Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 4. FƏHLƏ HƏRƏKATI. KƏNDLİ ÇIXIŞLARI
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Nəqliyyat və rabitə. XX əsrin əvvəllərində ticarət gəmilərinin kiçikləri ixtisar
edilib, irilərilə əvəz olunurdu. Donanmada 1908-ci ildən başlayaraq daxili yanacaqla hərəkətə gətirilən gəmilər (teploxodlar) meydana çıxdı. Xəzər ticarət donanmasında 1910-cu ildə beş, 1914-cü ildə 17 teploxod var idi ki 188 , onlar da Rusiyadakı bütün gəmilərin 28,8 və bütün teplo xodların 84,8 faizini təşkil edirdi 189
. Ümu miyyətlə, Xəzər dənizində ən iri teploxodlar üzürdü. 1914-cü ilin əvvəlində Xəzər donanmasında buxarla işləyən teploxodlar və başqa gəmilər bütün gəmilərin 72 faizi qədər idi və onlar gəmi ilə yükdaşımanı artıq laması ilə təmin ed ird ilər. Rusiya gəmiqayırma zavodları gəmiyə olan tələbatı vaxtında yerinə yetirirdi. 1914-cü ilə qədərki dövrdə Xəzə r donanmasın da fəaliyyət göstərən buxarla işləyən gəmi və teplo xod ların 47 fa izi Rusiyada istehsal edilmişdi 190
. XX əsrin əvvəllərində çay nəqliyyatı da xey li inkiş af etdi. 1907-ci ildə Kür çay ında 10 gəmi üzürdü. On lar Bakı liman larına da gəlir, əsasən isə Bakı- Salyan arasında işləyirdi. Digər bu xarla işləyən və yelkənli gəmilər daxili yükdaşıma ilə məşğul olur, əsasən neft və taxıl daşıyırdılar. Bu gəmilərin yük dövriyyəsi 1905-ci ildə 4,7 mln pud, 1911-ci ildə isə 10 mln pud olmuşdu 191 .
mln pud, 1914-cü ildə isə 26 mln pud olmuşdu 192
. Azərbaycanın Rusiya bazarlar, həmçin in İranla iqtisadi əlaqələrində ən mühü m rolu Xəzər dənizində ən iri liman o lan Bakı limanı oynayırdı 193
. Böhran və uzun çəkmiş durğunluq illərində Bakı limanın ın yük dövriyyəsinin xeyli azalmasına baxmayaraq (1901-ci ildə 407 mln puddan 1913-cü ildə 342,2 mln puda qədər) 194
,
68 onun ümu mi yük dövriyyəsi Rusiyanın Peterburq və Odessa kimi iri liman la - rınkından çox idi 195 . Ancaq Bakıda liman təsərrüfatında əhəmiyyətli irəliləyiş olmamış və o, birinci dərəcəli limanlar sırasına daxil edilməmişdi. XX əsrin əvvəllərində Xəzər gəmiçiliyində azərbaycanlı sahibkarların ro lu yüksək idi. 1906-cı ildə Xəzər gəmiçiliyində gəmilərin 41 faizi, yük dövriyyəsinin isə 41,7 faizi onlara məxsus idi' 96 . Ən çox gəmisi olan sahibkarlar Useynovlar, Dadaşovlar və Rəsulovlar idi. H.Z.Tağıyev də Xə zər dənizində ən çox gəmisi olan sahibkarlardan biri sayılırd ı. O, 1905-ci ildə ö zünün "Kaspi" gəmiçilik şirkətini Kür-Kaspi səhmdar gəmiçilik cəmiyyətinə çevirmişdi. Bu cəmiyyət Peterburq gəmiçilik cəmiyyətləri - "Qafqaz və Merkuri" və VOTS-a ciddi rəqib idi 197
. 1907-c i ildə azə rbaycanlı gə mi sahibkarla rın neftdaşıma donan masında xüsusi çəkisi 52 faiz (gəmilərin sayına görə isə 45,1 faiz) id i 198
, 1914-cü ilə ya xın onların Xəzər gəmiçiliyindəki payı bir qədər azalsa da, neftdaşıma donanmasının 40,1 fa izi onların sərəncamında qalırdı. XX əsrin əvvəllərində Xəzər ticarət gəmiçiliyində inh isarlaşma p rosesi daha da dərin ləşdi. Burada nəqliyyatı idarəetmən in kapitalistcəsinə təşkili daha da qüvvətləndi və bu prosesə başlıca səbəb bir tərəfdən, kapitalist təmərküzləşməsi, digər tərəfdən isə onun ən çox inhisarlaşma prosesinə məruz qalmış neft sənayesi ilə bağlı olması idi 199 .
