2 Nİzami GƏNCƏVİ
Yüklə 2,76 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- NİZAMİ GƏNCƏVİ İSKƏNDƏRNAMƏ Şərəfnamə "LİDER NƏŞRİYYAT" BAKI-2004
- Nizami
- QƏHRƏMANLIQ DASTANI
- Qəzənfər Əliyev
|
1
2
İSKƏNDƏRNAMƏ Şərəfnamə "LİDER NƏŞRİYYAT" BAKI-2004
3
kitabı əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır Tərcümə edəni:
İzahların müəllifi: Əkrəm Cəfər On sözün müəllifı: Qəzənfər Əliyev Elmi redaktor:
nəşriyyat", 2004, 432 səh. Nizami Gəncəvi yaradıcılığının ən yüksək zirvəsi və Şərq poeziyasının ən parlaq incisi sayılan "İskəndərnamə" "Xəmsə"nin beşinci kitabıdır. Dahi şair yaradıcılığının əzəmətli yekunu olan bu son əsərində ömrü boyu arzuladığı, lıəyatda görmək istədiyi ideal cəmiyyəti təsvir etmişdir. "Şərəfnamə"də İskəndərin elm və siyasət aləmindəki böyük nailiyyətləri göstərilir, onun tərbiyəsindən, təhsilindən, hökmdarlığından, yürüşlərindən və ümumiyyətlə, onun böyük şan-şöhrətə çatmasından bəhs olunur.
5
6
Dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin bütün dünyada şöhrət tapmış ölməz "Xəmsə"si, "İskəndərnamə" poeması ilə bitir. Bu son əsərində böyük söz ustasının məfkurəsi, bədii qayəsi, şair təxəyyülü özünün ən yüksək zirvəsinə çatmışdır. Nizami bu əsəri yazmağa başlayarkən altmış yaşını ötmüş, sözün ən geniş mənasında, hərtərəfli və dərin həyat təcrübəsi əldə etmişdi. Şair keçdiyi yaradıcılıq yoluna nəzər salaraq hiss edirdi ki, "İskəndərnamə" onun əvvəlki əsərlərində söylədiyİ fikirlərin, əks etdirdiyi ümidlərin yekunu olmalıdır. Bunu biz "Şərəfnamə"nin giriş fəsillərində aşkar duyuruq. Doğrudan da, Nizami mütərəqqi ideallarını və müqəddəs arzularını məhz bu son poeması ilə bağlayır və deyir: Dastanı sevənlər, şeiri duyanlar Nəğmələr dinləməz bir çox zaman var. Yazmalı elə bir uğurlu dastan, Onda bir incəlik duysun oxuyan. Bildim bu naxışı bəyənər dostlar, Verdim bu dastanı yazmağa qərar. Nizaminin sonuncu poemasının əsas mövzusunu bir sıra Şərq xalqlarının yazılı və şifahı ədəbiyyatında geniş yayılmış Makedoniyalı İskəndər (Aleksandr) dastanı təşkil edir. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, qədim İran ədəbi ənənələrində bir amansız fateh, Əxəmənilər sülaləsinin qatı düşməni kimi təcəssüm Olunan İskəndər surəti Nizami dövründə bir çox yazılı abidələrdə ədalətli hakim, elmə, biliyə yüksək qiymət verən, ümumiyyətlə, müsbət qəhrəman kimi təsvir olunurdu. Mənbələrdə İskəndərin səciyyəsinin belə dəyişməsinin bir səbəbini də islam dini kitablarında onun peyğəmbər dərəcəsinə qaldırılması olmuşdur. Dahi şair həmişə olduğu kimi, "İskəndərnamə" poeması üzərində işləyərkən bir sıra tarixi mənbələri ciddi surətdə öyrənmiş, onların içindən özünün ideya bədii qayəsinə uyğun olan məlumatları seçmiş və ustad qələmi ilə nəzmə çəkmişdır. Üzərində işlədiyi mənbələr haqqında şair özü belə söyləyir:
7 İskəndər haqqında heç bir əsərdə Məlumat görmədim yığcam bir yerdə. Sözlərlə dolmuşdu xəzinə içi, Ancaq hər nüsxədə dağınıq inci. Hər köhnə nüsxədən əsas alaraq, Onu öz şeirimlə bəzədim ancaq. Ən qədim tarixi əsərlərdən mən, Yəhudi, nəsrani, pəhləvilardən Ən incə sözləri əlimə saldım, Qabığı ataraq, məğzini aldım. Müxtəlif dillərdən yazdığım sözlər, Bunlardan doğuldu yığdığım əsər. Saydığım dilləri ətraflı bilən Saxlar öz dilini mənə töhmətdən. Görundüyü kimi, şair ərəb və fars dilində olan mənbələrlə yanaşı, yəhudi, nəsrani (xristian) və pəhləvi mənbələrini araşdırdığını xatırladır. Doğrudan da, İskəndər əhvalatı barəsində bu mənbələrdə çoxlu məlumat olduğu bu gün elm aləminə bəllidir. Məsələn, "İskəndərnamə"də təsvir olunan bəzi hadisələrin əksini biz talmud rəvayətlərində və qədim yəhudi (ibrani) dilində olan ayrı-ayrı İskəndər haqqımda anonim kitablarda görə bilirik. Nəsrani mənbələri dedikdə, Nizami, şübhəsiz, yunan dilində olan tarix kitablarını, ilk növbədə, "Saxta Kallisfen"i nəzərdə tuturdu. Məlum olduğu üzrə, yunan dilində Makedoniyalı İskəndər haqqında olan ilk roman uzun illər onun şəxsi həkimi Kallisfenin adına yazılırdı. Lakin əsərin eramızın birinci əsrində meydana gətirildiyi məlum olduqda həmin roman "Saxta Kallisfen" adını aldı. Məhz bu əsər XV əsrə qədər siryani, yəhudi, pəhləvi dillərinə tərcümə edilmişdi ki, Nizami də bu tərcumələrin bəzilərindən istifadə edə bilərdi. Nizaminin istifadə etdiyi mənbələrdən biri də pəhləvi dilində yazılmiş, sonralar isə ərəb istilası (VIII-IX əsrlər) vaxtı məhv edilmiş "Xvatak- namak"lar ("Xudayamə") olmuşdu. Bu salnamələrin epik xarakter daşıyan hissələri ərəb dilinə çevrilmiş, tarixə və xüsusilə "ədəb" janrına mənsub olan ərəb dilli kitablarda özünə yer tapmışdır. "Yeni tarix abidələri" dedikdə şair, heç şubhəsiz, bu növ əsərləri nəzərdə tuturdu. Doğrudan da, bu gün biz pəhləvi mənbələri - "Karnatnoki-Arrakşiri- Papakan", "Namaki-Tansar", "Artak-Viraz-namak" ilə yanaşı, İskəndər
8 Urmik (ər-Rumi) haqqında geniş məlumatları Həmzə İsfahani, ad- Dinəvəri ət-Təbəri və başqa ərəb tarixçilərinin məşhur əsərlərində müşahidə edirik.
