Azərbaycan diLİ VƏ tariXİ

 

AZƏRBAYCANIN İCTİMAİ-SİYASİ HƏYATI (1900-

1914-cü illər) 

 

§ 1. İNZİBATİ İDARƏÇİLİKDƏ DƏYİŞİKLİKLƏR 

 

XX  əsrin  əvvəlləri  in zibati-polis  aparatının  yenidən  qurulması  və  onun 

nəzarət-cəzalandırma  funksiyaların ın  genişləndirilməsi  çarizmin   ordu,  jandarm, 

polis,  məh kəmə  və  ümu miyyətlə,  bütün  dövlət  aparatını  Rusiyada,  o  cümlədən də 

Azərbaycanda  gündən-günə  artan  azadlıq  hərəkatın ı  boğmağa  yönəltməsi  ilə 

səciyyələnirdi. Hələ 1881-ci ildə qəbul olun muş və "müvəqqəti əsasnamə" adlanan, 

əslində  isə  "Rusiya  imperiyasının  ən  sabit,  əsas  qanunlarından  biri"  sayılan 

gücləndirilmiş  mühafizə  haqqında  əsasnamə  1902-1903-cü  illərdə  A zərbaycanın 

bir ço x şəhər və qəzalarına şamil edildi. 

Onun  Bakı  şəhəri  və  qəzasında  1902-ci  ilin  yanvarından,  Gəncə,  Şuşa, 

Nuxada 1903-cü ilin sentyabrından tətbiq edilməsi o demək idi ki, Ba kı və Yelizavetpol 

quberniyaları  "ictimai  qaydalara  və  asayişə  zidd  olan  yığıncaq  və  toplantıların 

iştirakçılarını, gücləndirilmiş mühafizə haqqında əsasnaməni "pozan" digər şəxsləri 

500 rubladək cə rimələyə və ya 3 aylıq müddətədək həbs etdirə bilə rdilər".  

1905-c i  il fevra lın 26-da  Qafqa zda canişinlik bərpa olundu. Canişin təyin 

edilmiş  qraf  Vo rontsov-Daşkovun  adına  verilmiş  çar  reskriptində  qeyd  olunduğu 

kimi, onun ən birinci vəzifəsi "Qafqazda təxirə salın madan dinclik yaratmaq" id i.  

Canişin bu məqsədin həyata keçirilməsinə təkcə repressiyalar yolu ilə deyil, 

həm  də  mü xtəlif  qüvvələri  zəiflədən  və  parçalayan  manevrlər  yolu  ilə  can  atırdı. 

Vo rontsov-Daşkov geniş təbliğ edilən ikiü zlü vədlər siyasəti yürüdür, məh kə mə  və 

zemstvo  islahatları  keçirəcəyinə,  torpaq,  silki  məsələləri  həll  edəcəyinə  və  s.  söz 

verird i. 

Liberal  burjuaziya  canişinə  inanaraq,  onu  canfəşanlıqla  tərifləyir,  "bütün 

Qafqazı xoşbəxt edəcək böyük islahatçı" adlandırırdı. Lakin vəd olunmuş islahatlardan 

heç biri həyata keçirilmədi. 

Zadəganlar təbəqəsi canişinliyə müvəqqəti bir təsisat kimi baxır,  mərkəzi hərbi-

bürokratik  aparatın  Qafqaz  işlərinə bilavasitə  qarış masını  canişinliyin hər hansı şəkildə 

məhdudlaşdırılmasını istəmirdi. Ona görə də mütləqiyyət Rusiyadakı dekabr silahlı üsyanını 

məğlubiyyətə uğradan kimi canişinliyin ləğv edilməsi məsələsi qaldırıldı. Lakin Nazirlər 

Şurası  bu orqanı saxlamaq  qərarına gələrək  göstərdi  ki,  onun  fəaliyyəti "ümumdö vlət 

siyasəti"  ilə  ən  sıx  şəkildə  əlaqədar  olmalı  və  mərkəzi  hökumət  tərəfindən 

istiqamətləndirilməlid ir. 

Çar  hökuməti  inqilabi çıxışlara və  milli-azadlıq hərəkatına  qarşı  repressiyaları 

kifayət  hesab  etməyərək,  fövqəladə  səlahiyyət  verilmiş  müvəqqəti  general-qubernator 

təsisatı yaratdı və bir çox quberniyalarda hərbi vəziyyət elan etməyə başladı. Artıq 1905-

---

 

 

81 

ci ilin fevralında Bakı şəhəri və quberniyasında, 1905-ci ilin sentyabrında isə Yelizavetpol 

quberniyasında hərbi vəziyyət rejimi tətbiq edildi. Yelizavetpol quberniyası ərazisində iki 

müvəqqəti general-qubernatorluq yaradıldı. Bunlardan biri Zəngəzur, Cavanşir, Cəbrayıl 

və Şuşa qəzalarını, o biri isə digər qəzaları əhatə edirdi. 

