Sosial və humanitar elmlərin müasir problemləri. Elmi əcərlər toplusu. №13 2014

СТРЕСС-ФАКТОРЫ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ
Гасанова Айнура, магистрант кафедры психологии 2 курса,

Бакинский государственный университет



Ключевые слова: стресс-фактор, синдром опустошенности, психическая напряженность, факторы профессионального стресса.

Keywords: stressor, burnout sindrom, mental tension, factors of professional stress.

Проблема профессионального стресса особенно остро заявила о себе в настоящее время. В современном обществе меняется отношение людей к работе, работающие теряют уверенность в стабильности своего социального и материального положения, в гарантированности рабочего места, материального благополучия, обостряется конкуренция за престижную и высокооплачиваемую работу. Человек, встречаясь с какой-то сложностью, не может полноценно реализовать накопившуюся энергию (вызванную физиологическим механизмом стресса), и тогда эта энергия начинает разрушать самого человека.

В итоге, вместо вполне нормальных стрессовых реакций человека начинают разрывать на части механизмы дистресса, когда энергия не может реализоваться в каких-то конструктивных действиях. На работника начинают оказывать воздействие стресс-факторы. Стресс-фактор-это неблагоприятные обстоятельства, вызывающие стрессовое состояние. В результате, растёт психическое, эмоциональное напряжение, связанное со стрессом на рабочем месте. Выявляются тревога, депрессия, синдром эмоционального выгорания, психосоматические расстройства, зависимость от психоактивных веществ (включая алкоголь, транквилизаторы и прочие психоактивные вещества) [2].

Стресс на работе часто возникает как следствие рассогласования ожиданий специалиста и реальной обстановки, когда ожидания чрезмерно завышены или неразумны, когда человек завышает свои возможности. Это приводит к угасанию энтузиазма, разочарованию в работе и даже к опустошенности, профессиональному выгоранию, когда человек совершенно теряет интерес к работе. Опустошение является результатом длительного воздействия стрессовых условий работы. Оно может появиться у каждого, но в большей мере ему подвержены те, кто профессионально постоянно имеет дело с людьми: работники здравоохранения, правоохранительных органов, учителя.

Синдром опустошенности чаще возникает у тех, кто выполняет повторяющиеся или монотонные действия, не получая при этом положительной обратной связи, испытывает большую опасность, длительно осуществляет работу в условиях сенсорной и интеллектуальной депривации. Опустошение всегда приводит к резкому снижению энергетики и эмоциональному истощению.

Основные признаки и симптомы опустошенности таковы: проявления апатии, безнадежности, беспокойства, враждебности, недомоганий, конфликтных отношений с сотрудниками, обидчивости, пессимизма, равнодушия, скуки, раздражительности, разочарований, ощущений беспомощности, ненужности и других негативных психических состояний, актуализация проблем сексуальности, семейного, супружеского характера.

Одним из сильных стресс-факторов является неумение специалиста правильно распределить время. В таком случае человек утрачивает возможность сделать то, что необходимо, получить удовольствие от того, чем хотел бы заняться. Не успевая разрешить весь круг желаемых и необходимых проблем, человек постоянно испытывает состояние психического напряжения, которое мешает ему нормально осуществлять свою жизнедеятельность.

Одно из наиболее часто встречающихся стрессовых состояний - психическая напряженность. Истоки этого состояния самые разные. На работе наиболее типичными стрессорами, вызывающими у специалиста психическую напряженность, являются: дефицит времени, чрезмерная ответственность, ограниченность информации о тех или иных обстоятельствах профессиональной деятельности, высокая динамика либо, наоборот, монотония трудовой деятельности, низкий уровень социальной защищенности работника, нехватка средств и ресурсов для успешной деятельности, высокая интенсивность труда и др.

Ухудшение действий специалиста находится в зависимости от нарастания перенапряжения. Вначале в результате перенапряжения в деятельности возникают неточности, затруднения в протекании умственных процессов. Человек становится невнимательным, что-то забывает, порой трудно соображает, скорость мышления падает. По мере дальнейшего усиления перенапряжения возникают осечки, сбои даже в хорошо, казалось бы, отработанных действиях [5].

