Toshkent viloyati chirchiq davlat pedagogika instituti yordamchi tarix fanlari

O‘zbekiston tovar-pul munosabatlarining shakllanishi va rivojlanishi.

O‘zbekiston territoriyasida topilgan birinchi numizmatik yodgorlik Eron shohlari — Ahmoniylar davriga mansub. Bizning eramizdan oldingi VI—V asrlarda bu podsholik katta territoriyaga ega bo‘lgan edi. Unga Old Osiyo, shuningdek, O‘rta Osiyoning qadimiy oblastlari - Baqtriya (Tojikistonning janubi va O‘zbekiston, Shimoliy Afg‘oniston), Sug‘d (Zarafshon va Qashqadaryo vodiysi), Xorazm territoriyalari kirgan.
Ahmoniylar saltanati satraplarga bo‘lingan bo‘lib, ularni noib — satrap (mustamlakalarda xo‘jayinlik qiluvchi zo‘ravon amaldor)lar boshqargan.
Bu davrga oid mahalliy tanga pullarni biz hozircha uchratmadik. U davrda savdo-sotiq ishlari ayriboshlash yo‘li bilan amalga oshirilgan bo‘lsa kerak. Lekin tarixchi Gerodotning yozib qoldirgan ma’lumotlariga ko‘ra, Sug‘d, Xorazm, Baqtriya Ahmoniylarga talant, ya’ni pul birligida o‘lpon to‘laganlar, lekin bizning fikrimizcha, o‘lpon aslida pul miqdorida o‘lchangan- u, lekin u naqd pul tarzida emas, balki ana shu pul miqdoriga teng bo‘lgan natural tovarlar bilan to‘lab kelingan bo‘lishi ham mumkin. O‘zbekiston hududida XIX asr oxiri XX asrning boshlarida kolleksionerlardan Ahmoniylarning qator dirik¹ va sikl²larini sotib olinishi, Ahmoniylar davriga mansub tilla hamda kumush pullarni Sug‘d va Baqtriyaga kirib kelganidan dalolat beradi. Ammo ularni qay tarzda rol o‘ynagani hozircha noma’lum.
Eramizdan oldingi IV asrga kelib qisqa vaqt ichida juda katta territoriyani, shu jumladan, O‘rta Osiyoning ko‘pgina qismini qo‘lga kiritgan Aleksandr Makedonskiy tomonidan Ahmoniylar imperiyasi ag‘darildi.
Aleksandr Makedonskiy Sharq xalqlari o‘rtasida shu nom bilan shuhrat topgan Ahmoniylar hukmronligidan keyin O‘rta Osiyo hududida mahalliy xalqning g‘oyat keskin va shiddatli qarshiligiga duch keldi. Ayniqsa, Sug‘d elida Spitamen boshchiligida ko‘tarilgan xalq qo‘zg‘oloni shu jihatdan xarakterlidir.
Aleksandr Makedonskiy vafotidan so‘ng uning imperiyasi mayda bo‘laklarga bo‘linib ketdi. Imperiyannng Osiyo qismi Aleksandr Makedonskiyning sarkardalaridan Selevk asos solgan Selevkidlar davlati tarkibiga kirdi.
Eramizdan oldingi IIIasr o‘rtalarida Osiyoning Sharqiy oblastlari Selevk imperiyasidan ajralib chiqib, uning o‘rniga O‘rta Osiyoning Janubiy rayonlarini, Afg‘oniston va Hindistonning bir qismini o‘z ichiga olgan Yunon - Baqtriyapodsholigi tashkil topdi.
Hozircha O‘rta Osiyoning na Ahmoniylar davriga, na Aleksandr Makedonskiy davriga oid tangalari topilmagan. O‘rta Osiyo ulkan imperiya tarkibiga qo‘shib olingach, umumiy oldi- sotdi savdosida pul joriy etila boshlandi. Chunonchi, Baqtriyada Selevkidlar davrida hukmdorlar tomonidan pullar chiqarila boshlandi. Eramizdan oldingi 293—280 yillar mobaynida Baqtriya davlatining sharqiy oblastlari noibi Selevkning o‘g‘li Antiox birinchi marta pul chiqarishga asos soldi. Grek madaniyatining yirik vakillari bo‘lmish Selevkidlar tanga pullarini grek namunasi bo‘yicha zarb etdilar, xususan grek tilidagi yozuvlar va podshohning aksi tushirilgan tangalar chiqara boshladilar.Baqtriyada chiqarilgan pullarning nomi ham grekcha edi. Jumladan, tilla pullar stater, kumush tangalar tetradraxma, draxma, yarim draxma deb atalgan. Hatto pullarning og‘irligi ham grek og‘irlik o‘lchov birligiga to‘g‘ri kelgan, ya’ni tetradraxmalar — 16 gr, draxmalar — 4 gr. ga yaqin bo‘lgan. Kundalik savdoda foydalanish uchun mo‘ljallangan mis tangalar ham chiqarilgan.
Yunon- Baqtriya podsholigi pullari ko‘pchilik xollarda Selevk an’analarini davom ettirgan. Tanganing yuza tomonida podsho rasmi, orqa tomonida esa grek xudolaridan (Apollon, Artemida, Afina, Gerakl, Zevs, Poseydon va boshqalar) birining rasmi ifodalangan. Ammo mahalliy ta’sir ham pul zarb etish ishlaridasezilarli bo‘lgan. Jumladan, grek xudolarining ba’zi bir xususiyatlari Sharq xudolarining ba’zi jihatlariga o‘xshash holda aks ettirilgan.