Azərbaycanda,  eləcə də  Rusiyanın bir sıra  digər  rayonlarında  hərbi  vəziyyət 

elan  edilməsi  hətta  çar  qanunvericiliyinə  belə  zidd  idi.  Bu  qanuna  əsasən,  ancaq 

müharibə  dövründə,  özü  də  ancaq  hərbi  əməliyyatlar  gedən  yerlərdə  hərbi  vəziyyət 

rejimi  tətbiq  etmək  olardı.  Hərbi  vəziyyət  mütləqiyyətə  fövqəladə orqanlar yaratmaq, 

qol-budaqlı  hərbi  bürokratik  və  hərbi-məhkəmə  orqanlarından  inqilabi  hadisələrin 

iştirakçılarına divan tutmaq üçün istifadə etmək imkanı verirdi. Hərbi vəziyyət rejimindən 

irəli gələn tədbirləri həyata keçirməli olan müvəqqəti general-qubernatorluq isə çox geniş 

səlahiyyətə  malik  idi.  O,  yığıncaqları  qadağan  edə,  sənaye  və  ticarət  müəssisələrini 

bağlaya, "etibarsız" şəxsləri  quberniya  hüdudlarından  kənara  sürgün  edə və  ya  onlar 

üzərində  polis  nəzarəti  qoya,  kütləvi  axtarışlar  keçirə  bilərdi.  Quberniyada  yerləşən 

qoşunlara  ümumi  komandanlığı  da  həyata  keçirən  müvəqqəti  general-qubernatorluq 

eyni  zamanda  cinayət  işlərinin  ümumi  qanunlarla  nəzərdə  tutulmuş  baxılma 

instansiyasını dəyişib, onları hərbi məhkəmənin  məh kəməsinə vermək, hərbi dövrün 

cəzaların ı  tətbiq  etmək,  onun  fikrincə,  "düşüncələrin  qızışdırılmasına  və  asayişin 

pozulmasına"  səbəb  ola  biləcə k  bütün  işlərin  bağlı  qap ı  a rxasında  mühakimə  

olunmasını tələb etmək hüququna malik id i.  

Müvəqqəti  general-qubernatorluq  institutunun  tətbiqi  ilə  yanaşı, 

qubernator  başda  olmaq la,  əvvəlki  quberniya  aparatı  da  fəaliyyət  göstərirdi.  O, 

"qayda-qanun və dinclik yarat maq" işində  müvəqqəti gcneral -qubernatorluğa tabe 

idi.  Qalan  hər  şeydə  isə  quberniya  və  qəza  idarələri  ancaq  qubernatora   tabe  idi. 

Müvəqqəti general-qubernatorluq yerli in zibati  idarələrin vəzifəli şəxslərin i nəin ki 

işdən  uzaqlaşdıra,  hətta  cəzalandıra  da  bilməzd i.  Qubernator  belə  tədbir lərin 

görülməsi təklifləri  ilə  müvəqqəti general-qubernatorluğa müraciət etməli və ald ığı 

cavabdan  razı  qalmasaydı,  bu  zaman  can işinə  təqdimat  verməli  id i.  Müvəqqəti 

general-qubernatorluq  və  qubernator  arasında  bütün  bu  və  ya  digər  ixtilafla rı 

canişin həll ed ird i. 

Bakı  şəhəri  və  quberniyasının  general-qubernatoru,  öz  amans ızlığ ı  ilə 

məşhur  olan  knyaz  A milaxvarinin  ilk  addımlarından  biri  repressiyaların 

gücləndirilməsi  və  mütləq iyyətə  qarşı  silahlı  çıxış larla  bağlı  baxılan  işlərin  hərbi 

məh kəmələrə verilməsi haqqında 1905-ci il 25 fevral tarixli əmri o ldu. 

Cəmiyyətlər və ittifaqla r haqqında müvəqqəti qaydalar adlandırılan sənəd 

müvəqqəti general-qubernatorluğun inzibati ö zbaşınalığ ı üçün geniş meydan açırdı. 