Купер и Маршалл исследовали источники стресса работников интеллектуального труда и выявили следующие их группы:

1. Факторы профессионального стресса, связанные с трудовой деятельностью:

1.1. Перегрузки или недогрузки работой. Перегрузка работой ставит человека перед проблемой, может ли он справиться с заданием. В этом случае обычно возникает беспокойство, фрустрация, а также чувство безнадежности и материальных потерь. Однако недогрузка может вызвать точно такие же чувства. Работник, не получающий работы, соответствующей его возможностям, обычно чувствует фрустрацию, беспокойство относительно своей ценности и положения в социальной структуре организации и ощущает себя явно невознаграждённым.

1.2. Плохие физические условия труда, например, отклонение в температуре помещения, плохое освещение или чрезмерный шум.

1.3. Дефицит времени (когда все время чего-то не успеваешь)

1.4. Необходимость самостоятельного принятия решения.

2. Факторы стресса, связанные с ролью работника в организации:

2.1. Ролевая неопределённость, например недостаточная информированность о профессиональных обязанностях и соответствующих ожиданиях со стороны коллег и начальства.

2.2. Ролевой конфликт, когда субъект считает, что он делает то, чего не должен или чего не желает делать.

2.3. Ответственность за других людей и за какие-то вещи (за оборудование, за бюджет и т. п.).

2.4. Слишком низкая ответственность.

2.5. Малая степень участия в принятии решений в организации.

3. Факторы стресса, связанные с взаимоотношениями на работе:

3.1. Взаимоотношения с руководством, подчинёнными, коллегами.

3.2. Трудности в делегировании полномочий.

4. Факторы, связанные с деловой карьерой:

4.1. Два основных стрессогенных фактора – профессиональная «неуспешность» и боязнь ранней отставки.

4.2. Статус несоответствия, медленное или слишком быстрое продвижение, фрустрация из-за достижения «предела» своей карьеры;
4.3. Отсутствие гарантированной работы (постоянное ожидание каких-то изменений, нестабильность).

4.4. Несоответствие уровня притязаний данному профессиональному статусу.

5. Факторы, связанные с организационной структурой и психологическим климатом:

5.1. Неэффективное консультирование (невозможность получить своевременную квалифицированную помощь по ряду важных вопросов).

5.2. Ограничение свободы поведения, интриги и т. п.

Помимо этого выделяют также производственные стресс-факторы. Среди производственных стресс-факторов можно выделить: физические (вибрация, шум, загрязнённая атмосфера); физиологические (сменный график, отсутствие режима питания); социально-психологические (конфликт ролей и ролевая неопределённость, перегрузка или недогрузка работников, неотлаженность информационных потоков, межличностные конфликты, высокая ответственность, дефицит времени); структурно-организационные («организационный стресс») [3].

Снизить степень негативного воздействия стрессовых обстоятельств на человека можно при определенном подходе. Для этого необходимо определить тип своей личности, чтобы легче совершать переход к более высокой устойчивости к стрессам, успешнее формировать готовность действовать в стрессовых обстоятельствах. Как правило, такие обстоятельства от человека не зависят и коррекции не поддаются. Однако изменить отношение к стрессовым обстоятельствам, выработать уверенность и готовность действовать в условиях стресса, повысить психическую устойчивость к нему вполне возможно. В таком случае мозг человека научается иначе интерпретировать стрессовые события, наращивая положительный опыт поведения и действий человека [1].
Список литературы

1. 
   Азон Б. Стресс излечим. М.: 1994.
   
2. 
   Бойко В.В. Правила эмоционального поведения. М.: 1998.
   
3. 
   Занковский А. Н. Профессиональный стресс и функциональные состояния. М.:1991.
   
4. 
   Самоукина Н. В. Психология и педагогика профессиональной деятельностию М.: 1991.
   
5. 
   Щербатых Ю.В. Психология стресса. М.: 2008.
   

Резюме

И физически, и психически люди по-разному реагируют на стрессовые ситуации, на стрессовые воздействия. Считается, что первопричиной стрессовых симптомов являются определенные черты характера и взгляды человека на жизнь. Поэтому практически любой аспект профессиональной деятельности может стать причиной стресса, если он рассматривается субъектом деятельности как превосходящий его возможности и ресурсы.
Peşə fəaliyyətinin stress amilləri

Xülasə

İnsanlar stress situasiyalarına və stress təsirinə həm fiziki, həm də psixoloji olaraq müxtəlif reaksiyalar verir. Hesab olunur ki, stress simptomlarının mənşələri insanların müəyyən xarakter cizgiləri və onların həyata baxşlarıdır. Buna görə, demək olar ki professional fəaliyyətin müxtəlif aspektləri, əgər onlar fəaliyyət subyekti tərəfindən onun bacarıq və resurslarından üstün qiymətləndirilirsə, stressin səbəbi ola bilər.

