sağ  böyrəyin  tərkibinə  daxildir:  1-

böyrək  ləyəni;  2-böyrəyin  beyin  maddəsi;  3-böyrəyin  qabıq  maddəsi.  Sağdan:  böyrək 

cisminin  tərkibində  -  yumaqcıq kapillyarlar  (qan gətirici  arteriyalardan yumaqcıqlara 

tökülür, çıxarıcı arteriollar ilə oradan çıxarılır), Bauman-Şimlyanski kapsulunun xarici 

epitelial  qatı.  Kapsulun  epitelial  daxili  qatı  (kapillyarların  daxili  qatının  hüceyrələri) 

foqositlərlə  verilmiş  (bax:  şəkil  6)  qan  kapillyarların  mənfəzindən  epitelial  kapsulun 

boşluğuna  süzülür,  filtrat-birincili  və  ya  ilk  sidik,  şəkil  2-yə  bax),  nefronla-  rın 

borucuqları və toplayıcı borucuqlar, hansı ki, böyrək kanalcıqlar ilə böyrək cismindən 

ilk sidik axır. Sidik borucuqlarında reabsorbsiya və sekresiyadan sonra (Şəkil 2-ə bax) 

son sidik (ikincili) əmələ gəlir və böyrək ləyəninə daxil olur. 

286 

downloaded from KitabYurdu.org





Çıxancı arteriol Gatlrici arteriol 

 

Şəkil 2. Filtrasiya, reabsorbsiyanm və sekretsiyanın yolları. 

A.  Böyrək  cisimciyinin  kapillyar  yumağında  (birincili  kapillyar  torunda)  gətirici 

arteriolla  gələn  arterial  qan  perfuziya  olunur.  Filtrasiyadan  sonra  böyrək  cismindən 

çıxancı  arteriola  keçir.  Borucuqlarm  arasında  (in-  tersistdə)  çıxarıcı  arteriol  orqanın 

parenximasını  qidalandıran  ikinci  kapillyar  torunu  (peretubilyar  kapillyar)  əmələ 

gətirir.  İkinci  kapillyarlarla  borucuqlarm  mənfəzindən  reabsorbsiya,  kapillyarların 

mənfəzindən isə borucuqlarm mənfəzinə sekresiya baş verir. Nəticədə ultrafiltratdan (ilk 

sidikdən) difintiv sidik (son sidik və ya ikinci sidik) əmələ gəlir. 

 

Şəkil



3

- Nefronun quruluş sxemi. 



1-kapillyar yumaqcıqları; 2- birinci 

dərəcəli  qıvrım  kanalcıqlar;  3-Henle  ilgəyinin  qalxan  hissəsi;  4-Henle  ilgəyinin  enən 

hissəsi; 5-ikinci dərəcəli qıvrım kanalcıq; 6-toplayıcı borular. 

287 

downloaded from KitabYurdu.org



14.3.

 

Nefronların quruluşu və böyrək qan dövranı 

Böyrəklər  paxla  formasında  cüt  orqanlardan  olub,  qarın 

boşluğunun arxa hissəsində onurğa sütununun yan nahiyəsinin sağ 

və sol  tərəfində  yerləşir. Böyrəyin  mikroskopda  kəsiyinə baxsanız 

onun  daxildən  beyin,  xaricdən  isə  qabıq  maddədən  təşkil 

olunduğunu görərsiniz. Böyrəklərdə 8-12 qədər piramidlər olur. Bu 

piramidlərin  əsası  qabıq  maddədə  olur.  Bu  piramidlərin  əsasında 

yerləşmiş  sidik  toplayıcı  bo-  rucuqlara  ayrı-ayrı  nefronun,  ikinci 

dərəcəli  qıvrım  və  əyri  sidik  borucuqlar  açılır.  Sidik  toplayıcı 

borucuqların zirvəsindəki məməciklər isə əvvəlcə kiçik kanalcıqlara, 

iki böyük kasalara, onlar da böyrək ləyəninə açılır. Buradan isə sidik 

axarları  başlayır  və  sidik  kisəsinə  birləşir  və  böyrək  ləyəninə 

toplanan  son  sidiyi  ora  axıdır.  Sidik  kisəsindən  isə  sidik  buraxıcı 

kanal- uretra başlayır (şəkil 1). 