Bu qaydalar hakimiyyət orqanlarına "ictimai təhlü kəsizliyə və ya asayişə" təhlükə 

yaratması  bəhanəsi  ilə  cəmiyyət  və  ittifaqları  bağlamaq  hüququ  verir,  həmkarlar 

ittifaq larının  öz  ü zvlə rin in  ancaq  iqtisadi  mənafey ini  qoru maqla  məhdud laşdırır, 

hökumət  idarələri  işçilərinin  həmkarlar  ittifaqlarına  girməsini  qadağan  edir  və  bu 

"Qaydaların"  pozulması  halın ın  b ir  il  müddətinədək  həbslə  nəticələnə  biləcəyini 

---

 

 

82 

nəzərdə tuturdu. 

1905-c i  il  sentyabrın  22-də  Peterburqda  keçirilən  müşavirədə  Bakı 

qarnizonu  və  polisinin  gücləndirilməsi  məsələsini  qald ıran  neft  sənaycçiləri 

qradonaçalnikliyin  yarad ılması  tələbin i  irəli  sürərək,  onun  saxlan ması  xərclərin in 

xeyli hissəsini öz üzə rlə rinə götürməyə hazır olduqlarını nümay iş etdirird ilə r.  Ba kı 

şəhəri  və  qəzasında  inqilabi  hərəkatla  mübarizəni  gücləndirmək  üçün  canişinin 

1905-c i  il  2  dekabr  tarixli  sərənca mı  ilə   bu  bölgələ r  " ictima i  a sayiş  və  təhlü-

kəsizliyin  mühafizəsi" baxımından  Bakı quberniya  idarəsinin  ixtiyarından alındı və 

müvəqqəti  general-qubernatorluğun  birbaşa  idarəsinə  verildi.  Elə  oradaca  Vorontsov-

Daşkov  tərəfindən  təqdim  edilmiş  Bakı şəhəri və qəzasının  idarəsi qaydalarında nəzərdə 

tutulurdu  ki,  Bakı şəhəri  qəzasına  münasibətdə quberniya  idarələrinin  funksiyaları  ancaq 

inzibati idarəçilik üzrə cari yazışma ilə (özü də göstərilən yerlərdə ictimai asayiş və qayda-

qanunların  mühafizəsinə  aid  olan  bütün  tədbirlər  istisna  edilməklə)  məhdudlaşmalıdır. 

Quberniya  idarəsi  müvəqqəti general-qubernatorluğun  icazəsi  olmadan  Bakı  şəhərində 

pristavları belə dəyişdirə bilməzdi. 

1906-cı il 28 oktyabr tarixli fərmanla Bakı şəhəri, ona bitişik neft-mədən və fabrik-

zavod  rayonlarının  idarəsi üçün  Bakı qradonaçalnikliyi yaradıldı.  Bu addım, şübhəsiz  ki, 

həmin ilin yayında Bakıda qalxan fəhlə tətil və nümayişlərinin yeni dalğası, fəhlələrin öz 

əksini avqustun sonu-sentyabrın əvvəllərində Bakıda keçən siyasi tətillərdə tapan ictimai 

fəallığının yeni yüksəlişi ilə əlaqədar idi. 

Bakı qradonaçalnikliyinə canişinin təqdimatı ilə imperator tərəfindən təyin edilən 

və qubernator səlahiyyətləri olan qradonaçalnik başçılıq edirdi. 

Qradonaçalniklik,  qradonaçalnikliyin  idarəsi  Bakı  və  Balaxanı-Sabunçu 

polismeysterliklərindən  ibarət  idi.  Qradonaçalnikin  yanında  inzibati  və  neft  işləri  üzrə 

idarələr  fəaliyyət  göstərirdi.  Bu  idarələrdən birincisi qradonaçalnikin sədrliyi altında onun 

köməkçisindən,  Bakı  və  Balaxanı-Sabunçu  polismeysterlərindən  və  qradonaçalnikliyin 

dəftərxana  müdirindən  ibarət  idi.  O,  kəndlər  və  kənd  cəmiyyətlərinin  idarəsi,  polisin 

fəaliyyəti və s. ilə bağlı məsələlərə baxırdı. 

Neft  işləri  üzrə  idarəetmənin tərkibinə yuxarıda sadalanan şəxslərlə yanaşı, bir 

sıra hökumət məmurları (II Qafqaz dağ dairəsinin dairə mühəndisi, baş fabrik müfəttişi, Bakı 

birja  komitəsinin  sədri  və  b.),  şəhər  duması  və  neft  sənayeçiləri  qurultayı  şurasının 

nümayəndələri daxil id ilər. 

