Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ
§ 5. AZƏRBAYCAN NÜMAYƏNDƏLƏRİ RUSİYANIN
Yüklə 8,38 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
Beynəlxalq korporasiyalar: "Şell", "Nobel" və "Oyl". XX əsrinə
əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesində fəaliyyət miqyasına görə beynəlxalq səciyyə daşıyan sənaye-maliyyə birliklərinin yaranması prosesi başa çatdı. İri müəssisələrin neft istehsalının bütün sahələrini, nəqliyyatı və ticarəti öz nəzarətləri altına alması onların təşkili və fəaliyyətində yeni firmalar yaratması və iri neft sənaye-maliyyə korporasiyası qurması üçün münbit zəmin idi. Onlar Rusiyanın sosial- iqtisadi quruluşu üçün xarakterik olan istehsalı böyütmək işini neft sənayesinə də tətbiq etmişdilər. Azərbaycanda iri neft birləşmələrinin yaradılması Qərbin eyni cür qruplarına qarşı durmaq üçün də zəruri idi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində Azərbaycanın neft sənayesində bir neçə qüdrətli birliklər yarandı. Onlar Rusiya bankları ilə sıx qarşılıqlı münasibət qurmuşdu və o qədər qüdrətli idi ki, nəinki öz müstəqilliklərini hər hansı bankdan, yaxud qrupdan qoruyub saxlaya b ilir, hətta Rusiya və xarici banklardan öz məqsədləri üçün istifadə edirdilər. Onlardan ən iriləri "Royal datç Şell ənd K°", "Şell", "Nobel" və "Oyl" qrupları idi.
59 1907-ci ildə yaradılmış ingilis -holland "Şell" tresti öz nəhəng məqsədlərinə çatmaq üçün diqqətini Bakı rayonuna yönəltdi. Birinci dünya müharibəsinin başlanmasına yaxın "Şell" neft istehsalında yalnız məşhur Amerika "Standart Oyl və K°" şirkətindən geri qalırdı. Rusiya neftini ələ keçirmək planının reallaşmasında Q.Deterdinqin ("Şell"in başçısı) dünya bazarları uğrunda Rotşildlərlə mübarizəsində ona öz partnyorları ilə qarşılıqlı əlaqələri dayaq oldu. 1912-ci ildə "Şell" Rotşildlərin Paris Bankir Evinə məxsus olan, Xəzər-Qara dəniz Cəmiyyətindəki səhmlərinin 80 faizini (bir qədər sonra daha on faizini) və "Mazut" cəmiyyətinə məxsus olan səhmlərin çoxunu ələ keçirdi. Ən iri Bakı firmaları olan bu müəssisələrin kapitalı müvafiq surətdə 10 və 12 mln rubla bərabər idi 164 və öz gücünə görə yalnız "Nobel qardaşları" şirkətindən geri qalırdı. Onların satılmasının başlıca səbəbi Rotşildlərin xarici bazarlarda Amerika kompaniyasının rəqiblərinə müqavimət göstərə bilməməsi, daxili bazarlarda isə Nobelin üstünlüyü ilə hesablaşması idi. Onlar bu cə- miyyətlərdə iştiraka görə 27,5 mln rubl (hər iki cəmiyyətin əmlakının qiyməti ilə), o cümlədən Azərbaycanda olan müəssisələrinin əvəzinə "Şell" trestinin səhmlərinin 20 faizini əldə etdilər 165 .
"S.M.Şibayev və K 0M , "İ.Q.Tumayev və K°" və "Şəriklər" cəmiyyətləri "Şell"in tərkibinə qatıldı 166
. 1913-cü ildə bu müəssisələrin əsasında Londonda Yeni Şibayev neft komissiyası yaradıldı. "Şell" beynəlxalq bazarlarda sürtkü yağlarına tələbatın artdığı bir vaxtda (Şibayevin məhsulları yaxşı keyfiyyəti ilə şöhrət tapmışdı) bu kompaniyanı ələ keçirməklə sürtkü yağı istehsal edən Rusiya sənayesində mühüm yer tutmaq imkanı qazandı. "Şibayev kompaniyası" isə trestdə özünün mühüm məqsədini həyata keçirməklə yanaşı, Qərbin bir neçə iri müəssisəsinin daxil ola bildiyi sürtkü yağları bazarına yol tapdı. "Mazut" cəmiyyəti və Şibayev firması "Şell"in bazasını təşkil edirdi. Bu kompaniyalarda Sibir ticarət, S.Peterburq və Moskva kommersiya bankları fəal iştirak edirdi. 1914-cü ildə trest 11 neft müəssisəsinə nəzarət edirdi 167
və onun 1637 min funtsterlinq (1913-cü ildə 1535 funt- sterlinq) xalis gəliri əsas kapitalın 35 faizinə bərabər id i 168 .