The activity of the stress factors

Resume

People in stress situation and stress factors have differently physical and psychological reaction. Prime cause of stress simptoms are certain character traits and outlook on life. That is why any aspect of the professional activity can cause a stress, if subject look to him like something bigger than his skills.


XARİCİ TƏLƏBƏLƏRDƏ DEPRESSİYA

Nedret Beytekin

BDU-nin II kurs magistrantı

[e-mail]
Açar sözlər: Depressiya, psixi sağlamlıq, adaptasiya, tənhalıq, mədəni şok, dil, ətraf mühit

Key words: Depression, mental health, adaptation, loneliness, culture shock, language, environment

Ключевые слова: Депрессия, психического здоровья, адаптация, одиночество, культурный шок, язык, среда

Depressiya major sosial fenomen olub eyni zamanda psixi sağlamlıq problemidir. Depressiya əsasən interializasiya zamanı yaranır. Bu psixi pozuntu, əhvalın pisləşməsi ilə xarakterizə olunur, tez-tez bir sıra yanaşı simptomlarla – həyəcan, tez yorulma, gərəksizlik hissi, intihar barədə fikirlər, iştahın olmaması, yuxusuzluq, psixomotor tormozlanma yaxud təşviş, həmçinin müxtəlif somatik simptomlar və şikayətlərlə müşayiət olunur. Depressiya ən geniş yayılmış psixi pozuntudur. Müxtəlif rəqəmlərə görə yaşlı əhali arasında bütün həyatı ərzində depressiyaya tutulanların sayı kişilər arasında 2,5-10%, qadınlar arasında 5-20% civarında dəyişir. 12 ay ərzində xəstəlik halı kişilərdə 5,8 %, qadınlarda isə 9,5% təşkil edir. Yaxın qohumları bu pozuntudan əziyyət çəkən şəxslər arasında depressiyaya 1,5-3 dəfə çox rast gəlinir. Depressiyaya səbəb olan faktorlara aşağıdakılar daxildir:

Bioloji faktorlar:

• 
  depressiyaya irsi meyllilik,
  
• 
  bəzi somatik xəstəliklər (xüsusilə xronik və residivverici),
  
• 
  alkoqol və narkotiklərin qəbulu,
  
• 
  bəzi medikamentlərin qəbulu.
  
• 
  Psixoloji faktorlar arasında aşağıdakılar böyük əhəmiyyət daşıyır:
  
• 
  uşaq vaxtı keçirilmiş psixoloji travmalar,
  
• 
  ailədaxili və şəxsiyyətlərarası problemlər,
  
• 
  həyatda baş verən önəmli dəyişikliklər,
  
• 
  yaxın adamın həyatını itirməsi və ya ağır xəstəliyə tutulması ilə bağlı keçirilən hisslər,
  
• 
  tənhalıq
  

Depressiyanın inkişafına təkan verə biləcək sosial faktorlar arasında aşağıdakıları qeyd etmək olar:

• 
  müharibə, təbii fəlakətlər, bədbəxt hadisələr daxil olmaqla arzuedilməz sosial dəyişikliklər,
  
• 
  kasıblıq,
  
• 
  işsizlik,
  
• 
  cinayətkarlıq,
  
• 
  sosial müdafiənin olmaması.
  

Depressiya xarici tələbələr arasındada geniş yayılmışdır. Finlandiya universiteti Avropa universitetlər şəbəkəsində çox saylı xarici tələbələrlə tədqiqat keçirmişdir [5]. Bu tədqiqatın məqsədi xarici tələblər arasında depressiya göstəricilərini ölçmək idi. Vatsk qeyd edirki, xarici tələbələrin sayı günü-gündən artır. Bu tələbələr müxtəlif ölkələrdən gəlir və onlar əsasən ölkələrarası biznes, informasiya texnologiyaları, kimya və maşın qayırma ixtisasları üzrə təhsil alırlar. Bu tələbələr oxuduqları müddətdə müxtəlif problemlərlə rastlaşırlar.