Böyrəkləri  qanla  təchiz  edən  böyrək  arteriyası  qarın 

aortasından ayrılaraq böyrək qapısından böyrəyə daxıl olur və kiçik 

şaxələrə  arteriolalara  ayrılır,  bunların  hər  biri  gətirici  damar  (vas 

afferens) adı  altında Şumlyanski-Bauman kapsu- lasına daxil olur. 

Şumlyanski-Bauman  kapsulunda  hər  bir  damar  təxminən  50-yə 

qədər  arteriya  kapillyar  ilgəyi  təşkil  etməklə  Malpigi  yumaqcığını 

(birincili  arteriya  kapillyarlar)  əmələ  gətirir.  Yumaqcıqdakı 

kapillyarlar yenidən birləşərək atreriola (çıxarıcı damar-vas efferens) 

əmələ gətirərək kapsu- ladan xaric olur. Çıxarıcı damarın diametri 

gətirici damara nisbətən kiçik olduğundan yumaqcıqda təzyiq xeyli 

artır. Digər tərəfdən çıxarıcı damar kapsuldan çıxdıqdan sonra qısa 

məsafədə yenidən kapillyarlara şaxələnərək birinci və ikinci dərəcəli 

qıvrım  kanalcıqları  bürüyərək  ikinci  dəfə  arteriya  kapillyar  torunu 

əmələ gətirirlər. Beləliklə, böyrəkdə iki dəfə arteriya kapillyar toru 

kapsulun  daxilində,  birincili  və  ikincili  dərəcəli  qıvrım  sidik 

kanalcıqları və sidik toplayıcı borucuqlar ətrafında əmələ gəlir. Belə 

qan dövranı ancaq böyrəklərdə olur və əcaib qan dövranı adlanır. 

Kanalcıqların kapillyar torundan keçən qan kiçik ve- 



288 

downloaded from KitabYurdu.org



nalara daxil olur. Sonrakı birləşmədə onlar böyrək venasına çevrilir 

və aşağı boş venaya açılır. 



Qan  cərəyanı.  Ürək  hər  dəfə  yığılarkən  aortaya  vurduğu 

qanın  20%-dən  çoxunu  böyrək  arteriyası  ilə  böyrəklərə  axıdılır, 

yəni  dəqiqədə  1200  ml  qədər  (lOOq  böyrək  parenximası  350 

ml/dəq, beyin toxuması 50 ml/dəq), başqa sözlə beyin maddəsinə 

nisbətən 7 dəfə çox qan alır. 

Qan  plazmasınm  böyrəkdə  cərəyanı  (məhz  qanın  plaz- 

masmın yumaqcıq filtrasiyasından sonra ilk sidik əmələ gəlir) 600-

700 ml/dəq təşkil edir. 

Böyrəklər digər orqanlara nisbətən qanla 20 dəfə çox təchiz 

edilir. Hər böyrəkdən dəqiqədə 750 ml, gündə 1700 1-ə qədər qan 

axır.  Hər  5-10  dəqiqədən  bir  bədənin  bütün  qanı  böyrəklərdən 

keçir. 


Bədən çəkisinin 0,43%-ni təşkil edən böyrəklərdən ürəyin 

qovduğu qanın 1/4-1/5 hissəsi süzülür. 



Birinci  kapillyar  toru.  Müasir  təsəvvürə  görə  yumaqcıq 

kapillyarlarından  plazmanın  su  və  kiçik  molekullu  kompo-

nentlərinin  süzülməsi  yumaqcıqlardan  qanın  hidrostatik  təzyiqi 

(insanda  70  mm  civə  sütununa  bərabər  olur),  qan  plazması 

zülalların  onkotik  təzyiqi  (30  mm  civə  sütünü)  və  yumaqcıq 

kapsulasına toplanmış ultraflltratm hidrostatik təzyiqi (20 mm civə 

sütunu) arasındakı fərq nəticəsində baş verir. 

Birinci  kapillyar  torunun  mənfəzində  hidrostatik,  yəni 

duzların,  kristalların  yaratdıqları  təzyiqi  70  mm.Hg.st.  təşkil  edir 

(kapillyarlardan  kənarda  epitelial  kapsulun  boşluğunda  20 

mm.Hg.st.), onkotik zülalların yaratdığı təzyiq 30 mm.Hg.st. qədər 

olur.  Böyrək  cisimciyində  birinci  kapillyar  torunun  mənfəzində 

filtratsiya  Bauman-Şumlyanski  kapsulunun  boşluğunda  baş  verir 

(şəkil 2). 