Ət-Təbəri özunün iri həcmli "Tarix" əsərində İskəndər haqqında rəvayətlərə daha geniş yer verir və tez-tez özündən əvvəlki mənbələrə, xüsusilə Hişam ibn Məhəmmədə istinad edir ki, bu da İskəndər haqqında rəsmi məlumatlarla yanaşı, "Qərb və Şərq fatehi"ni xoşa gələn tərzdə təsvir eləyən rəvayətlərin də yayılmasına dəlalət edir. Nizaminin "İskəndərnamə"sində təsvir olunmuş hadisələrin çox qısa məzmununu bir sıra incəliklərilə bərabər biz ət-Təbərinin salnaməsində görürük. Lakin bu heç də o demək deyildir ki, Nizami öz poemasını yazarkən bir çox epizodları ət-Təbəri salnaməsindən olduğu kimi iqtibas etmişdir. Əksinə, Nizami özü əsərin fəsillərin giriş hissəsində dəfələrlə qeyd edir ki, onun məqsədi daha çox deyilməyənləri ehya etməkdir. Bunu biz Nizaminin fars-tacik şeirinin böyük nümayəndəsi Firdovsiyə olan münasibətində daha aydın hiss edirik. "İskəndərnamə"də oxuyuruq: Köhnə söz ustası, o Tuslu şair Söz gəlinlərini bəzədi bir-bir. Düzdü dastanlara çox inci, gövhər, Yenə də qaldı çox bakirə sözlər. Yazsaydı tarixdə bütün olanı, Çox uzun sürərdi onun dastanı. Ümumbəşəri mütərəqqi ideyalar tərənnümçüsü Nizami "Şuubilik" (İran və Orta Asiya xalqları arasında IX-X əsrlərdə yayılmış, ərəb hakimiyyətinə qarşı mübarizə bayrağına çevrilmiş cərəyan) tərəfdarı və aludəcisi olan "Şahnamə" müəllifinin İskəndər haqqındakı rəvayətlərə olan qərəzli münasibətini duymaya bilməzdi. Məhz buna görə, Nizami yuxarıda gətirdiyimiz beytlərdən sonra bilavasitə Firdovsinin bu qərəzli münasibətinə işarə edərək: Sevmədiklərinə etmədi hörmət, Bəyəndiklərinə göstərdi rəğbət, - yazır və həmin fəsli aşağıdakı fikirlərlə tamamlayır:
9 Nizami bu sapa düzərkən gövhər Qələmdən silindi qələm görənlər. Hansı bir incini keçirdi ələ, Onları çəkdi öz soz çəkisiylə. Uğurla ucaltdı "Şərəfnamə"ni, Köhnəni bununla eylədi yeni. Nizami Firdovsinin əsərilə yaxından tanış idi və bunu şair özü dəfələrlə "Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl" və "İskəndərnamə"də xatırladır, ona öz ehtiramını xüsusilə qeyd edir. Bununla yanaşı, Azərbaycan şairi "özündən əvvəlkiləri təkrar etmək onun yaradıcılığına xas olan cəhət deyildir" söyləyərək, özünün bu sahədə novator olduğunu qeyd edir. Bunu da xatırlatmaq lazımdır ki, Nizaminin novatorluğu heç də mənbələr üzərində işləməklə, onların içindən tez ideya-bədii qayəsinə uyğun məlumatlar çıxarması ilə məhdudlaşmır. Şair öz əsərinin yüksək sənət nümunəsi olduğunu bilir və səmimi hisslərlə (fəxr xatirinə yox!) "İskəndərnamə"nin gizli sirlərlə dolu olduğunu bəyan edir: Belə bir dəyərli gövhərlə, dostlar, Bir gövhər sevənə ehtiyacım var. İstərəm eylə bir kamil dinləyən, Şairlik sirrini öyrənsin məndən! Şairin bu əsərdə izlədiyi ən mühum qayə həqiqətdir - insan həqiqəti. Doğruluq, həqiqət müəllifə görə "İskəndərnamə"nin səciyyəvi cəhətidir. O deyir:
Doğrular yanında varmıdır bundan Daha xoş simalı, sevimli dastan? Başqa dastanları arasan bir az, Millətlər yanında doğru sayılmaz. Doğrudan da, insan həqiqəti, daha geniş mənada deyilərsə, bəşər həqiqəti "İskəndərnamə" müəllifinin diqqət mərkəzində dayanır. Böyük şair və mütəfəkkir faydalandığı tarixi və eləcə də digər mənbələrə bu baxımdan yanaşmışdır. "İskəndərnamə" poemasının yazılma tarixinin dəqiq müəyyənlik qazanmaması bir sıra çətinliklər törədir. Məsələ burasındadır ki, şairin özü də 10 "Xəmsə"yə daxil olan əvvəlki əsərlərindən fərqli olaraq, "İskəndərnamə"nin yazılma tarixini göstərməmişdir. Əsərin iri həcmi
