Dərslik Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi
Yüklə 4,48 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
275 downloaded from KitabYurdu.org kə tini təmin edən xüsusi hormon-villikinin hazırlanır. Xovla- rın hərəkətinin humoral yolla tənzimini belə bir təcrübə təsdiq edir: ac itin qan damarına başqa bir tox itin qanının yeridilməsi xovların hərəkətinə səbəb olur. Güman edilir ki, xovların saya əzələlərinin yığılması selikaltı təbəqədə yerləşən Meysner sinir toru ilə tənzim edilir.
Sinir sistemi bütünlüklə sorulma prosesinə və bağırsaq keçiriciliyinə tənzimedici təsir göstərir. Müəyyən edilmişdir ki, sorulma prosesi beyin qabığı tərəfindən tənzim edilir. Saponin bağırsağın epitel hüceyrələrinin keçiriciliyini dəyişməklə qlü- koza və suyun sorulmasmı gücləndirir. Saponini şərtsiz qıcıqlandırıcı kimi qəbul edib, onun orqanizmə yeridiləcəyi əvvəlcədən xəbər verildikdə belə, qlükoza və suyun sorulmasmı gücləndirir. Bununla beyin qabığının tənzimedici rolu sübut edilmişdir. Bu refleks şərti refleks fəaliyyətinin qanununa uyğundur: onu söndürmək və yenidən yaratmaq mümkündür. Amin turşularının nazik bağırsaqda sorulması sulu karbon və fosfor mübadiləsini zəiflədən bəzi maddələrin, məsələn, dinitrofenolun təsirindən pozulur. Bu onu göstərir ki, amin turşularının bağırsaq səthindən qana keçməsi «aktiv nəq- liyyat» prosesidir. Yəqin ki, amin turşularının sorulması prosesində onların fosforlaşması baş verir. Amin turşusu məhluluna ATF turşusu və qeyri-üzvi fosforun əlavə edilməsi sorul- manı gücləndirir. Qəbul edilmiş heyvan mənşəli zülalın 95-80 %-i həzm edilir və sorulur. Sulu karbonlar qana başlıca olaraq qlükoza və qalakto- za, çox cüzi miqdarda isə fruktoza və pentoza şəklində sorulur. Başqa maddələrdən fərqli olaraq sulu karbonlar oniki- barmaq bağırsaqda intensiv, nazik bağırsaqda intensiv, nazik bağırsaqların digər şöbələrində nisbətən zəif sorulur. Bağırsağa qlükoza yeridildikdə, qapı venasında onun miqdarı 2-3 dəfə artır. Qana qlükoza və qalaktozanın daxil olunması bağırsaq epitelinin «aktiv nəqliyyat» xüsusiyyətinin nəticəsidir. Qlükoza və qalaktoza başqa şəkərlərə nisbətən intensiv, hətta qatılıq qradiyentinin əksinə, yəni bağırsaqda onların qatdıqları qandakına nisbətən az olduqda belə sorulurlar. Heyvanın
downloaded from KitabYurdu.org bağırsağının selikli qişasını monoyodasetat və ya 2,4 dinitro- fenol ilə zəhərləməklə sulukarbon mübadiləsi və onların fos- forlaşması prosesi pozularsa, qlükozanm sorulması zəifləyir. Pentozanın sorulmasında isə osmos və diffuziya qanunlarına uyğun olaraq heç bir dəyişiklik yaranmır. Belə güman edilir ki, sorulma prosesində qlükoza və qalaktoza fermentativ fosfor- laşma prosesinə uğrayırlar. R.O.Faytelberq öz təcrübələrilə müəyyən etmişdir ki, sulu karbonların nazik bağırsaqlarda sorulması mədəaltı vəzin hormonu- insulin vasitəsilə stimulə edilir. Belə ki, insulin orqanizmin sulu karbon mübadiləsinə təsir edərək, qanda qlükozanm miqdarını azaldır. B vitamini çatmadıqda qlükozanan sorulması zəifləyir. Heyvanlar üzərində