Yumaqcıqdan süzülmənin sürətini müəyyən edən effektiv 

süzülmə  təzyiqi,  (hidrostatik  təzyiq)-(onkotik  təzyiq)-(epitelial 

kapsulun boşluğunda təzyiq)=(70 mm.Hg.st.)-(30 mm. Hg.st.) - (20 

mm.Hg.st.)=20  mm.Hg.st.  20  mm.Hg.  sütunu  ilk  sidiyin  əmələ 

gəlməsinə  kifayət  edir.  Süzülmə  yumaqcıq  kapillyarla-  rındakı 

təzyiqin plazma zülallarının onkotik təzyiqi ilə kap- 

289 

downloaded from KitabYurdu.org



suldakı filtratın təzyiqləri cəmindən artıq olduqda baş verir. 

İkinci  kapillyar  tom.  Çıxarıcı  arteriallar  vasitəsilə  birinci 

kapillyar tordan qan ikinci kapillyar tora daxil olur. Bu arteriollar 

beyin  maddəsinə  daxil  olub,  orada  ikincili  kapillyar  torunu 

(peritubulyar kapillyarlar) və duz vena damarları formasında qabıq 

maddəsinə  istiqamətlənir.  Bu  damarlar  (arterial  və  venoz) 

nefronların  borucuqlarına  və  toplayıcı  borucuqlara  paralel  gedir 

(Henle ilgəyi) və onları tor kimi əhatə edir. 

Peritublyar  (ikinci  kapillyar  toru)  kapillyar  toru  nefron 

borucuqlarına  yaxın  yerləşir,  bu  kapillyarlara  maddələr  bo- 

rucuqların  mənfəzindən  reabsorbsiya  olunur  (şəkil  2).  İkincili 

kapillyar torundan həmçinin böyrək hüceyrələrinin qidalanması baş 

verir.  Beyin  maddənin  kapillyar  lari  birbaşa  vena  qövsünə  açılan 

venulalara keçir. 

Beləliklə, böyrəyə daxil olan arterial qan əvvəlcə birincili 

kapillyar  torunun  kapillyarlarından  perfuziya  edir  və  məhz  sonra 

arterial  qan  ikincili  kapillyar  torun  kapillyarlarma  daxil  olur. 

Buradan isə venoz qan böyrək venaları ilə aşağı boş venaya açılır. 

Böyrəklərin  parenximası.  Hər  bir  böyrəyin  parenximası, 

qabıq  və  beyin  maddələrdən  ibarət  olub,  0,8-1,2  mln.  funksional 

struktur  vahiddən  -  nefrondan,  həmçinin  qabıq  və  beyin  qatında 

olan çoxlu toplayıcı borucuqlardan ibarətdir. Nefro- nun ayrı-ayrı 

hissələri  qanunauyğun  olaraq  qabıq  və  ya  beyin  maddəsində 

yerləşir. 



Nefron  -  böyrək  cismindən  başlayaraq  toplayıcı  bo-

rucuqlara  açılan  epitelial  borucuqlardır.  Nefronun  divarı  bir  qatlı 

epiteldən ibarət olub, onun müxtəlif nahiyələrindəki hüceyrələr biri 

digərindən fərqlənir. 

Bauman-Şumlyanski  (şəkil  3-4)  kapsulasından  xaric  olan 

kanalcıqlar,  böyrəyin  xarici  qabıq  qatının  proksimal  hissəsində 

birinci dərəcəli qıvrım sidik borucuqlarmı, sonra daxili beyin qatma 

daxil  olaraq  Henli  ilkəyinin  nazik  kanalını,  sonra  qalxan  (yoğun) 

distal borucuğunu, sonra yenidən qabıq maddəyə daxil olaraq ikinci 

dərəcəli qıvrım distal sidik borucuğunu əmələ gətirir. Qıvrım distal 

borucuqlar isə birləşdirici şöbə 

290 

downloaded from KitabYurdu.org



ilə sidik toplayıcı borucuğa, o da öz növbəsində toplayıcı axara və 

nəhayət məməciklərin ucundan kiçik və böyük kasacıqla- ra açılır. 