Yunon – Baqtriya tangalari medal yasash san’atining go‘zal namunalari hisoblanadi. Qichkinagina yumaloq doiraga tushirilgan podsholarning rasmi bizning .davrgacha yetib kelgan o‘sha hukmronlarning yakkayu-yagona asl, rasmlari hisoblanadi. Bu rasmlar tarixiy shaxslarning qo‘lyozma manbalarda ifoda etilmagan qiyofalari va his-hayajonlarini aks ettiradi.
O‘rta Osiyoda zarb etilgan Selevk tangalari juda oz miqdorda topilgan bo‘lsa, Yunon – Baqtriya tangalari esa aksincha ana shu umumiy miqdorning ko‘p qismini tashkil etadi. Yunon – Baqtriya kumush tangalari xazinasi (100 donaga yaqin) Qashqadaryo vodiysining Kitob shahri atrofidan topildi.
Yunon – Baqtriya shaharlarining tangalari mahalliy tanga pullari zarb qilishda qo‘yilgan birinchi qadamdir. Yunon-Baqtriya tangalarining asosiy o‘lchov birliklari tetradraxma, draxma(hovuch), obol(to‘rt qirrali sterjen) bo‘lgan.
O‘rta Osiyo xalqlarining xotirasida mangu qolgan birinchi grek nomi Aleksandr edi. Keyinchalik Salavk va Antiox nomlari bilan tanishganlar, lekin tezda unitishgan. Sal keyinroq yangi grek nomlari Diodot, Yevtidem, Demetriy, Yevkratid ismlari bilan tanishganlar.
Yunon -Baqtriya davlati mavjud bo‘lgan vaqt mobaynida O‘rta Osiyoda yunon -baqtriya numizmatikasi rivojlangan.
O‘zbekiston xalqlari tarixi muzeyida Yunon -Baqtriya davlati podshosi Yevkratid draxmasi saqlanmoqda, bu draxmaning xususiyati shundan iboratki, Yevkratid tangalari tiplari bu tangada mujassamlashgan.
Bu podshoh 2 xil yozuvdagi (legendali) tangalar chiqardi.1 chisida shoh diademada bo‘lgan, 2 nchida shoh portreti shlemda tasvirlangan. Muzeydagi tanga esa biroz boshqacharoq, Yevkratid portreti nuqtali obodok bilan o‘rab olingan. Bu tanga yuksak badiiy san’at darajasida ishlangan, bu hol Yevkratid nomining o‘chib ketishidan saqlab qoldi, uning qiyofasini ajdodlar uchun saqlab qoldi.
Surxondaryo viloyatidagi Kampirtepa qo‘rg‘onida o‘tkazilgan arxeologik qazilmalar natijasida Rtveladze E.V. va S.A. Savchuk tomonidan anchagina tangalar topilgan, jumladan Yunon – baqtr tangalari ham.Quyida shu tangalarga ta’rif berib o‘tamiz.
1. Diodot (250-230 er.old). - Aversda hukmdorning o‘ng tomonidan olingan tasviri. Sochlari diadema bilan o‘ralgan xukmdor qiyofasi profilda tasvirlangan, sal do‘ng peshona, to‘g‘ri burun, kichik lab, iyagi sal turtib chiqqan. Reversda ilonning surati. Misdan yasalgan, 4g og‘irlikda.
2. Yevtidem (er.old 235 – 200 y)-Aversda soqolli Gerakl tasviri, uning peshonasi to‘g‘ri, qisqa bo‘rtib chiqqan burun, to‘la yonoqlar, sochlari to‘g‘ri chiziqlar bilan berilgan. Reversda yugurib ketayotgan ot tasvirlangan. Ot tasviri ustida legenda mavjud bo‘lgan. 8 g og‘irlikda. Yana bir tanganing aversda hukmdorining o‘zi tasvirlangan, sochlari jingalak, burni bukrisimon, boshida nuqtali obodok tasvirlangan.
3.Dimetriy (er.old. 200 - 185)- Aversda filning boshiga o‘xshash bosh kiyim kiygan shoh tasvirlangan. Nuqtali obodok. Reversdi legenda. Mis, og‘ir 7,8 g, diametri - 2,7 sm.
4.Yevkratid (er.old. 171-155) - Aversda shohning jingalak sochlari diadema bilan o‘rab olingan, hukmdorlarning peshonasi kichik, burni to‘g‘ri va juda qisqa bo‘yni. Reversda otliqlar (Dioskur) tasvirlangan.
5. Geliokl (er.old. 155-140 yy) - Aversda qo‘sh diadema bilan sochlari o‘rab olingan. Hukmdor kichkina turtib chiqqan peshonali, bukrisimon burun, kichkina lablar va iyakga ega bo‘lgan. Ko‘zlari kichkina, ustida uzun ingichka qoshlar tasvirlangan. Refersda xiton kiyib olgan Zevs, bir qo‘lida perun (hokimyat ramzi), yana bir qo‘lida nayza tasvirlangan.
Bu tangalar F.R. Ayupova fikricha yuech-ji davrida va hattoki ilk kushonlar davrida ham bo‘lgan bo‘lishi mumkin.

2.