Bura dil problemi, maddi problem, mədəniyyət şoku, adaptasiya problemi, iqlim problemi, tənhalıq və akkomadasiya problemləri daxildir. Bu səbəblər xarici tələbələr arasında depressiyaya səbəb olur. Müasir dövrdə xarici tələbələr arasında depressiya yüksək faizlə qeyd olunur [3]. Bu tədqiqat avropada yaşayan tələbələr arasında depressiyanın yayılmasının göstəricisi oldu. Azərbaycanda da xarici tələbələrin sayı kifayət qədər çoxdur. Bunu nəzərə alaraq biz bu sahədə tədqiqat keçirməyi qərara aldıq. Bu tədqiqatın vacibliyi ondadır ki, biz xarici tələbələrin daha yaxşı adaptasiya imkanlarına malik olmasına və bu səbəblə depressiya riskinin azalmasına nail olmalıyıq. Depressiyanın klinik göstəricilərinə nəzər yetirdikdə bura üç əsas və yeddi əlavə simptom daxildir.

Depressiyanın əsas simptomları aşağıdakılardır:

• 
  Əhvalın vaxtın əksər hissəsində, şəxs üçün qeyri-normal sayıla biləcək səviyyədə pis olması
  
• 
  Adətən şəxs üçün xoş olan fəaliyyətə qarşı marağın və məmnunluq hissinin açıq-aşkar azalması
  
• 
  Tez yorulma və demək olar ki, hər gün taqətsizlik halının müşahidə olunması
  
• 
  Depressiyanın əlavə simptomlarına aşağıdakılar daxildir:
  
• 
  Özünəinamın və özünüqiymətləndirmənin aşağı düşməsi
  
• 
  Səbəbsiz yerə özünü günahlandırmaq, yaxud qeyri-adekvat günah hissi
  
• 
  Ölüm və ya intihar haqqında təkrarlanan fikirlər, yaxud suisidal davranış
  
• 
  Düşünmə və ya diqqəti cəmləşdirmə qabiliyyətinin aşağı düşməsi
  
• 
  Tormozlanma və ajitasiya ilə (subyektiv və ya obyektiv) müşayiət olunan psixomotor aktivliyin pozulması
  
• 
  Yuxunun istənilən şəkildə pozulması (yuxusuzluq və ya yuxululuq)
  
• 
  İştahın dəyişilməsi (artması, yaxud azalması), ona uyğun çəki dəyişikliyi [1].
  

Yeni təhsil və sosial mühitdə tələbələr adaptasiya zamanı güclü stress hiss edirlər. Mədəniyyət dəyəri xarici tələbələrin eyni zamanda kariyerasının inkişaf xəttinə də təsir edir. Mədəniyyət insan üçün çətin instrumentdir, çünki şəxs həmin cəmiyyətdə yaşamalıdır və bu cəmiyyət fərqli dildə danışır, fərqli davranış maneralarına sahibdir, ətraf mühiti fərqli qavrayır. Fərqli mədəniyyətə düşən şəxs mədəni şok keçirir.

Xaricdə yaşayan tələbələr stress hətta kompleks yaşayırlar. Mədəni şok tələbələrdə müvəffəqiyyət, rahatlıq hissinin itirilməsinə səbəb ola bilər ki, bu da narahatçılığa, yeni şeylərin anlanılmasında və digər məsələlərdə çətinliyə səbəb olur. Məhz bu da depressiyanın inkişafına səbəb olur. Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, xaricdə təhsil əhəmiyyətli dərəcədə depressiyaya və təşvişə səbəb olur. Depressiyanın və təşvişin klinik göstəriciləri isə onların orada qalma müddətindən, şəxsiyyət faktorundan, eyni zamanda demoqrafik göstəricilərdən də (yaş, cins) asılıdır [6].