Buradan da böyrək ləyəninə açılır. 

Şumlyanski-Bauman  kapsulunun  diametri  təxminən  0,2 

mm-ə, qıvrım kanalcıqların uzunluğu 35-50 sm çatır. 

 

Şəkil 4. 



Yukstamedulyar (A) və qabıq 

(B) 


nefronlarm quruluş sxemi. I-qabıq 

maddə; II-xarici və III-böyrəyin beyin maddəsinin daxili sahəsi; 1 -yumaqcıq; 2-qıvrım 

kanalcıq; 3-enən düz hissə; 4-Henle ilgəyinin enən hissəsi; 5-nefron ilgəyinin nazik qalxan 

dizciyi;  6-nefron  ilgəyinin  yoğun  qalxan  dizciyi;  7-ikinci  dərəcəli  qıvrım  kanalcıq;  8-

birləşdirici şöbə; 9-toplayıcı boru; 10-yığıcı boru. 

Gətirici damarın divarında yumaqcığa daxil olduğu  yerdə 

mioepitelial  hüceyrələrdən  əmələ  gəlmiş  qalınlaşma  yus- 

taqlomerulyar (yumaqcıq ətrafı) kompleks var (şəkil 5 Q). 

Yustaqlomerulyar  kompleks  morfoloji  cəhətdən  üçbucağı 

xatırdadır,  iki  tərəfdən  afferent  və  efferent  arteriolalarla  əhətə 

olunub, əsasında isə bərk ləkə (macula densa) adlanan hüceyrələrlə 

əhatə olunmuşdur (şəkil 5 Q). 

Bu  hüceyrələr  daxili  sekretor  funksiyaya  malik  olub, 

böyrəyə  az  qan  gəldikdə  renin  ifraz  edirlər.  Renin  arterial  qan 

təzyiqinin tənzimində iştirak edir. Güman olunur ki, elektrolit 

291 

downloaded from KitabYurdu.org



balansının normal saxlanmasında da onun əhəmiyyəti var. 

Nefronun tipləri. Nefronun iki əsas tipi ayırd edilir - qabıq 

(nefronun  əsas  şöbələri  qabıq  maddəsində  yerləşir,  nef-  ronlarm 

85%-i  qabıq  nefronlardır)  və  yukstamedulyar  [(bu  nefronların 

Henle  ilgəyi  böyrəyin  beyin  maddəsinin  dərinliyinə  daxil  olur) 

(şəkil 4)]. 

Yukstamedulyar  nefron  böyrəyin  beyin  maddəsində 

yerləşir. Yukstamedulyar nefronlarda qan gətirici damarın diametri 

çıxarıcı  damarın  diametrinə  bərabər  olur.  Digər  tərəfdən  çıxarıcı 

damar  kapsuldan  çıxdıqdan  sonra  ikinci  dəfə  kapillyar  əmələ 

gətirmədən venoz sisteminə açılır. 

Henle  ilgəyinin  nazik  borucuqları  yastı  epitel  hüceyrə-

lərindən ibarət olub və əhəmiyyətli dərəcədə suyun diffızion rolunu 

azaldır.  Henle  ilgəyinin  hüceyrələri  kanalcıq-ların  mən-  fəzindən 

NaCl  kanalcıqlar  arasındakı  çıxarıcı  arteriola  qovur,  nəticədə 

arteriolda  təzyiq  yüksəlir,  mühit  hipertonik  olur.  Bu  isə  böyrək 

kanalcıqları arasında suyun osmotik diffuziyası üçün şərait yaradır. 

Henle ilgəyinin  yoğun şöbəsinin kanallarının divarı sidik cövhəri 

və  su  üçün  keçirici  deyil.  Birləşdirici  şöbə  və  birləşdirici 

borucuqların  divarı  əsas  və  aralıq  hüceyrələrdən  ibarətdir.  Əsas 

hüceyrələrin  sərbəst  səthində  kirpiciklər  var.  Onların  əsas 

funksiyası Na

+

 və Ch reabsorbsiya və K



sekresiya etməkdir. 

Aralıq hüceyrələr A (a) və V (/?) tipli hüceyrələrə ayrılırlar. 