nişanlanmış atomlardan C 14 istifadə etməklə aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, həzm sistemində orqanizmə daxil olan bəzi göstəricilərə görə 75 %-i, başqa gös- təricilərə görə 30-45 %-i parçalanır. Bu zaman triqliseridlər mono, diqliseridlərə və sərbəst yağ turşularına parçalanırlar. Nazik bağırsaqlarda yağ turşularının duzları, mono və diqlise- ridlər, bəzən parçalanmamış neytral- yağlar, yəni triqliseridlər də sorulur. Triqliseridlər yalnız kiçik yağ damarlarından ibarət olan emulsiyaya çevrildikdən sonra sorula bilirlər. Emul- siyalaşma prosesi öd turşusu və yağın parçalanma məhsullarından (monoqliserid, yağ turşusu duzları) ibarət mürəkkəb kompleks birləşmələrin təsiri altında gedir. Emulsiyalaşmış triqliseridlər bağırsaq xovları tərəfindən limfaya sorulur. Yağ turşu-ları, mono və diqliseridlər bağırsağın epitelindən keçdikdən sonra onların bir hissəsi neytral yağı resintez edir, digər hissəsi isə fosfolipidlərin sintezində istifadə olunur. Neytral yağ əsasən limfaya sorulur. Ona görə də yağlı qida qəbul etdikdən 3-4 saat sonra limfa damarları südü xatırladan maddə ilə dolur. Buna baxmayaq əgər itdə və ya pişikdə döş limfa axacağı bağlansa belə, yağların sorulması yenə də baş verir. Normal halda qana sorulan yağın ancaq kiçik bir hissəsi daxil olur. Bu yağ turşularının qliseridlərinin bir-birilə yaratdıqları qısa sulu karbon zəncirindən ibarətdir. 277 downloaded from KitabYurdu.org Bağırsaqlara su qida və həzm şirələrilə daxil olur. Buraya l/-ə qədər selik; 1,5-2,5 / mədə şirəsi; 0,5-0,75 1 öd; 0,7-1 /. mə- dəaltı vəzin şirəsi və 1-2 /. Bağırsaq şirəsi, cəmi 6-7 /. maye daxil olur. Bu miqdara gündəlik su rasionu da (təqribən 2-2,3 /.) aiddir. Bağırsaqdan isə nəcis vasitəsilə cəmi 150 ml, su xaric olur. Qalan miqdar isə bağırsaqlardan qana sorulur. Suyun sorulması mədədən başlayır, nazik və yoğun bağırsaqlarda intensiv gedir. Bəzi tədqiqatçılar ağır suyun (D 2 O)
sorulmasmı öyrənmişdir. Ağır suyu mədəyə və ya nazik bağırsağa yeritməklə öyrənilmişdir ki, nazik bağırsaqlarda sorulma mədəyə nisbətən təqribən 10 dəfə intensiv gedir. Göstərilmişdir ki, 50 ml. ağır suyun nazik bağırsağa daxil edilməsindən 10 dəqiqə sonra onun 95 %-i sorulur. Suda həll olunmuş K. Ca-un xloridləri və fosfatları da başlıca olaraq nazik bağırsaqlarda sorulurlar. Bu prosesə göstərilən duzların orqanizmdə miqdarı təsir göstərir. Belə ki, qanda Ca-un miqdarı azaldıqda onun sorulması normaya nisbətən daha intensiv gedir. Bağırsaqlardan qana sorulmuş maddələr (zülal və sulu- karbonların parçalanma məhsulları) qan vasitəsilə qaraciyərə gətirilir və burada bir sıra mürəkkəb kimyəvi dəyişilmələrə uğ- rayırlar. Qaraciyərin bu vəzifəsi mühüm fizioloji əhəmiyyətə malik olub, Ekk üsulu ilə operasiya edilmiş, yəni qapı venasını qaraciyərdən ayırıb, aşağı boş venaya birləşmiş heyvanlarda müəyyən edilmişdir. Bu əməliyyatdan sonra yığılan qan qa- raciyərdən keçmədən qan dövranına daxil olur. Bu operasiya nəticəsində heyvan ölür. Ölümün səbəbi isə orqanizmin zəhər- lənməsidir. Normal halda parçalanma