(iyirmi min misradan çox) və mürəkkəb quruluşu bizi şairin poema üzərində uzun müddət işləməsi qənaətinə gətirir. Hər halda "İskəndərnamə" (197-ci ildən ("Xəmsə"nin dördüncü hissəsi olan "Yeddi gözəl" poemasının yazılış tarixidir) sonra yazılmışdır. Nizami "Şərəfnamə"nin giriş hissəsində əvvəlki dörd əsərini sadalayır və deyir ki: İndi soz mülkündə büsat qururam, İskəndər dövründən təbil vururam. "Şərəfnamə" əsəri Nüsrətəddin Əbu Bəkr Bişkinə (1191-1210) həsr olunmuşdur. "İskəndərnamə"nin ikinci hissəsində ("İqbalnamə") isə Məlik İzzəddinin adı çəkilir. Əgər I İzzəddin Məsud nəzərdə tutulursa o, 1180- 1193-cü illərdə hökmranlıq etmişdir. Deməli, həmin İzzəddin əsərin yazılmasından dörd il əvvəl ölmüşdür. Söhbət II İzzəddin Məsuddan gedirsə, o da 1211-ci ildə, yəni Nİzaminin qəbul olunmuş ölüm tarixindən iki il sonra hakimiyyətə gəlmişdir. Bu xronoloji qarma-qarışıqlıq "İqbalnamə"nin son hissələrinin guya şairin ölümündən sonra başqaları tərəfindən tamamlanması barəsində fikrin meydana gəlməsinə səbəb olmuşdur. Bu fikir bizə görə əsassızdır. Bir növ təəccüb doğuran ikinci məsələ əsərin quruluşu ilə bağlıdır; məlumdur ki, "İskəndərnamə" iki hissədən ibarətdir. Bunu əsərin bizim dövrə gəlib çatmış əlyazmaları aydın göstərir. Lakin Nizami "Şərəfnamə"nin giriş hissəsində İskəndəri üç cəhətdən, yəni fateh, hakim və peyğəmbər kimi səciyyələndirəcəyini iqrar edir: Öncə söz açaram padşahlığından, Cahangirliyini ederəm elan. Hikmətlə bəzəkli söz yazaram mən, Köhnə tarixləri təzələrəm mən. Döyərəm qapını peyğəmbərliyə, Tanrı da bəyənmiş, peyğembər, - deyə. Sonra Nizami əsərin üç hissədən ibarət olduğunu aydın şəkildə soyləyir: Üç qapı tikdim, üç xəzinə demək,
11 Çəkdim hər qapıda ayrıca əmək. Üç qapı ya bu üç inciylə yenə Tökərəm dünyaya ağır xəzinə.
12 Burada qapı (dər) ərəbcə "bab"ın (qapı, fəsil) tərcüməsidir. Bəzi ədəbi mənbələrdə əsərin ikinci hissəsinə "Xirədnamə" (əql, hikmət kitabı) adı da verildiyinə təsadüf edirik (Məsələn, 1852-ci il "Biblioteka İndika" silsiləsindən çap olunan ikinci hissə məhz belə adlandırılmışdır). Bu mübhəm məsələnin dəqiq həlli üçün əlimizdə olan faktlar heç də kafi deyildir. Ona görə də hər cür fərziyyədən imtina etməyə məcburuq. Hər halda əsərin bu gün əlimizdə olan mətnində İskəndər surəti fateh, hakim, fəlsəfə və imanla qarışıq din carcısı kimi öz səciyyəsini tapmışdır. Yaxın Şərq, o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatında geniş yayılmış janr ənənələrinə riayət edərək, Nizami əsərin baş qəhrəmanı olan İskəndəri anadan olduğu gündən təsvirə başlayır. Məlumdur ki, İskəndərin milli mənşəyi barədə iki rəvayət var. Bu adi rəvayətlərin birində İskəndərin sadəcə bir tərki-dünya oğlu olması və Makedoniya hakimi Feyləqus (Filipp) tərəfindən oğulluğa götürülməsi, digərində isə onun İran şahı Daranın oğlu olması təsdiq edilir. Nizami hər iki rəvayət haqqında məlumat verir, lakin o təsdiq edir ki, İskəndər Feyləqusun oğludur. Beləliklə, İskəndərin İran taxtının varisi olması məqsədilə quraşdırılan rəvayəti Azərbaycan şairi rədd edir. Əslində Nizami İskəndərin rumlu olduğunu tarixi həqiqətə sadiq qalmaq naminə təsvir edir; İskəndər Nizaminin sevdiyi, onun arzu və amallarını ifadə edən bir bədii surət, ədəbi qəhrəmandır. Bütün yaradıcılığı boyu onu daim düşündürmüş ictimai həyat həqiqətlərini aramış olan böyük mütəfəkkir şair insan və cəmiyyət münasibətlərini öz fəlsəfi konsepsiyası əsasında aydınlaşdırmağa cəhd etmiş, bu ictimai problemlərlə bağlı olan suallara isə İskəndər vasitəsilə cavab tapmaq istəmişdir. Hələ ilk iri həcmli əsəri olan "Sirlər xəzinəsi"ndən başlayaraq, Nizami feodal cəmiyyətində müşahidə etdiyi ictimai və mənəvi nöqsanları ifşa edərək, onları hansı yollarla aradan qaldırmaq mümkün olacağı haqqında düşünmüşdür. Dövrünə görədir ki, Nİzami həmişə öz əsərlərinin bədii qüdrəti və ideya məzmunu ilə feodal hakimlərə təsir göstərmək və onları ədalətə çağırmaq, bir sözlə, onları "yaxşılaşdırmaq" istəmişdir. "Xosrov və Şirin", "Yeddi gözəl' poemalarında da ideya istiqamətinin məhz bu hədəfə yönəldiyini biz asanlıqla görür və duyuruq.