Bu hüceyrələr K

+

 reabsorbsiya edir, bundan başqa a - hüceyrələri 



H

+

,  /?  -  hüceyrələri  isə 



HCO3 

sekresiya  edir.  Top-  layıcı  axarlar 

(toplayıcı borucuqlar kimi) elektrolitlərin, həmçinin aldosteron və 

ADH-təsiri altında su və sidik cövhərinin nəql olunmasında iştirak 

edir. 

Böyrək  cisimciyin  (şəkil  5)  süzülmə  baryerindən  plaz- 



manın  süzülməsi  nəticəsində  ilk  sidik  əmələ  gəlməsi  baş  verir 

(ultrafiltrat və ya yumaqcıq filtratı). 

Filtrasiya baryeri (şəkil 5B, V) kapillyarların endoteli, bazal 

membranı  və  podositlərin  ayaqcıqları  arasında  olan  filtrasiya 

yarığından ibarətdir. 

292 

downloaded from KitabYurdu.org



 

Daıııar qütbü 

Yumaqcıq kapilyan. 

podosıt 


(kapsııiııu 

daxili qatı) 

kapsulun boşluğu 

Proksimal əyri bontcuqlar 

Sidik qtitbii 

 

Şəkil  5.  Böyrək  cismi,  fıltrasiya  baryeri  və  yumaqcıq  ətrafı  kompleksi.  A.  Böyrək  cismi 



kapilyar yumaqcığı (təqribən 50-e qədər kapillyarlar ilgəyi) və epitel kap- suladan ibarətdir. Böyrək 

cisminin getirici arteriol daxil və xaric olan nahiyə damar qütbü adlanır; nefrondan proksimal əyri 

borucuqlar  çıxan  nahiyə  cismin  sidik  qütbüdür.  Epitelial  kapsula  iki  qatdan  ibarətdir;  xarici 

(parietal) və daxili (visseral). Qatlar arasında boşluq olur, bura qan kapillyarlarından yumaqcıq 

fıltratı  daxil  olur.  Kapsulun  boşluğu  proksimal  əyri  borucuqlara  açılır.  Bir  qatlı  yastı  epiteldən 

ibarət olan kapsulun xarici qatı, kapsulun xariclə əlaqəsini məhdudlaşdırır. Kapsulun xarici qatının 

hüceyrələri (podositler) yumaqcıqların kapilyarlanmn xarici yuxarı səthinə bitişmiş və endotel və 

bazal membranla birlikdə podositlər və kapillyar üçün ümumi olan fıltrasiyada iştirak edir. Həmin 

nefronun böyrək cisminin sidik qütbündən distal əyri borucuq damar qütbünə yaxınlaşır. Nefronun 

bu şöbəsinin şəkilinin dəyişməsi hüceyrələri (sixv ləkə) şəklini deyişmiş gətirici arteriollarla birlikdə 

(yukstamedulyar hüceyrələr) yumaqcıq ətrafı kompleks əmələ gətirir. Böyrək cisminin və həmçinin 

yumaqcıq ətrafı kompleksin tərkibinə yumaqcıqların kapilyar ilgəkləri arasında yerləşən mezanxial 

hüceyrələri daxildir. B. Podositlər. Kapsulun şəklini dəyişmiş daxili vərəqinin hüceyrələridir. Onlar 

böyük ayaqcıqlar əmələ gətirir, hansı ki, onlardan çoxlu sayda kiçik ayaqcıqlar çıxır. Yumaqcığın 

kapilyarların  endotelial  hüceyrələrində  çoxlu  sayda  fenestrlər  var.  Kapsulun  daxili  qatı  ilə 

kapillyarların endoteli arasında ümumi (üçqatlı) bazal membran formalaşır. 

downloaded from KitabYurdu.org



Kaya əzələ 

hüceyrələri 

yuqostavaskulyar 

(mezanqilial) 

hüceyrələr 

endotelial hüccyrələlr 



Şəkil 5. 

Böyrək cismi, fıltrasiya baryeri və yumaqcıq ətrafı kompleksi (ardı). 

V.  Filtratsiya  yarığı.  Podositlərin  kiçik  ayaqcıqları  bazal  membrana  birləşirlər. 

Podositlərin  ayaqcıqları  arasında  kiçik  (3040  nm)  filtratsiya  yarığı  vardır.  Plazmanın 

fıltrasiyası  bazal  membranın  lifli  əsası  və  fıltrasiya  yarığında  həyata  keçirilir.  Q. 