Dil insanlarla yaxın münasibət, ünsiyyət qurmaq üçün vacib faktordur. Dil elə bir faktordur ki, məhz bunun vasitəsilə insanlar özlərini ifadə edə bilirlər. Məhz dil problemi insanda natamamlıq hissi doğura bilər. Dillə bağlı tələbələrin yaşadığı stress və depressiya faktorlarına dil şoku, mədəni şok, həmin dildə təhsil vərdişlərinin olmaması, həmin dilə yiyələnməklə bağlı olan çətinliklər, mühazirə dinləməkdə, danışıqda, oxumada və anlamada olan çətinliklər daxildir ki, bunlar xarici tələbələrin elmi həyatının aktual problemidir .

Bildiyimiz kimi ayrı-ayrı ölkələr fərqli iqlim-kontinental mühitə malikdir. Buna görə də başqa ölkədə təhsil alan tələbələr üçün eyni zamanda təhsil alacaqları ölkənin coğrafi mühitinə də uyğunlaşmaq ehtiyacı yaranır.

Tənhalıq həyatın müəyyən anı hər kəs tərəfindən yaşanılır. Bu evindən uzaqda yaşayan və yaxın münasibətlərini itirən adamlarda daha tez-tez rast gəlinir. Yeni mühitə uyğunlaşma tələbələrdə adaptasiya probleminə bu da tənhalığa səbəb ola bilər. Psixoloqlar və sosioloqlar qeyd edir ki, tənhalıq sosial əlaqələrin defisiti ilə əlaqəli olan individual faktordur. Xarici tələbələrdə tənhalığa səbəb ailə və dostlardan olan uzaqlaşmadır. Avstraliyada xarici tələbələrdə depressiyanın səbəblərini öyrənmək üçün tədqiqat keçirilmişdir. Tədqiqat sorğu vərəqəsi vasitəsilə aparılmışdır. Tələbələrin 5,9 %-i yeni təhsil mühiti ilə əlaqədar depressiya yaşadıqlarını qeyd etmişdilər. 11 %-i bildirmişdir ki, hətta öncələri önəmsədiklərini düşünmədikləri insanlar ilə də növbəti görüşlər üçün darıxırlar. 50 %-i isə evdən uzaq olmaları ilə bağlı depressiya keçirdiklərini qeyd etmişlər.

Londonda tibb tələbələri ilə tədqiqat keçirilmişdir. Tədqiqata tələbələr təsadüfi-seçmə yolu ilə cəlb edilmişdir. Keçirilən tədqiqat göstərdi ki, tələbələr emosional stabilliklə bağlı olan neqativ hisslər yaşayırlar ki, yaşanan stress də depressiyanı şərtləndirir .

Amerikada hermenevtika tələbələri ilə keçirilən tədqiqat zaman tədqiqatda 53 tələbə iştirak etmişdir. Tədqiqat tələbələrin kontent-analizi vasitəsilə aparılmışdır. Tələbələr qeyd etmişdirlər ki, onlar kampusda qalmaq məcburiyyətindədirlər. Kampusda qalmaq onların azadlığını əllərindən alır. Bunun nəticəsində onlar ev xəstəliyi hiss edirlər ki, bu isə depressiyanı şərtləndirir [2].

Xarici tələbələr arasında depressiya faktorunun azaldılması məqsədi ilə müəyyən proqramlar hazırlanmışdır. Smith and Khawaja apardıqları tədiqat zamanı müəyyən etdilər ki, yumor faktoru stressin azalmasına bu isə depressiv əhval-ruhiyyənin aradan qaldırılmasına səbəb olur. Depressiya və təşvişin aradan qaldırılması ayrı-ayrı şəxslər, onların xarakter xüsusiyyətləri, hadisələrə olan münasibətindən asılıdır. Xaricdə təhsil tələbələrdə akademik gözləmə kimi problemlər yaradır. Bu problemlərin aradan qaldırılmasında sosial mühitdə olan dəstək, müəllimlə, dostlarla, tələbə yoldaşları ilə olan münasibət mühüm faktordur.