mövqeyini möhkəmləndirdi. Hələ XIX əsrdə "Nobel qardaşları" şirkəti artıq trest səviyyəsinə yüksəlmişdi. Çar xəzinəsi heç bir başqa neft kompaniyasından "Nobel" şirkətindən götürdüyü qədər gəlir götürmürdü. XX əsrin əvvəllərində o, bütün Rusiyada neft istehsalı və tica rəti nəhənginə çevrilmişdi. 1913-cü ildə "Nobel qardaşları" şirkəti ilə "Mazut" şirkəti arasındakı növbəti müqavilənin vaxtı bitəndə, onun Amerika "Stand" Oyl və K°" tresti ilə müqavilə bağlayacağı barədə şayiə yayılmışdı. Çünki onların arasında sıx münasibət yaranmışdı 170
, bu isə "Nobel qardaşları" şirkətini xarici bazarlarda rəqabətlərə daha dözümlü etdi. Həmin illərdə "Nobel qrupu"nun təsir dairəsi xeyli genişləndi. O, "M.A.Kələntərov və K°" ticarət evinin "Kolxida", "V.İ.Raqozin'" cəmiyyətlərinin nəzarət zərflərini aldı, "Emba" və "Çimion" cəmiyyətini nəzarətinə götürdü 171
. "Nobel qardaşları" şirkəti Uzaq Şərqdə neft məhsullarını satmaqla məşğul olan Şərqi Asiya
60 Cəmiyyətini yaratdı. 1912-ci ildə "Nobel qardaşları" şirkəti öz kapitalını 15 mln rubl artırdı və öz səhmlərini Berlin birjasında yerləşdirdi. Bununla əlaqədar olaraq şirkətin səhm kapitalı 30 mln, istiqraz kapitalı 16,34 mln və ehtiyat kapitalı 32 mln. rubl o ldu 172 .
nəticəsində 9 neft sənayesi və nəqliyyat firmasını öz nəzarəti altında birləşdirdi 173
. Bu qrup başqa firmaların neft məhsullarının ticarətini təşkil edən çox iri ticarət təşkilatı idi. 1913-cü ildə başqa firmalardan 52,5 mln pud neft, 17 mln. pud ağ neft, 40 mln pud neft qalıqları, 2,7 mln pud sürtkü yağları və s. satın alınmışdı 174 .
minə qədər sistern-vaqonu, külli miqdarda anbarları və neft bazarları var id i 175
. Bank kapitalı ilə sənaye kapitalının çulğalaşmasının mühüm nəticələrindən biri də 1912-ci ildə Rus baş neft korporasiyasının yaranması oldu. 7 iri rus bankı, həmçinin ingilis və Fransa bankları onun təşkilatçıları idi. Korporasiyanın özəyini "Q.M.Lianozov və oğulları" şirkəti, "Neft" rus şirkəti, "A.İ.Mantaşov və K°" və "Kaspi" şirkəti" təşkil edirdi. Belə nəhəng birləşməni yaratmaqda məqsəd bütün Rusiya neft sənayesini özünə tabe etmək və "Nobel qrupu"nun fəaliyyətini məhdudlaşdırmaq idi. Bu məqsədi həyata keçirmək üçün korporasiya ticarət-nəqliyyat qrupu yaratdı. Bu qrupa, ilk növbədə, Şərq cəmiyyəti daxil oldu. Bunun nəticəsində o, 79 neft stansiyasını, 23 gəmini, 29 barjı öz nəzarəti altına aldı 176 "Oyl" isə Volqa-Qara dəniz Cə miyyəti (" Voçeto") adlı sindikat yaratdı. 1913-cü ilin noyabrında "Şərq Cəmiyyəti" ilə "Volqa" Cəmiyyəti müqavilə bağladı. Bu müqaviləyə əsasən, onlar 1914-cü il yanvarın 1-dən neft və neft qalıqlarını birgə satmağı qərara aldılar 177 . Firmaların ticarətdə iştirakı aşağıdakı qaydada müəyyənləşdirildi: "Şərq Cəmiyyəti" 48 faiz, "Volqa" Cəmiyyəti 36 faiz və "Kaspi şir- kəti" 16 faiz. Müqavilədə qeyd olunurdu ki, "Şərq cəmiyyəti"nin payında "Q.M.Lianozov və oğulları" şirkəti, "A. İ. Mantaşev və K°" Cəmiyyəti, "İ.N.Ter-Akopov" Cəmiyyəti və "Neft" şirkəti iştirak etməlidir. "Oyl‖un ən iri müəssisəsi - "A.İ.Mantaşov və K°" "Nob- mazut"la əlaqəsini kəsdi və hazır məhsullarını "Okean" Cəmiyyətinə verməyə başladı 178