Əgər 1907-ci ilin başlanğıcına yaxın onların payına gəmilərin 45 faizi, yük dövriyyəsinin isə 43 faizi düşürdüsə, müharibə ərəfəsindəki ildə buxarla və daxili yanacaqla hərəkətə gətirilən gəmilərin 53,2 faizi, mal daşınmasının isə 58,4 faizi 12 səhmdar cəmiyyətin əlində cəmlənmişdi. Teploxodların 47 faizi və onların daşıdıqları yükün 98 faizi də onlara məxsus idi 200
. Tək-tək sahibkarların payına isə buxarla hərəkətə gətirilən gəmilərin və teploxodların daşıdıqları yüklərin 20 faizi (1907-ci ildə 28 faizi) düşürdü. Xəzər buxar gəmiçiliyində də iqtisadi proseslər dövrün kapitalist təsərrüfatının yüksək inkişaf formasına uyğun gedirdi, yəni gücü azlar müflisləşir, onların mülkləri qüdrətlilərin əllərində cəmlənirdi. 1909-cu ildə "Nadejda" şirkəti öz fəaliyyətini dayandırmalı oldu və onun bütün əmlakı "Qafqaz və Merkuri" və "Şərq" kompaniya- larının ixtiyarına keçdi 201
. 1911-ci ildə həmin kompaniyalar H. Z. Tağıyevin "Kür-Kaspi gəmiçiliyi"ni satın aldılar 202 . 1913-cü ildə "Təyyarə" və "Tacir" Volqa gəmiçiliyi birləşdi və "Kaspi gəmiçiliyi" yarandı. Onun sərəncamında buxarla hərəkətə gətirilən 8 gəmi var idi 203 .
"Şərq" cəmiyyəti idi. Xəzər buxar gəmiçiliyi gəmilərinin 34,5 faizi və yükdaşımanın 26,2 faizi, mal və sərnişin daşıyan gəmilərin 61 faizi onların əllərində cəmlənmişdi. 1907-ci ilə nisbətən onların əllərində olan gəmilərin sayı və yük daşıması 1,5 dəfə artmışdı. "Volqa" cəmiyyətinin də maye daşıyan bir neçə iri gəmisi və bir teplo xodu var id i. 1907-ci ildə H. Z. Tağıyevin başçılığı altında yaranmış "Bakı gəmi sahiblərinin
69 cəmiyyəti" 204
"Nobel qardaşları" şirkəti, "Mazut" və "Gəmi sahibləri ittifaqı" cəmiyyətləri ilə rəqabətə tab gətirə bilməyib 1911-ci ildə dağıldı 205 .
cəmiyyəti - "Qafqaz və Merkuri" və "Şərq" cəmiyyətinin inhisarında idi. 1913-cü ildə Xəzər dənizi ilə daşınmış bütün quru yüklərin 60 faizi bu cəmiyyətlərin payına düşürdü. Müharibədən əvvəlki illər (1910-1913) Xəzər gəmiçiliyinə ma liyyə kapitalının daha fəal nüfuz etməsi və inhisarçı birliklərin daha yüksək təşkilatçılıq formalarına daxil olması ilə xarakterizə olunur 206
. Müharibə ərəfəsində Xəzər mayedaşıma donanmasının iri müəssisələrinin qarşılıqlı münasibətlərini onların üzərində nəzarətçi olan, arxalarında iri banklar dayanmış "Rus ali neft korporasiyası", "Oyl", "Şell", "Nobel qardaşları" kimi trestlər idarə edirdilər 207 . "Qafqaz və Merkuri" və "Şərq" cəmiyyətlərinin işində Peterburq beynəlxalq kommersiya və Rus-Asiya bankları fəal iştirak edirdilər 208
. Azərbaycanın Mərkəzi Rusiya ilə əlaqələrində 1900-cü ildə istismara verilən və Şimali Qafqazdan keçən dəmir yolunun böyük əhəmiyyəti oldu. Onun Dərbənd-Biləcəri xəttinin işə düşməsi ilə Azərbaycan dəmir yolunun uzunluğu 746 km-ə çatdı 209 .