Bu zaman digər tələbələrlə birlikdə gəzintilərin təşkil olunması, eyni zamanda digər xarici tələbələrlə ünsiyyət, yuxarı kurs tələbələri tərəfindən həmin ölkənin mədəniyyəti dilli, davranış qaydaları, təhsili haqqında prezentasiyaların təşkil edilməsi də tələbələrin adaptasiya imkanlarını artıra bilər. Bu onlara öz mədəniyyətləri və digər mədəniyyətlər arasında eyniliyi və fərqliliyi anlamağa imkan verir. Xarici tələbənin evində internet imkanlarının olması, onun ailəsi ilə rahat əlaqə yaratmasına və depressiya faktorunun enməsinə səbəb olur. Eyni zamanda fiziki məşğələlər, məsələn velosiped sürmə stressin azalmasına səbəb olur. Yüklənmiş xarici tələbələr digər tələbələrlə və insanlarla əlaqə qurmağa çətinlik çəkir, onlara qarşı olan reaksiyadan ehtiyat edirlər. Bu zaman tələbələri yeni münasibətlər qurmağa motivasiya etmək onlarda stress və depressiya göstəricilərini azaldır.

Tələbələrdə stress və depressiyanın aradan qaldırılmasında ətraf-mühit faktoru da mühüm rol oynayır. Dost mühiti xarici tələbələrə insanlarla yeni münasibətlər qurmağa stimul verir. Eyni zamanda universitetdə xarici tələbələrə dəstəyin təmin edilməsi, mühazirələrin anlaşıqlı dildə deyilməsi, tələbələrə problemlərin həll edilməsində qaydalarının öyrədilməsi depressiyanın enməsinə və adaptasiya imkanlarının genişlənməsinə səbəb olur [4]. Tələbələrdə emosional dəstəyi artırmaq üçün onlara stressi aradan qaldırma yolları öyrədilməli və özünü qiymətləndirmə yüksəldilməlidir. Buna görə də psixi sağlamlığa nail olmaq üçün tələbələrə özünü inkişaf proqramları öyrədilir. Göstərilən bu amillər onların psixi sağlamlığını artırır və təhsil aldıqları ölkəyə daha yaxşı adaptasiya olmalarına şərait yaradır.

Ədəbiyyat siyahısı

1. 
   Depressiyanın diaqnostikası və müalicəsi üzrə klinik pratokol. Bakı, 2009, səh. 60.
   
2. 
   Allchin L, Cox, Dzurec L, Arthur J, Engler. First-year nursing students' accounts of reasons for student depression. University of Connecticut, 2007.
   
3. 
   Carroll, J. and J. Ryan, Eds. Teaching International Students: Improving learning for all. London, Routledge, 2005.
   
4. 
   Kleinman A. Culture and Depression. University of Washington. September 2, 2004.
   
5. 
   Kenneth W. Merrel. Helping Students Overcome Depression and Anxiety. The Guilford Press 2008. p. 263.
   
6. 
   Pyvis & Chapman. Culture Shock. Flinders University. 2008.
   

Depression among foreign students

Beytekin Nedret

Summary
Depression is a major social phenomenon and known a mental health problem. Depression is widespread among foreign students. Most of international students normally face a lot of difficulties during studies in abroad. Most of the this difficulties are: language problem, financial problem, cultural shock, adapting to new weather, being lonely and accommodation problems. These facts lead to depression among foreign students and to for to solving this problems adapdation opportunities should be improved.

Депрессия у иностранных студентов

Бейтекин Недрет

Резюме
Депрессия распространилась и среди иностранных студентов. Во время учёбы эти студенты встречаются с различными проблемами. Сюда входят проблемы языка, материальные проблемы, проблемы культуры, адаптации, климатические проблемы, одиночество и проблема аккомодации. Всё перечисленное становится причиной депрессии у иностранных студентов, и, чтобы снизить показатель этой проблемы, надо расширить возможности для адаптации.

AUTİZMLİ UŞAQLARIN TƏDQİQİNİN PSİXOLOJİ TƏRƏFLƏRİ
Ağamirova Nərmin, BDU-nun Psixologiya

kafedrasının III kurs magistrantı

[e-mail]
Açar sözlər: autizm, təkrarlanan davranış, ünsiyyət defisiti, valideyn, diaqnoz, simvolik oyunlar, göz təması, başqa uşaqlarla maraqlanmama.

Ключевые слова: аутизм, регулярное поведение, дефицит общения, родителя, чтобы диагностировать, символические игры, зрительный контакт, незаинтересованность с другими детьми.

Key words: autism, regular behavior, parent, diagnosis, symbolic play, eye contact, lack of interest with other children.

Autizm üç yaşından əvvəl başlayan və ömür boyu sürən, ictimai qarşlılıqlı təsirə və ünsiyyətə zərər verən, məhdud və təkrarlanan davranışlara gətirib çıxaran, beynin inkişafına maneə törədən bir xəstəlikdir. Autizmin səbəbi hələ də elmə dəqiq bəlli deyil. Autizm diaqnozu artıq 18 aylığından qoyulur.Lakin daha erkən yaşda bu problemin əlamətləri artıq özünü biruzə verir.

Uşaqlarda autizm riskinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün CHAT (CHECKLİST FOR AUTİSM İN TODDLERS) testindən istifadə olunur. Bu test ilk dəfə olaraq S. Baron-Cohen, J. Allen və C. Gillberg tərəfindən 1992-ci ildə yaradılmışdır. Autizm diaqnozu alma riski olan uşaqların 18 aylığından etibarən təyin olunması üçün istifadə edilir. Testin keçirilmə müddəti 5 dəqiqə ilə 15 dəqiqə arasında tamamlanır. Ingiltərə, İspaniya, Çin, Hollandiya, Amerika Birləşmiş Ştatları kimi bir çox ölkələrdə istifadə olunur.

CHAT testi iki hissədən ibarətdir. Ilk hissə (HİSSƏ A) valideynlərə aiddir. Burada 9 sual valideynlərə ünvanlanır və valideynlər bu sualları “bəli-xeyr” şəklində cavablandırırlar. Ikinci hissədə isə (HİSSƏ B) uşağın davranışları müşahidə olunur. Müşahidənin nəticəsi “bəli-xeyr” şəklində qeyd olunur. Test toplam 14 sualdan ibarətdir.

UŞAQLARDA AUTİZM ÜÇÜN YOXLAMA SİYAHISI

(CHAT – CHECKLİST FOR İN TODDLERS).

HİSSƏ A: Valideynə sual:

1.Uşağınızın qucaqda yellənmək və ya hoppanmaqdan xoşu gəlir? Bəli/Xeyr

2.Uşağınız başqa uşaqlarla maraqlanır? Bəli/xeyr

3.Uşağınız müxtəlif predmetlərin üzərinə çıxmağı,məsələn,nərdivana çıxmağı sevir? Bəli/Xeyr

4.Uşağınız “Cicci” və ya gizlənqaç oynamaqdan xoşu gəlir? Bəli/Xeyr

5*.Uşağınız simvolik oyunlar (məsələn,gəlinciklə oynayarkən onu yatırırmış kimi /oyuncaq maşını bir yerdən digər yerə sürmüş kimi) oynayırmı? Bəli/Xeyr

6.Uşağınız bir şey istəmək üçün işarə barmağını istifadə edirmi? Bəli/Xeyr

7.Uşağınız bir şeylə maraqlandığını göstərmək üçün işarə barmağını istifadə edirmi? Bəli/Xeyr

8.Uşağınız kiçik oyuncaqlarla (avtomobil ya da kublar kimi) onları ağzına aparmayaraq ,dağıtmayaraq və ya yerə salmayaraq düzgün şəkildə oynaya bilərmi? Bəli/Xeyr

9.Uşağınız sizə bir şey göstərmək üçün obyektləri götürüb sizə gətirir? Bəli/Xeyr

HİSSƏ B: Müşahidə edin

• 1-Konsultasiya əsnasında uşaq sizinlə göz təması qurdu? Bəli/Xeyr

• 2-Uşağın diqqətini özünə çəkin , sonra otağın digər küncündəki maraqlı bir obyekti göstərin və “Aaa bax!Bir ... (oyuncağın adı) var .” deyin.Uşağın üzünə baxın.Uşaq işarə etdiyiniz şeyi görmək üçün otağın digər tərəfinə baxır? Bəli/Xeyr

Bu bacarığı test etmək üçün ən az 5 dəfə təkrarlamaq lazımdır.

Uşaq 5 sınağın ən az ikisindən işarə etdiyiniz obyektə baxırsa—bəli—müvəffəqiyyətli

• 3-Uşağın diqqətini özünüzə çəkin ,ona bir oyuncaq avtomobil / gəlincik verərək”Avtomobili sürərsən/gəlinciyi yatırarsan?” deyin.Uşaq avtomobili sürmək /gəlinciyi yatırmaq kimi simvolik hərəkətlər edirmi?*** Bəli/Xeyr

• 4-Uşağa “İşıq haradadır?” Və ya “Mənə işığı göstər. ” deyin.Uşaq işarə barmağıyla işığı göstərirmi? Bəli/Xeyr

• 5-Uşaq kublarla qüllə düzəldə bilir?(Əgər edə bilirsə neçə kub?) (Kubların sayı…) Bəli/Xeyr

Əgər uşaq 2 kubu üst – üstə qoyubsa, yaşından asılı olmayaraq cavab: BƏLİ

QİYMƏTLƏNDİRMƏ

Chat-dakı 14 maddədən 5 –i uşağa autizm diaqnozu qoyulma riskindən xəbər verən kritik maddələrdir.

Bu maddələr aşağıdakılardır:

HISSƏ A-Da A5,A7

HİSSƏ B-də B2, B3, B4

Uşaqlarda autizm riskinin dərəcəsini müəyyənləşdirmək üçün Bakı şəhəri Nərimanov rayonunda yerləşən “Aida uşaq psixalogiya” mərkəzində tədqiqat keçirilmişdir. Tədqiqatın obyekti olaraq məktəbəqədər yaşlı uşaqlar seçildi. Tədqiqat iki mərhələdən ibarət idi. Birinci mərhələdə məktəbəqədər yaşlı uşaqların valideynləri iştirak edirdi. Ikinci mərhələdə isə tədqiqatın obyekti olaraq seçdiyimiz uşaqlar müşahidə olundu. Tədqiqat zamanı valideynlərin 79 %-i testdə kritik olan bəndlərə, yəni hissə A-da A5 və A7 bəndlərinə“xeyr” cavabı verdilər. Hissə B-də isə uşaqların müşahidəsi zamanı kritik olan B2 B3 və B4 bəndləri “xeyr” cavabı ilə cavablandırıldı.17% valideynlər hissə A-da A1, A5 ,hissə B-də isə B1, B2, B5 maddələrinə “xeyr” cavabı verdilər. Yalnız 4% valideynlər isə hissə A-da A1, A3, A6, hissə B-də B1 maddələrini “xeyr” cavabı ilə cavablandırdılar .

Tədqiqatın nəticəsi olaraq müəyyən olundu ki, “Aida” uşaq psixologiya mərkəzində 79% məktəbəqədər yaşlı uşaqlara autizm diaqnozu qoymaq olar. Onlar autizmin yüksək risk qrupuna daxildirlər. 17% uşaqlarda da bəzi kritik maddələr müsbət cavablandırılmadığına görə onlar orta dərəcəli risk qrupunda yer aldılar. Onlar da autizm riski daşıyırlar. 4% uşaqlar isə autizmin kiçik risk qrupuna aiddirlər. Bu testdə uşaqların müvəffəqiyyətli olması onların hər hansı inkişaf probleminin olmamasına zəmanət vermir. Beləliklə , müəyyən olundu ki, tədqiqat apardığımız mərkəzdə uşaqların böyük əksəriyyəti autizm diaqnozundan əziyyət çəkirlər.

ƏDƏBİYYAT
1. К. Гилберт Т. Питере “АУТИЗМ - Медицинское и педагогическое воздействие” Книга для педагогов-дефектологов. М.: ”ВЛАДОС”, 2005.

2. www.autism.org

3.” Ранний детский аутизм” , Лебединская К.С. М.: 2001 г.

Психологические стороны исследования детей с аутизмом

РЕЗЮМЕ

Аутизм оказывает повреждающее действие, вызывая ограниченное и повторяющееся поведение, предотвращает развитие мозга. Точная причина аутизма до сих пор не известна науке. Диагностирован аутизм в раннем возрасте, в 18 месяцев уже признаки этой проблемы очевидны. Для определения степени риска аутизма у детей используется ЧАТ (Контрольный список для аутизма у детей раннего возраста) тест.

Psychological side studies of children with autism

SUMMARY

Autism three years ago, and a lifetime of social and communication Lenders damaging effect, causing restricted and repetitive behavior, prevents the development of the brain. The exact cause of autism is still not known to science. diagnosed with autism at an earlier age than 18 months are already signs of this problem is demonstrated. To determine the extent of the risk of autism in children CHAT (Checklist FOR AUTISM IN TODDLERS) test is used.