Neft  işləri üzrə  idarə  ildə  600  min  rubl ayırmaqla bu orqanın  saxlanılmasında 

iştirak  edən  neft  sənaye  burjuaziyasının  təkidi  ilə  yaradılmışdı.  Bu  idarə  Bakı  neft 

sənayeçilərinin  mənafeyini  ifadə  edərək  tətillərin  dağıdılması,  şəhərin,  mədən  və 

zavodların mühafizəsi və buralarda "asayişin qorunub saxlanması"na aid tədbirlər işləyib 

hazırlayır, qradonaçalniklik  idarəsinin və  polismeysterlərin ştatlarını nəzərdən  keçirirdi. 

İdarənin qərarları ancaq qradonaçalnikin razılığından sonra qüvvəyə minirdi. 

Qradonaçalniklik  çar  höku mət  orqanları  tərəfindən  ko mplekt-

ləşdirilməsinə  böyük  əhəmiyyət  verilən  ço xsaylı  məmur  aparatı  idi.  Burada 

vəzifələrin əksəriyyətini tutmaq üçün Tiflisdəki höku mət idarələrindən qulluqçular 

---

 

 

83 

göndərilmiş,  bəzi  rəhbər  vəzifələrə  isə  Peterburqdan  məmurlar  təyin  ed ilmişdi. 

Canişinin  xüsusi  sərəncamına  müvafiq  olaraq,  azərbaycanlılar  qradonaçalnikliy in 

aparatına buraxılmırdı. Bu, mütləqiyyətin bu o rqanının da müstəmləkəçilik vasitəsi 

olduğuna dəlalət edən əlamətlərdən biri id i.  

1906-c ı  ilin  dekabrında  Ba kı  şəhəri  quberniyasında  hərbi  vəziyyət 

fövqəladə mühafizə vəziyyəti ilə əvəz olundu, müvəqqəti general-qubernatorluq isə 

ləğv edild i. 

Mütləqiyyət azadlıq hərəkatı  ilə  mübarizədə  jandarma  xüsusi yer  verirdi. 

O,  milli  və  inqilabi  təşkilatla r,  tətil  ko mitələrinin  ü zvləri  haq qında  mə lu mat 

toplayır,  fəaliyyəti  şübhəli  görünən  şəxslərin  "siyasi  etibarlılığını  öyrən məklə" 

məşğul olur, tətilçi fəhlələri həbs və sürgün edirdi. 

Cənubi  Qafqazda  quberniya  jandarm  idarələri  ilə  yanaşı,  axtarış 

müəssisələri  adlanan  orqanlar  da  (1902-ci  ildə  Tiflisdə  mühafizə  şöbəsi,  1904-cü 

ilin   dekabrında  Bakıda  mühafizə  məntəqəsi-qayda-qanun  və  ictimai  asayişin 

mühafizəsi  üzrə  məntəqə)  yaradılmış,  onların  ştatları  1905-1907-ci  illərin  inqilabi 

hadisələri dövründə xeyli genişləndirilmişdi. 

Qubernatorlara  torpaq  sahiblərinin  vəsatətləri  üzrə  və  onların   hesabına 

kənd  yerlərində  polis  vəzifələri  təsis  etmək  və  keşikçi  ko mandaları  yaratmaq 

hüququ verilməsi barədə 1905-ci il 8 dekabr tarixli əmr Cənubi Qafqaz ərazisinə də 

şamil ed ilmişdi. 

Çar  höku məti  milli-azad lıq  və  inqilab  hərəkatı  ilə  mübarizədə  məhkəmə 

orqanlarına,  xüsusən də hərbi ədliyyəyə  mühüm yer verird i.  1905-ci ilin  martında 

Bakıda  müvəqqəti  hərbi  məh kəmə  yaradılması  barəsində  sərəncam  verildi,  bu, 

Cənubi Qafqazda ilk hərbi məhkəmələrdən biri oldu.  

Hərbi  məh kəmələrdə  siyasi  cinayətlərə  baxılması  özünün  başgi-

cəlləndirici sürətinə görə "ədliyyənin tələsik atəşi" ləqəbini almışdı.  

Hərbi  məhkəmələrin  gücləndirilmiş  və  ya  fövqəladə  mühafizə  qaydaları 

üzrə qald ırılmış işlərə aid hökmləri hərb i qubernator tərəfindən, ona tabe olmayan 

yerlərdə isə qoşun komandanı tərə findən təsdiq olunma lı idi. Genera l-qubernatorlar 

və  ya  qoşun  komandanları  edam  cəzaları  haqqında hökmləri  təsdiq  etmək  hüququna 

malik olsalar da, onları digər cəza ilə müstəqil olaraq əvəz edə bilməzdilər. Bunun üçün 

imperatorun xüsusi əmri tələb olunurdu. 