Yumaqcıq  ətrafı  kompleks,  yumaqcığın  kökündə  yerləşən  üç  tip  hüceyrədən  əmələ 

gəlmişdir. Birinci  tip-yuqustaqlamerulyar  (danəli)  hüceyrələr  -  gətirici  arteriolun  renin 

qranulaları  saxlayan  şəklini  dəyişmiş  orta  qat  saya  əzələ  hüceyrəsidir.  İkinci  tip-

yukustovaskulyar hüceyrələr (mezenxial) gətirici və çıxarıcı arteriollar arasında yerləşir. 

Üçüncü tip-distal bo- rucuğu yumaqcıq kökü ilə təmasda olduğu yerin epitel hüceyrələrdir 

(sıx ləkənin hüceyrələri). 

Filtrasiyanın parametrləri. Yumaqcıq fıltrasiyası müxtəlif 

ölçülərlə  xarakterizə  olunur.  (Filtratm  həcmi  yumaqcıq  fil- 

trasiyanın  sürəti  -  YFS;  effektiv  fıltrasiya  təzyiqi,  filtratm  gös-

təriciləri, kapsulun epitel boşluğu ilə kapillyarların mənfəzi arasında 

osmotik  təzyiqin  fərqi,  fıltrasiya  olunan  ion  və  mole-  kullarm 

xarakteri).  Qanın  plazmasından  fıltrasiya  olunan  ilk  sidik 

yumaqcığın kapillyarlarından axan qanın 10%-ni təşkil edir. Bu isə 

yaşlı adamlar üçün 10% sutkada 1800 / qan = sut. 180/ ul- tra və ya 

125 ml/dəq. (plazmanın həcminin 20%) olur. 

Elektrik  yükü.  Bazal  membranın  torunun  gözcükləri  və 

fıltrasiya  yarıqları  mənfi  yük  daşıyır,  bu  vəziyyət  də  anionlarm 

filtrasiyasmı məhdudlaşdırır və kationların filtrasiyası isə asanlaşır. 

Yumaqcıq filtratm tərkibi. Filtrasiya nəticəsində ilk si 

294 

downloaded from KitabYurdu.org



diyin  tərkibi  plazmanın  tərkibinə  yaxın  olur,  lakin  ultrafiltrat-  da 

qanın hüceyrə elementləri olmur, zülal isə nisbətən az olur. Xüsusilə 

ilk sidikdə həqiqi radiusu 4 nm çox olan makromole- kullar olmur. 

Böyrəyin  qan  cərəyanının  və  yumaqcığm  filtrasiya  sürə-

tinin tənzimində çoxlu hormonlar və neyromediatorlar iştirak edir. 

Onlardan anqiotenzin II, noradrenalin, dofamin, ADH, atriopeptin, 

entotelin, leykotrien və NO-azot oksidini göstərmək olar. 

Sidiyin  əmələ  gəlmə  prosesi  haqqında  yuxarıda  qeyd 

etdiklərimizi  daha  ətraflı  nəzərdən  keçirsək  son  sidiyin  əmələ 

gəlməsi əsas 3 prosesdən - süzülmə, geriyə sorulma və sekresiyadan 

ibarətdir.  Sidiyin  əmələ  gəlməsinin  ilk  mərhələsi  Bau-  man-

Şumlyanski  kapsulunun  daxilində  Molpigi  yumaqcıqla-  rında  baş 

verir.  Əvvəlcə  qanın  plazma  hissəsi  Şumlyanski-  Bauman 

kapsulundan süzülür. Toplanmış fıltrat (süzüntü) tər- kibcə yalnız 

zülalların və formalı elementlərin olmaması ilə qanın plazmasından 

fərqlənir. Həmin fıltrat (ilk sidik) birincili, ikincili dərəcəli qıvrım 

kanalcıqlar  və  sidik  toplayıcı  bo-  rucuqlarda  hərəkət  etdikdə 

tərkibindəki  su  və  həll  olmuş  maddələr  müxtəlif  intensivlikdə 

geriyə sorulur (kanalcıq reabsor- -bsiyası). Digər proses - kanalcıq 

sekresiyası ondan ibarətdir ki, nefronun epiteli hüceyrələrdən yeni 

üzvi maddələr, NH

4

+



 və H

+

 ionları sintez olunur. 