nəticəsində alman zəhərli maddələr qaraciyərdə zərərsizləşdirilir. Qaraciyərin qoruyucu funksiyası qanda olan zəhərli maddələri zərərsizləşdirməkdən ibarətdir. Məsələn, yoğun bağırsaqlardan qana indol, skatol, fenol kimi zəhərli maddələr sorulur. Bu maddlər qaraciyərdə oksidləşərək kükürd və qlü- koron turşuları ilə birləşərək zərərsiz efır-kükürd və cüt qlü- koron turşularına çevrilirlər. Qaraciyərdə gedən zərərsizləşdi- rici proseslər qoruyucu sintez adlanır. İtin bağırsağından gö
downloaded from KitabYurdu.org türülmüş ekstraktm periferik qan damarlarına yeridilməsi heyvanın zəhərlənməsinə səbəb olur. Halbuki, bu ekstrakt qanı venasına yeridildikdə zəhərlənmə baş vermir. Bu tədqiqat qaraciyərin qoruyucu vəzifəsini bir daha sübut edir. Qaraciyərlər aşağıdakı funksiyaların yerinə yetirilməsində də iştirak edir. 1) Qaraciyər qanın tərkibində olan albumin, fıbrinogen, qlobulı- nı, 2) protrombin fermentini, 3) qanın laxtalanmasımn qarşısını alan heparin maddəsini, 4) A,D vitaminlərini sintez edir. 5) Ana bətnində qan yaradıcı funksiyanı yerinə yetirir. 6) Artıq zülalı şəkərə çevirir. 7) Artıq şəkəri qlikogenə çevirir. 8) Zülalların parçalanma məhsulu amonyakı sidik cövhərinə çevirir. 9) Qaraciyər öd sintez edir və s. ümumiyyətlə, qaraciyər orqanizmdə 40-dan çox fizioloji funksiyaların yerinə yetirilməsində iştirak edir.
Müasir elmdə böyümə, inkişaf və onun yaş hüdudlarını tam əhatə edə bilən qəbul olunmuş təsnifat yoxdur. Aşağıdakı cədvəldə insan ontogenezinin I-antenatal, II-internatal, III- postnatal yaş dövrləri verilmişdir. İnsanda yuxarıda qeyd edilən yaş dövrlərinə uyğun olaraq müşahidə olunan inkişaf prosesi həm də həzm üzvlərinin morfo- funksional dəyişilməsində özünü göstərir. Həzm sisteminin postnatal inkişafa uyğun yaş xüsusiyyətlərilə qısa olsa da aşağıda tanış ola bilərsiniz. Ağız boşluğunda həzmin yaş xüsusiyyətləri: ağız boşluğu həzm borusunun qapalı olmaqla sümük əsası olan yeganə həzm üzvüdür. Burada dil və dişlər yerləşir. O, həm dad, həm də nitq funksiyasını yerinə yetirir. Dişlər qidanı xırdalayır, həm də sözlərin tələffüzündə iştirak edir. Yeni doğulmuş uşaqların ağız boşluğu nisbətən kiçik olur. 279 downloaded from KitabYurdu.org Cədvəl 2 İnsan ontogenezinin dövrləri I Antenatal
Herminal və ya xüsusi rüşeym mərhələsi (1 həftə)
Embrional dövr (5 həftə) iki fazaya: a) histotrof qidalanma, b) sarılıq qan dövram.
Fərdi inkişafın ne- ofetal dövrü (2 həftədə).
Fərdi inkişafın fe- tal dövrü (32 həftə): Dölün a) hemotrof, b) aminotrof qidalanma dövrləri.
başlanmasından göbək çiyəsi kəsilənə qədər keçən dövrü əhatə edir.
Yeni doğulma və ya çağa dövrü. 2.Südəmər dövr (10 gündən-1 il).
İlkin uşaqlıq (1-3 il).
Birinci uşaqlıq (4-7İ1).
İkinci uşaqlıq 7-11 yaş (oğlanlar), 8-11 yaş (qızlar).
Yeniyetmə 13-16 yaş oğlanlar, 12-15 yaş qızlar.
Gənclik dövrü 17-21 yaş oğlanlar, 16- 21 yaş qızlar.
Yetgin yaş, I dövr 22-35 yaş kişilər, 22- 35 yaş qadınlar.
Yetgin yaş; II dövr 36-60 yaş kişilər, 36-55 yaş qadınlar.
Ahıl yaş 61-74 yaş kişilər, 5674 yaş qadınlar.
Qocalıq dövrü 75-90 yaş.
Aşağıda yaş dövrlərinə uyğun olaraq dişlərin inkişafı 3 nömrəli cədvəldə verilmişdir. Cədvəl 3 Süd və daimi dişlərin çıxma vaxtı Dişlərin adı
' 25 y a ? _________
Cədvəldən göründüyü kimi, uşaqların dişləri iki mərhələdə inkişaf edir. İlk mərhələdə 2 yaşa qədər 20 ədəd süd dişi, 67 yaşından 14-15 yaşa qədər daimi dişlər çıxır. Lakin ağıl dişləri 17- 25 yaşına qədər çıxır.
downloaded from KitabYurdu.org Ağız suyu vəzilərinin inkişafı rüşeymin 3-cü əmmə və udma aktları isə rüşeym inkişafının 5 aylığında başlayır. Ağız suyunun miqdarı yeni doğulmuş uşaqlarda gün ərzində dəqiqədə 0,01-0,1 ml, 11-12 yaşlarda 800 ml; yaşlı insanlarda isə 1- 105 litrə ifraz edilir. Qocalarda isə onun miqdarı azalır. Südəmər körpələrdə ağız suyunda maltaza fermenti olmadığı üçün karbohidratlar, disaxaridlərə qədər parçalana bilir. Yemək borusu: - yeni doğulmuş uşaqlarda 10-11 sm, 2 yaşında - 14 sm, 5 yaşında - 16 sm, 10 yaşında - 18 sm, 15 yaşında - 19 sm, yaşlılarda - 25 sm olur. Yemək borusunun selikli qişası uşaqlarda böyüklərə nisbətən çox zəifdir. Mədə: - Yeni doğulmuş uşaqlarda ilk 12 ay ərzində mədənin sürətlə böyüməsi müşahidə olunur. Mədənin həcmi 7 sm 3 -dən 300 sm 3 -dək artır. Mədənin forması 1,5 yaşa qədər dairəvi, 2-3 yaşında armudvarı, 7 yaşından sonra yaşlılara məxsus kisə forması alır. Əzələ qişası da uşaqlarda zəif inkişaf edir. Vəz epitelinin əsas hüceyrələri yaxşı inkişaf etmir. Hüceyrə diferensasiyası 7 yaşa qədər davam edir. Cinsi yetişkənlik dövründə isə bu inkişaf başa çatır. Yeni doğulmuş körpənin (10 günə qədər olan vaxt) mədəsində xlorid turşusu olmur, südəmər (10 gündən 1 ilə qədər) dövründə isə az olur. Pepsinə nisbətən, süd zülalını parçalayan ximozin çox və həm də ondan aktiv olur. Ana südü inək südündən tez həzm olunur. Süd qidasından qarışıq qidaya keçən dövrlərdə (6 ayından sonra) mədə şirəsində xlorid turşusunun miqdarı artır, bu isə pepsinin fəallığınmın artmasına səbəb olur. Yeni doğulmuş uşağın mədə şirəsinin tərkibində pepsin, ximozin, lipaza, süd turşusu və birləşmiş formada xlorid turşusu olur. Turşuluq zəif olduğu üçün ancaq südün tərkibində olan zülalı həzm edə bilir. Ximozinin fəallığı (südü çürüdən) birinci aya nisbətən, ilin axırında 16-32 vahiddən, 256-512 vahidə qədər çoxalır. Lipaza fermenti süddə olan yağın 20 %-ni parçalayır. Lakin bu prosesə ananın südündə olan lipaza da kömək edir. Yaşa uyğun lipazanın fəallığı 10-12-dən, 35-40 vahidə qədər artır. Südəmər körpədə polisaxaridlər amilaza, laktaza, maltaza təsirindən monosaxaridlərə qədər parçalanır.
downloaded from KitabYurdu.org Parçalanma məhsulları südəmər körpədə mədədən qana və limfaya sorulur. Yaşlı insanlarda isə mədədə sorulma, bağırsaqlara nisbətən zəif gedir. Uşaqlarda ana südü 2,5-3 saata, inək südü 3-4 saata, qidanın tərkibində zülal və yağ çox olduqda 4,5-6,5 saata həzm olunur. Bağırsaqlarda qida mədədən bağırsağın ilk şöbəsi oniki- barmaq bağırsağa keçir. Buraya mədəaltı vəzi və qaraciyərin öd axarları açılır. Onikibarmaq bağırsaqda mədəaltı vəzə, bağırsağın özünün şirəsinin və ödün təsirilə qida əhəmiyyətli dərəcədə həzm olunub, qan və limfaya sorulur. Mədəaltı vəzin çəkisi yeni doğulmuş uşaqlarda 3,1 qr, 2-4 yaşında 21,4 qr, 7-14 yaşında 47,5 qr, 20-30 yaşında 90,9 qr, 40-50 yaşında 104,0 qr olur, qocalarda isə vəzin çəkisi tədricən azalır. Onikibarmaq bağırsaqdan qida kütləsi nazik bağırsağın acı, qalça şöbələrinə isə yoğun bağırsağa daxil olur, burada lazımlı maddələr qan və limfaya sorulur, çöküntü məhsulları isə nəcis şəklində düz bağırsaqdan analdəliklə xaricə tullanır. Nazik bağırsağın uzunluğu 5-6 m, yoğun bağırsağın uzunluğu 1,5-2 m-ə qədər olur. Uşaqların yoğun bağırsaqlarında bakteriyalar tərəfindən B qrupu və K vitamini sintez olunur. Bağırsaqlar uşaqlarda böyüklərə nisbətən uzun olur. Belə ki, yaşlı adamlarda bağırsaq bədəndən 4-5 dəfə uzun olduğu halda, uşaqlarda 6 dəfə uzun olur. Bu xüsusən uşaqların qarışıq qidaya keçməsilə əlaqədar olaraq 1-3 və 10-15 yaşlarında daha intensiv gedir. Yeni doğulmuş uşaqlarda qaraciyər 150 qr olub, onun çəkisi 8-10 ayında iki dəfə artır, 14-15 yaşında 1,3 kq, yaşlılarda 1,5 kq qədər olur. Ödün ifrazı 3 ayından başlayaraq yaşla əlaqədar artır və sutka ərzində onun miqdarı 1-1,5 1-ə çatır. İnkişaf dövrlərində nəinki bağırsaqların uzunluğu, həm də selikli qişada olan xov- ların, haşiyəli hüceyrələrin miqdarı artır, qocaldıqda isə tədricən azalır. İşıq mikroskopunda çox çətinliklə müşahidə olunan xov- lar və onların mikroxovcuqlarmm uşaqların və yaşlıların qida 282 downloaded from KitabYurdu.org kütləsini mənimsəməsində əhəmiyyəti çox böyükdür: 1) sorma səthini artırıb 300-500 m 2 çatdırır. 2) mikroxovcuq- larm arasında çoxlu miqdarda fermentlər olur, həmin ferment- lərdən bağırsaq boşluğuna çox az miqdarda daxil olur. Buna görə də bağırsaq divarının epitelinin, yəni mikroxovcuqlarm arasında fermentlərin qatılığı yüksək olduğu üçün əsas həzm prosesi bağırsaq boşluğunda deyil, məhz mikroxovcuqlarm arasında bağırsaq epiteli divarında gedir. Buna görə də belə tip həzmə divarönü, membran və ya təmas həzmi deyilir. Bu tip həzm orqanizm üçün həm də ona görə çox əhə- miyyətlidir ki, bağırsaqda olan mikroblar mikroxovcuqlarm arasında olan məsamələrə nisbətən çox iri olduqları üçün oraya daxil ola və həm də orada həzm olunmuş qidanı mənimsəyə bilmirlər. Əgər mikroblar oraya daxil olub, oradakı qidanı mənimsəyə bilsəydilər, onda qana çox az miqdarada həzm olunmuş qida sorulardı. 283 downloaded from KitabYurdu.org XIV FƏSİL SİDİK-İFRAZAT SİSTEMİ 14.1. Sidik ifrazat sisteminin quruluşu və əhəmiyyəti haqqında ümumi məlumat Sidik-ifrazat sisteminin əsas funksiyası insan və heyvan orqanizmində maddələr mübadiləsinin gedişində əmələ gələn zərərli maddələrin artıq miqdarının orqanizmdən xaric edilməsini təmin etməkdir, istər yaşlı, istərsə də uşaq orqanizmində qanın osmotik təzyiqinin (izoosmiya) və ion tərkibinin (izoioniya) sabitliyinin saxlanılmasında əsasən ağciyərlər, tər vəziləri, mədə- bağırsaq traktı və əsas ifrazat üzvi olan böyrəklər iştirak edir. Ağciyərlər orqanizmdə karbon qazı, su, efir, xloroform və spirt buxarlarını, bağırsaqlar ağır metal duzların xaric edilməsində, dəri suyun buxarlanmasında iştirak etməklə, tər vəziləri təri kənar etməklə bədən temperaturunun və orqanizmin daxili mühitinin sabitliyini qoruyub saxlayır. Süd vəzilərinin ifaraz etdiyi süd uşağın gündəlik qida- lanmasına, piy vəzilərinin ifraz etdiyi piy dərini nəm və yumşaq saxlamağa xidmət edir. 14.2. Böyrəklərin fiziologiyası Böyrəklər (şəkil 1) 3 əsas funksiya yerinə yetirir; sidik əmələgətirmə, homeostaz və endokrin.
məhsullarını, lazımsız maddələr və artıq birləşmələri orqanizmdən xaric edir. Hər gün böyrəkdən süzülən 1,5 / ikincili və ya son sidik sidik çıxarıcı yollarla orqanizmdən kənar edilir. Mübadilənin son məhsullarına sidik cövhəri, sidik turşusu, kreatin, bilirubinin çevrilməsindən əmələ gələn maddəni (bi- liverdin, urobulin), amiak, polaminlər, hormonlar və onların metabolitləri daxildir.
downloaded from KitabYurdu.org zərərli olan maddələri kənar etməklə, mayenin həcmi və tərkibini, elektrolit, turşu-qələvi, natrium, kalium, xlor, fosfor və s. maddələrin müvazinətini sabit saxlayır.
sintez edir. Böyrəklər həm qan cərəyanına daxil olan hormonları (eritropoetin, kalsitriol), həm də lokal fəaliyyət göstərən vazokonstriktorları (damar daraldan) və vazodilatatorları (damar genəldən) sintez edir (məsələn, arteriyal qan təzyiqinə təsir göstərən renin, hipertonzin). Yukstaqlomerulyar aparatın dənəli hüceyrələri müxtəlif amillərin təsirindən renin ifraz edir (şəkil 4a). Angiotenzin II damar daraldıcı təsiri ilə yanaşı, al- dosteron ifrazını və susuzluq hissiyatını gücləndirir, o həm də kanalcıqlarda natriumun geri sorulmasmı tənzim edir. Lakin böyrəklərin əsas funksiyası sidik əmələ gətirmək və bədəndən xaric etməkdir. Filtrasiya (süzülmə), reabsorbsiya (geriyə sorulma), sekresiya (ifrazetmə) və böyrək daxili metabolizm (maddələr mübadiləsi), böyrəyin sidik ifrazetmə və homeostatik funksiyaları ardıcıl prosesin nəticəsidir: filtrasiya, reabsorbsiya, sekresiya və həmçinin böyrək daxili metabolizm kimi əsas proseslər böyrəyin qan kapillyarı və böyrək borucuqlarmm mənfəzi arasında baş verir. Yumaqcıq filtirasiyası (ultra filtrasiya, şəkil 2) yumaq- cıq kapillyarların mənfəzindən (birinci kapillyar toru) böyrək cisimciyində epitelial kapsulun mənfəzində baş verir və birincili ilk sidiyin ultrafiltratının əmələ gəlməsinə səbəb olur. Hər gün yaşlı adamların böyrəyi 180 / ilk sidik hazırlayır. Borucuq rabsorbsiyası (şəkil 2) böyrəyin borucuqların- dan sonra qan kapillyarlarının ikincili kapillyar torunun mənfəzində baş verir. Reabsobsiyanın sutkalıq həcmi 179 l qədər olur.
rələri ultrafiltrata hüceyrə mənşəli olmayan maddələrdən və peritubulyar kapillyarlarda (ikincili kapillyar toru) və ya bo- rucuqların epitel hüceyrələrində əmələ gələn bir sıra kimyəvi maddələri ifraz edir.
Yüklə 4,48 Mb. Dostları ilə paylaş:
|