Baş  hərbi  məhkəməyə  hərbi-dairə  məhkəmələrinin  hökmlərindən  şikayət 

etmək  olardı.  Lakin  general-qubernator  və  ya  qoşun  komandanı  hərbi  mənafe  və  ya 

ictimai intizamın mühafizəsi məqsədilə hökmün dərhal icrasını zəruri sayırdısa, kassasiya 

şikayətini rədd edə bilərd i. 

Çar hökuməti 1906-cı ilin yaz və yayında kəndli, əsgər və matrosların siyasi tətil 

və  inqilabi  çıxışlarının  yeni  yüksəlişi  ilə  əlaqədar  olaraq,  narazılığın  yeni  dalğasını 

qabaqlamaq məqsədilə məhkəmənin daha sərt cəza tədbirlərini həyata keçirməsinə qərar 

verdi. Bu məhkəmələr yaddaşlarda hökumətin mütləqiyyət hakimiyyətini qoruyub saxlamaq 

uğrunda apardığı vəhşi mübarizəsinin ən qatı təzahürü kimi iz qoydu. 

---

 

 

84 

Hərbi-səhra  məhkəməsi  müstəsna  surətdə  ancaq  nizami  ordu  zabitlərindən, 

yəni hüquqi bilikləri və mühakimə etmək səriştələri olmayan şəxslərdən təşkil edilirdi. 

Burada işlərə prokuror və müdafiəçinin iştirakı olmadan baxılır,  çıxarılan yeganə 

qərar, demək olar ki, ölüm hökmü olur, onun icrası təsdiqi tələb edilmədən ən geci 24 saat 

müddətində həyata keçirilirdi. Bu isə əfv o lmanı qeyri-mü mkün edirdi. 

Yalnız  fəhlələrin,  əsgər  və  matrosların çar  əleyhinə  çıxışlarının  güclü təzyiqi 

hərbi-səhra məhkəmələrini nisbətən yumşaq cəza tədbirləri tətbiq etmək məcburiyyəti 

qarşısında qoyurdu. 

Əgər hərbi ədliyyə özünün bütün imkanları ilə ancaq hərbi qulluqçuların siyasi 

cinayətləri  və  fəhlə-kəndli  çıxışlarının  rəhbərləri  ilə  mübarizə  aparmağa  qadir  idisə, 

inqilab  iştirakçılarının  kütləvi  cəzalandırılmasının  başlıca  vasitəsi  məhkəmədənkənar 

inzibati  özbaşınalıq  idi.  Çar  hökuməti  məhkəməsiz  divan  tutmaq  üçün  yerli  hakimiyyət 

orqanlarına  verdiyi  səlahiyyətləri  genişləndirmişdi.  Polis  departamentinin  1905-ci  il  30 

noyabr  tarixli  əmri  onları qubernatorlara  məhkəmə  orqanları  tərəfindən  həbs olunmamış 

bütün qızışdırıcıları, təşəbbüskarları və inqilabın təşviqatçılarını həbs etmək, nəzarət al-

tında onları sürgün etmək barəsində təqdimatla müraciət etmək hüququ verməklə daha 

da artırd ı. 

İnqilabi  və  milli-azadlıq  hərəkatın ın  yüksəlişi  dövründə  Azərbaycan 

cəmiyyətənin  yüksək  dairələrinin  nü mayəndələri  çar  höku mətindən  bəzi  siyasi 

güzəştlər  almağa,  o  cü mlədən  ö zünüidarə  orqanlarında  milli  burjuaziyanın 

iştirakına  qoyulan  məhdudiyyətləri  ləğv  etməyə  ciddi  səy  göstərdi.  Məsələn, 

azərbaycanlı  qlasnıların  təkidi  ilə  1906-cı  ilin  yanvarında  Bakı  şəhər  duması 

Cənubi Qafqaz şəhər özünüidarə orqanlarında  müsəlmanların hüquqların ı  xristian-

ların  hüquqları  ilə  bərabərləşdirmək  barəsində  vəsatət  qaldırdı.  1907 -ci  ilin 

martında  Bakı du ması təkrarən  belə bir addım atdı.  La kin du manın bu vəsatətləri 

çar  höku mət   orqanları  tərəfindən  rədd  edildi.  Azərbaycanlı  q lasnıların   seçilməsi 

üzrə məhdudiyyətlər ancaq sadələşdirilmiş ictimai idarələrin bəzi orqanlarında ləğv 

edildi.  Məsələn,  1906-cı  ildə  Lənkəran  şəhər  sadələşdirilmiş  ictimai  idarəsinə 

müvəkkillər  seçilməsində  qeyri-xristian  müvəkkillərin  sayını  məhdudlaşdırmağa 

icazə verild i.