nisbətən 2 dəfə artaraq 292.7 mln puda çatdı. Həmin vaxtda sərnişin daşınması isə 5 dəfə çoxalmışdı. 1904-cü ildə dəmir yolun gəliri 33,3 mln rubl oldu və 1894-cü ilə nisbətən iki dəfə artd ı 210
. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda yeni dəmir yol xəttinin çəkilməsi sahəsində elə bir əhəmiyyətli iş görülməmişdi. Yalnız 1908-ci ildə Uluxanlı və Culfa stansiyalarını birləşdirən dəmir yolun çəkilişi sona yetdi 211 .
dövriyyəsi artırdı 212
. Yalnız Yelizavetpol quberniyası ərazisindən keçən Azərbaycan dəmir yolu ilə quberniyanın qəzalarına 1912-ci ildə 11,2 mln pud, 1913-cü ildə isə 11,9 mln pud müxtəlif yüklər gətirilmişdi 213
. Bakıdan Bakı-Tiflis və Bakı-Dərbənd yolu ilə yük daşınması 1906-1913-cü illər arasında 584300 puddan 72 mln puda qədər artmışdı. İri dəmir yol qovşağı olan Bakıdan daşınan yüklər içərisində çoxunu ağ neft təşkil edən neft məhsulları mühüm yer tuturdu 214 . 1901-ci ildə Bakı-Dərbənd yolu ilə Rusiyaya 51,7 mln pud ağ neft daşınmışdı 215
. Neft sənayesində uzun müddət davam etmiş durğunluq dövründə dəmir yolla xam neft və neft məhsulu daşınması xeyli azalsa da 216
, onun Bakı neftinin dünya bazarına çıxarılması üçün mühüm əhəmiyyəti var idi. Ən əsas ağ neft ixracçıları "Nobel qardaşları", "Kaspi-Qara dəniz cə miyyəti", "A.İ.Mantaşov və K°" şirkətləri idi. Həril "Nobel qardaşları" şirkəti 6 mln pud, "Kaspi-Qara dəniz cəmiyyəti" isə 4 mln pud ağ nefti Batum vasitəsilə ixrac edirdi 217
. Dəmir yol nəqliyyatı ilə marqans filizi, daş kömür, taxıl, pambıq, yun, ipək, çaxır, tütün, meyvə və s. ixrac olunurdu. 1910-1914-cü illərdə dəmir yol vasitəsilə hər il Bakıya 28-40 mln pud mal daşınmışdı 218 . Təkcə 1912-ci ildə Bakı stansiyasına 16202 dəmiryol qatarı gəlmişdi. Onlardan 8532-si vasitəsi ilə bütün Rusiya ilə əlaqə saxlanmış, 7850-si Bakı-Sabunçu xəttində xidmət etmiş və hər il 12 mln sərnişin daşımışdı 219 .
70 Azərbaycanda quru yolların vəziyyəti o qədər də yaxşı deyildi. Əsrin əvvəllərində Bakı quberniyasında Quba ilə Xaçmaz stansiyası arasında poçt yolu işə salındı. 1901-ci ildə uzunluğu 32 verst olan Kürdəmir-Ağsu yolunda hərəkət başlandı 220
. 1907-ci ildə Quba-Rostov, Qusar-Xudat, Xaçmaz-Mixaylovka arasında yollar da istismara buraxıldı. Yelizavetpol quberniyasında da bu istiqamətdə görülən işlər çox cüzi idi. 1901- ci ildə Şuşa-Gorus yolu təmir olundu. Nuxa qəzasında Vartaşendən Bayana, oradan isə Ərəş qəzasının Yaqublu kəndinə qədər yol salındı, Yevlax-Nuxa-Zaqatala yolu təmir olundu
221 . 1917-ci il ərəfəsində Azərbaycanda 1.423 verst uzunluğunda şose və torpaq yolu var idi. İqtisadi cəhətdən ən əsas yollar aşağıdakılar idi: Quba-Dəvəçi-Qızılburun, Lənkəran-Prişib, Lənkəran-Lerik, Bakt-Şamaxı-Kürdəmir, Nuxa-Zaqatala-Laqodexi, Yevlax-Şuşa, Ağdam-Cəbrayıl, Şuşa-Gorus və Qaramarlı-Ordubad-Culfa 222
. Bütün poçt yolları əsasən qəza şəhərlərini bir-birilə əlaqələndirirdi. Cənubi Qafqazda hər 100000 adama 33 verst yol düşürdü. Bu rəqəm Rusiyanın Avropa hissəsində 40,2 verstə bərabər idi. Kapitalist təsərrüfatçılığının inkişafı poçt-teleqraf xid mətinin genişləndirilməsini tələb edirdi. Bakıda cəmisi bir poçt-teleqraf kontoru fəaliyyət göstərirdi. O, mərkəzi hissədən çox kənarda idi və şəhərin tələbatını ödəyə bilmirdi. 1902- ci ildə neft sənayeçiləri qurultayının vasitəsi ilə daha iki belə rabitə kontoru açıldı 223 .