. Sindikat öz ətrafında başqa müəssisələri də birləşdirdi. Onların arasında "Nobmazut"un çoxdankı rəqibi Ş.Əsədullayevin də firması var idi. 1913-cü ildə "Oyl" korporasiyasının yaratdığı sindikat ağ neft ticarətinin yalnız 15-17 faizinə nəzarət edirdi. Bu, payına ağ neft ticarətinin 77 faizi düşən "Nobmazut‖u sarsıtmaq üçün çox a z idi 179
. Onu da qeyd etmək vacibdir ki, "Oyl"un iştirakçıları olan neft sənaye firmaları qısa müddətdə böyük vəsaitlər əldə etməyə müvəffəq oldular, lakin onu daha çox təsərrüfatlarını genişləndirməyə yox, yalnız üzdə öz müstəqilliklərini qoruyub saxlamış firmaları ələ keçirməyə yönəltdilər 180
. "Oyl" qarşıya qoyduğu məqsədlərə nail ola bilmədi. Xarici müştəriləri geniş surətdə cəlb etmək istəyinin baş tutmaması onun maliyyə vəziyyətini sarsıtdı. Bunu "Nobel qardaşları" şirkətinə nisbətən "Oyl‖un gəlirinin nə qədər azalması sübut edir. Əgər 1912-ci ildə Nobel müəssisələrinin gəliri 22 faizə, "Oyl"unki isə 17,2 faizə bərabərdirsə, 1914-cü
61 ildə "Nobel qardaşları" şirkəti öz səhmdarlarına 26 faiz gəlir (divident) verdi, "Oyl‖da bu rəqəm 5,9 faizə bərabər idi 181 .
Londonda Neft sənaye və maliyyə korporasiyası yaradıldı. Bütün ticarət fəaliyyəti "Şell" qrupunun ixtiyarında olan bu korporasiyanın səhm kapitalı 28 mln rubl idi 182 .
daşınması sahələrini ələ keçirmək uğrunda amansız rəqabət şəraitində baş verirdi. Birinci dünya müharibəsi ərəfəsində adları çəkilən korporasiyalar Bakı neft müəssisələrinin kapitalı ilə istədikləri kimi rəftar edirdilər. Bu kapital xarici kapitalistlərin qoyduğu kapitaldan çox idi. 1914-cü ildə üç birliyin ("Şell", "Nobel" və "Oyl") səhmdar kapitalı, Rusiyanın bütün səhmdar kapitalının 86 faizini təşkil edirdi (1911- 1914-cü illərdə neft istehsalı həcmi 1.127,8 mln.pud idi) 183 .
etsək, "Oyl"a 28 faiz, "Şell"ə 20 faiz və "Nobel"ə 14 faiz pay düşürdü 184
. Bundan başqa, ağ neft istehsalının 2/3-si, sürtkü yağları istehsalının isə hamısı və neft kəmərlərinin xeyli hissəsi də onlara məxsus idi 185
. Beləliklə, bir-biri ilə bağlı olan bu üç iri birlik ölkənin neft sənayesində istehsal və ticarətin əsas hissəsini öz nəzarəti altına almışdı. Neft sənayesində firmaların və şirkətlərin yenidən qurulması kapitalın milli tərkibində də dəyişiklik yaratdı. Məsələn, "Oyl"da fransız kapitalının payı 6 mln rubla bərabər idi 186
. Fransız kapitalının mənafeyi "Mazut" cəmiyyəti vasitəsilə "Şell" və "Nobel" qruplarında təmsil olunurdu. O da qeyd edilməlidir ki, Amerikanın "Standart Oyl və K°" şirkətini tabe etmək və onun vasitəsilə Rusiya neft sənayesinə daxil olmaq cəhdləri baş tutmadı. Nobel öz uzaqgörən siyasəti sayəsində 1920-ci ilə qədər öz müstəqilliyini qoruyub saxlaya bildi 187
. Bu siyasətin nəticələrindən biri o oldu ki, "Şell" və "Nobel" qrupları öz aralarında qarşılıqlı xeyir götürmək barədə razılığa gəlib, mənafelərində bəzi ziddiyyətlər olmasına baxmayaraq, "Oyl"a qarşı birləşdilər. Beləliklə, XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan neft sənayesindəki iri firmaların mövqeyində müəyyən dəyişikliklər baş verdi. Onların müxtəlif maliyyə və istehsal fəaliyyəti, bank və sənaye kapitallarının təmərküzləşməsinin güclənməsi və korporasiyaların yaranması neft kompaniyalarının ölkənin iqtisadiyyatındakı rolunu artırd ı.
|