Sidiyin  əmələ  gəlməsində  birinci  nəzəriyyə  1842-ci  ildə 

Bauman tərəfindən irəli sürülmüş sekretor nəzəriyyədir. O ilk dəfə 

bu  kapsulanın  birinci  dərəcəli  qıvrım  borucuqlara  açıldığını 

müəyyən  etmişdir.  Baumana  görə  sekresiya  vasitəsilə  su  və  duz 

Malpigi  yumaqcığında,  başqa  üzvi  maddələr  isə  qıvrım 

kanalcıqların divarından ifraz olunur. 

Qana  bəzi  kolloid  boyası  yeridildikdə  bu  boyalar  kap- 

sulaya  toplanmış  mayedə  deyil,  kanalcıqlarda  və  kanalcıq  epi- 

telinin  protoplazmasmda  olur.  Beləliklə,  sianidlə  kanalcıqda 

toxuma tənəffüsünü ləngitdikdə bu proses azalır. 

Dərisi  tikanlılarda,  o  cümlədən  quşların  böyrəklərində 

yumaqcıqlar az və kanalcıqların əksəriyyəti kor qurtardığm- 



295 

downloaded from KitabYurdu.org



dan  sidiyin  əmələ  gəlməsində  kanalcığın  sekresiyası  əsas  rol 

oynayır. 

1844-cü  ildə  K.Lüdviq  tərəfindən  irəli  sürülən  süzülmə 

nəzəriyyəsinə görə sidiyin əmələ gəlməsi qanın plazma hissəsinin 

yumaqcıq  kapillyarlarmdan  süzülməsi  və  qıvrım  kanalcıq-  larda 

yenidən geriyə sorulması (reabsorbsiyası) nəticəsində baş verir. 

Yumaqcıq  kapillyarlarının  ümumi  səthi  böyrəyin  100  q 

çəkisinə görə 1,5 m

2

-a çatır. Bu süzgəc 100 A-ə qədər molekul- ları 



keçirir. 

Bunu A.N.Riçards əvvəlcə qurbağa, sonra isə dəniz donuzu 

və  siçanların  kəskin  təcrübə  şəraitində  böyrəyin  üzərini  açaraq 

mikroskop altında kapsulalardan birinə nazik mikro- pepitka şüşə 

borucuq salınmışdır. 

Bu  yolla  sidiyin  kapsulun  daxilindən  mikropepitka  ilə 

xaricə  şüşə  boru  axıdıb  toplamışdır.  Nəticədə  alman  yumaqcıq 

fıltratının  tərkibində  üzvi  və  qeyri-üzvi  maddələrin  olduğu 

müəyyən edilmişdir. 

Süzülmənin  olması  böyrəklərin  zəngin  qan  təchizatı  ilə 

əlaqədardır.  Gündə  böyrəklərdən  1500-1800  /-ə  qədər  qan  keç-

diyindən hər 6-10 / qanda 1 /. fıltrat əmələ gəlir. 150-180 / yumaqcıq 

fıltratının yalnız 1-1,5 l bədəndən xaric olur ki, buna son sidik və ya 

ikincili  sidik  və  ya  defınetiv  sidik  də  deyilir.  Demək  qıvrım 

kanalcıqlardan keçərkən ilk sidiyin tərkib hissəsi yenidən geriyə - 

qana  sorulur.  Bu  mülahizəni  sonralar  V.Keşni  inkişaf  etdirərək 

sidiyin  əmələgəlmə  prosesində  süzülmə  -  geriyə  sorulma 

(fıltratsion-reabsorbsion) nəzəriyyəsini irəli sürür. 

Birinci  qıvrım  kanalcıqda  əsasən  qlükoza,  qismən  su  və 

duzlar, Henle ilgəyinin enən hissəsində suyun çox hissəsi, qalxan 

hissəsi və ikinci dərəcəli qıvrım kanalcıqlarda isə qapı maddələrin 

geriyə sorulması baş verir. 

Belə ki, Henle ilgəyinin enən hissəsində su qalxan hissəsinə 

nisbətən çox sorulur. 

Müxtəlif  maddələrin  geriyə  sorulma  intensivliyini  sübut 

etmək üçün itin təcrid olunmuş böyrəyi üzərində təcrübə apa 



Yüklə 4,48 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   23   24   25   26   27   28   29   30   ...   58




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin