AAZƏrbaycan tariXİNİn məNBƏŞÜnasliğI

Ядябиййат сийащысы

1. 
   Книга деяний Ардашира, сына Папака. М., 1987.
   
2. 
   Касумова С. Азербайджан в III-VII вв. Баку, 1993.
   

Erməni mənbələri

Erkən orta əsrlər dövrü tarixini hərtərəfli və mükəmməl əks etdirən digər mənbələr toplusu erməni tarixi abidələridir. Erməni ta­rixi məktəbinin formalaşması üç faktor bağlıdır. Bunlardan bi­rin­cisi Ermənistan ərazisində xristainlığın yayılması, ikincisi, İran­da Arşakilər sülaləsinin hakimiyyətdən getməsi, üçüncüsü isə Er­mənistan dövlətçiliyinə son qoyulmasıdır. Arşakilər sülaləsinin idarə­çiliyi dövründə İran tabeliyində olan ərazilərdə zərdüştlüyün kök­lərinin möh­kəmlən­dirilməsində maraqlı idi. İşğal edilən ərazi­lə­rin həm siyasi, həm də mənəvi təzyiq altında saxlanılması Arşaki sülaləsinə xas olan taktika idi. Arşakilərin hakimiyyətdə olduğu bir dövrdə Ermənistanda bu siyasətin ardıcıl olaraq, həyata keçirilməsi çətin deyildi. Çünki Ermənistan ərazisində siyasi hakimiyyət İran Arşakiləri ilə sıx qohümlüq əlaqələrinə malik yerli Arşaki sülalə­si­nin əlində idi. Belə əlverişli siyasi vəziyyət İran Arşakilərinə Ermənistan və Azərbaycan ərazisində xristianlığın ilk rüşeymlə­ri­nin cücərməsi faktına göz yummağa imkan verirdi. Lakin İranda Ar­şakilər sülaləsinin devrilməsi və hakimiyyətə yeni Sasani süla­ləsinin gəlməsi vəziyyəti kökündən dəyişmiş oldu. Sasanilərlə heç bir qohumluq əlaqəsinə malik olmayan, əksinə siyasi rəqib olan Ermənistan Arşakiləri dini faktordan siyasi mübarizə aləti kimi istifadə etməyə başladılar. Dini faktor Bizans imperiyası tərəfindən də Sasani İranına qarşı mübarizədə əlverişli vasitə hesab edilir və Ermənistanı potensial müttəfiqə çevirmək üçün tətbiq olunurdu. IV əsrin sonunda İran-Bizans qarşı­durması nəticəsində Ermənistanın iki imperiya arasında bölüşdürülməsi və beləliklə də Ermənistan dövlətçiliyinə son qoyulması vəziyyəti daha də gərginləşdirdi.

IV əsrdə Ermənistanın problemləri təkcə xarici fak­tor­larla bitmirdi. Daxili vəziyyətdə yaranmış gərginlik, ziddiyyət və qarşı­dur­malar da ciddi problemlərə səbəb olmuşdu. Belə ki, Sasanilərin Ermənistan Arşakilərinə qarşı mübarizəsi yerli iri naxararlar arasın­da müstəqillik və mərkəzdənqaçma tendensiyasının güclənməsinə gətirib çıxardı. Siyasi müba­ri­zə­yə qoşulmuş xristian kilsəsinin da­xi­lində gedən çəkişmələr son nəticədə Ermənistanda mərkəzi döv­lət­çilik ideyasının tamamilə zəifləməsi və nəhayət, onun süqutuna gətirib çıxardı.
Bütün bu hadisələr V əsr erməni tarixi ədəbiyyatının forma­laş­­masında həlledici rol oynadı. Erməni tarixi məktəbinin for­ma­laş­ması məhz bu baxımdan üç faktorla-xristianlığın yaranması, er­məni əlifbasının tərtib edilməsi və erməni dövlətçiliyinin süqutu ilə şərtlənir. Buna görə də demək olar ki, bu məktəbin qarşısında qoy­du­ğu əsas məqsəd xalqa onun tarixinin yazılı şəkildə çatdırılması, onun tarixinin qorunması, xalqın birləşdirilməsi və assimilyasiya­sı­nın qarşısının alınması, xalqın dövlətçiliyin bərpası uğrunda müba­ri­zəyə qaldırılması və onda mübariz ruhun tərbiyə edilməsindən iba­rət idi.
Erməni tarixi mənbələrinin ilkin nümunələri V əsrə təsadüf edir. Bu mənbələrin müəllifləri əksərən dini xadimlər olub, siyasi və mülki tarixi dini konteksdə təqdim etməyə çalışmışlar. Bu mənbələrdə qonşu xalqların, yəni alban və gürcülərin, tarixinə müraciət, müstəqil xarakter daşıma­ya­raq, Ermənistan tarixi kon­teks­tində şərh edilir. Cənubi Qaf­qaz ərazisində ilk xristian icmala­rı­nın yaranması, xristian­lığın bu ərazidə yayılması xüsusiyyətləri, zərdüştlük və xris­tianlığın münasibətləri V əsr müəllifləri Aqatan­qelos («f» və «o»hərfləri erməni əlifbasına Mesropdan sonra əlavə olunmuşdur), Yegişe, Sebeos və s. əsərlərində hərtərəfli işıqlandı­rıl­mışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, erməni dilində yazıb-yaratmış bu müəlliflərin heç də hamısı milliyyətcə erməni olmamışlar. Məs., Aqatanqelosun yunan mənşəli, Sebeos Baqratuninin yəhudi mənşə­li olması haqqında fikirlər erməni tarixşünaslığında da səslənir. Favstos Buzand (Bizanslı) əsərində ermənilərə müraciətdə «biz ermənilər» deyil, «onlar, ermənilər» ifadəsini işlədir, və bununla da özünün erməni olmadığına işarə vurur. Erkən orta əsr Azərbay­can tarixinin bərpası üçün olduqca mühüm əhəmiyyət kəsb edən erməni mənbələri Qafqazın, o cümlədən də Azərbaycanın siyasi və mülkü tarixinə dair olduqca geniş məlumat verirlər. Koryun «Mes­rop Maştosun həyatı» adlı əsərində Cənubi Qafqaz ərazisində xris­tianlığın yayılması və bununla əlaqədar əlifbaların tərtib edilməsi və məktəblərin açılması, bu ərazidə məskunlaşmış xalqların mə­nə­vi dünyası, etik dəyərləri haqqında məlumat verir. Favstos Buzand, Yeqişe, Movses Xorenasi öz əsərlərində siyasi tarixə daha çox üstünlük verirlər. Yeqişenin «Vardan və erməni müharibəsi haq­qın­­da» adlı əsərində Erməni–Sasani qarşıdurması xristianlığın zər­düşt­lüyə qarşı mübarizəsi kimi təqdim olunur, xristianlığın qa­nun­ları zərdüştlüyün doqmalarına qarşı qoyulur. 428-ci ildən 464/465-ci ilə qədər olmuş siyasi hadisələri təsvir edən müəllif əsas diqqəti 451-ci il Avarayr döyüşünə yönəldir.
V əsr erməni yazıçısı Lazar Parpesi yaratdığı əsərlərilə er­mə­ni tarixi məktəbində salnamə ənənəsinin əsasını qoy­muşdur. Onun əsərlərində («Ermənistan tarixi», «Erməni hökumdarı Vaan Mami­kon­yana məktub») Cənubi Qafqaz xalqlarının IV-V əsrlərdə Sasani İranına qarşı apardığı mübarizə, Şimali Qafqazın dağlı tayfalarının Albaniyaya yürüşü və s. məsələlər işıqlandırılmışdır.
Ermənistan tarixinin atası sayılan Movses Xorenasinin əsərlə­ri kamilliyi və bütövlüyü ilə seçilir. Onun «Ermənistan tarixi» əsəri erməni naxararı Saak Baqratuninin sifarişi ilə yazılmışdır. Əsərdə Albaniyanın, Gürcüstanın siyasi və mül­kü tarixinə kifayət qədər yer ayrılmış, onların ən böyük şəhərləri geniş təsvir edilmişdir.
VII-VIII əsr erməni müəllifləri sələflərindən fərqli ola­raq, siyasi tarixə daha çox üstünlük vermişlər. Yepiskop Sebeos Baqra­tu­ninin əsərində erməni xalqının tarixi ən qədim dövrdən (Hayk, Arşakuni sülaləsi, Sasani-Ermənistan qarşıdurması və s.) VII əsrin I yarısına qədər şərh edilmişdir. 646-cı il Dvin kilsə məclisinin iştirakçısı olmuş Sebeos zəngin mənbə bazasına malik əsərinə Cənubi Qafqazın, o cüm­lədən, Albaniyanın qədim və erkən orta əsrlər dövrünə dair maraqlı məlumatlar daxil etmişdi.
Erməni tarixi məktəbinin görkəmli nümayəndələrindən olan Gevond Vardapet «Xəlifələrin tarixi» adlı əsərin müəl­lifidir. Əsər Şapur Baqratuninin sifarişi ilə yazılmış və 157 illik tarixi (631-ci ildən 788-ci ilədək) əhatə edir. Gevond əsərində Albaniyanın tari­xi­nə xüsusi əhəmiyyət vermiş, bu ərazilərə türkdilli tayfaların yürüş­ləri, Albaniyanın və İberi­yanın dini, etnik strukturu, əhalisinin dili, məşğuliyyəti, təbii-coğrafi şəraiti, inzibati-ərazi bölgüsü haqqında məlumatlar daxil etmişdir.
Erməni tarixi mənbələrindən danışarkən bir epistolyar abi­də­nin adını da çəkmək lazımdır. «Qirk tltos» (Məktublar kitabı) adla­nın bu mənbə əsasən Cənubi Qafqaz xalqlarının mənəvi həyatının bəzi məqamlarına, xristianlığın bu ərazidə oynadığı rol və xristian kilsələri arasında liderlik uğrunda gedən mübarizəyə həsr olun­muş­dur. Alban və Gürcü din xadimlərinin Yunan və Suriya xristian kilsələri ilə yazışma­larından ibarət olan bu mənbə V-VII əsrlər tarixini əhatə edir.
Beləliklə, erməni tarixi mənbələri Albaniya və Cənubi Qaf­qaz xalqlarının erkən orta əsr tarixinin bərpası üçün müvafiq və qiymətli mənbələr olaraq, Qafqazın siyasi və mülkü tarixinin bər­pa­sında mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu mənbələrin verdiyi informasiyadan istifadə tənqidi xarakter daşımalı, onların yarandığı şərait, onların yaranma məqsədi və əsas ideyası, informasiya mən­bə­si, müəllifin siyasi oriyentasiyası, məqsəd və vəzifələri təhlil olun­malıdır.