birləşdirən Bakı-Tiflis teleqraf xətti yeganə idi və gündə 1000-1500 teleqram göndərə bilirdi. Digər tərəfdən, Tiflis-Gəncə teleqraf xəttindən Tərtər, Ağdam, Xankəndi də istifadə etdiyi üçün böyük çətinliklər törənirdi 224
. Bakıdan Xəzər dənizi boyu Həştərxana gedən teleqraf xətti ilə isə ayda 7600-dan çox teleqram göndərmək mümkün olmurdu 225 . Bunlardan başqa, Bakıda olan bir neçə teleqraf xətti höku mətə məxsus idi. 1902-ci ilin yayında Minvod-Petrovski-Dərbənd xətti Bakı və Tiflis dəmir yol stansiyaları arasındakı teleqraf xətti ilə birləşdirildi 226
. 1903-cü ildə Bakı ilə Salyan arasında teleqraf xətti işə düşdü 227 , Prişib-Salyan teleqraf xətti yenidən quruldu. Təzəkənd- Biləsuvar arasında yeni teleqraf xətti çəkildi 228
. 1908-ci ildə Xaldanda (Nuxa qəzası), Petropavlovskidə (Cavadxan qəzası), 1912-ci ildə Hindarxda (Şuşa qəzası) teleqraf rabitəsi, 1910-cu ilin dekabrında Nuxada, 1912-ci ilin fevralında Zurnabadda poçt- teleqraf stansiyaları işə düşdü. 1913-cü ildə isə Bakı ilə Tiflis arasında birbaşa teleqraf əlaqəsi yaradıld ı 229
. 1913-cü ildə bütün Rusiya imperiyasında 7618 dövlət poçt və teleqraf kontoru var idi ki, onlardan cəmi 65-i (1 faizdən az) Azərbaycanda idi 230
. Çox ləng olsa da, telefon rabitəsi də inkişaf edirdi. Bakıda fəaliyyət göstərən telefon qovşağı 1907-ci ildə 20 il müddətinə "Bierinq İK° şirkətinə" verildi 231
. Bir il sonra şirkət 1000 nəfərə xidmət edə biləcək stansiyadan birini Bakıda, digərini Balaxanıda tikməyə başladı. Birinci stansiya 1910-cu ilin mayında fəaliyyətə başladı 232
. Azərbaycanda telefon rabitəsi əsasən Bakıda və onun ətraflarında genişlənərək, neft sənayesinə və ticarət-sənaye nümayəndələrinə xid mət edirdi. Şəhərin
71 iş adamları telefon rabitəsinin çoxalmasına çalışırdılar. 1910-cu ildə sənayeçilərin vəsaiti hesabına Quba ilə Xaçmaz arasında teleqraf, digərlərinə 50 verstlik telefon xətləri çəkildi 233
. 1910-cu ildə Gəncədə də telefon xətti çəkilmiş 234
, 1911-ci ildə buradakı dəmir yol stansiyasında avtomat telefon aparatı qoyulmuşdu. Belə aparatlar Bakıda şəhər idarəsi, şəhər məktəbləri və b. yerlərdə var id i 235
. 1911-c i ildə Bakı-Tiflis telefon xətti dövlət hesabına çəkilib, başa çatdırılmışdı 236
. 1913-cü ildə Bakı telefon şəbəkəsi 4716 abonentə xid mət ed irdi 237
.
Yüklə 8,38 Mb. Dostları ilə paylaş:
|