13 Bu baxımdan İskəndər bir müsbət qəhrəman kimi şairin yaratdığı bu tipli surətlərdən çox yuxarıda durur. Nizami bir fateh olan qəhrəmanının müsbət cəhətlərini daha bariz şəkildə verməyə çalışmışdır. Əsərin "Şərəfnamə" hissəsində görürük ki, İskəndərin müharibələr aparmaqda məqsədi hər yerdə ədaləti bərpa etməklə yanaşı, bu ölkələrdə yayılmış biliklərə sahib olmaqdır. Məsələn, İran şahənşahlığı məğlubiyyətə uğrayandan sonra İskəndər atəşpərəstlərin hikmətlə dolu kitablarını yunan dilinə çevirməyə fərman verir. İskəndəri biz bu yürüşlər ərzində həmişə məşhur yunan alimləri arasında görürük. O, Dərbənd qalasını yolkəsən quldurlardan xilas etdikdən sonra Dağıstanda yerləşən, vaxtilə İran şahlarının yay istirahət sarayı olan Sərir qalasına gedir, Keyxosrovun məqbərəsinin sirlərini öyrənmək istəyir. Doğrudur, Makedoniyalı İskəndər haqqında yaranmış tarixi və əsatiri mənbələrdə (məsələn, yəhudi dilində olan romanda) onu qədim padşahlardan olan Altinüsün məqbərəsində görürük. Nizami İskəndəri o vaxtkı oxuculara daha yaxın və tanış olan Keyxosrov məqbərəsinə getməyə məcbur edir. Şair öz qəhrəmanına bilici Bəlinasın diliylə başa salır ki, dünyada taxt-tac, şöhrət və dövlət hamısı müvəqqətidir, yaxşı ad isə daimidir. İnsan çalışmalıdır ki, özündən sonra yaxşı ad qoyub getsin, buna isə ancaq yaxşı əməllərlə nail olmaq mümkündür. Padşahlar taxtına gəlincə: Faydasız olan bu taxt nəyə gərək? Üstündə başqası ömür sürəcək Faydasız bu taxta uyma, saxtadır, Yerimiz taxt deyil, quru taxtadır. Bu qızıl baxt deyil, versəniz fikir, Ayağa vurulmuş ağır kündədir. Bir taxt ki əbədi yer deyil sana, Onu ta dirisən parçalasana! Bu beytler şairin bütün ömrü boyu inam bəslədiyi "ədalətli şah", "ideal hökmdar" konsepsiyasında dönüş əmələ gəldiyinə dəlalət edir, Humanist sənətkar tədricən "ədalətli" hakimlərin də bəşər cəmiyyətinə insanların həmişə arzulamış olduğu səadəti gətirə biləcəyi fikrindən əl çekməyə başlayır və əsərin ikinci hissəsini təşkil edən "İqbalnamə"də İskəndəri azad cəmiyyət münasibətlərinin hökm sürdüyü xoşbəxtlər ölkəsinə gətirir və bununla da təsdiq edir ki, bəşər
14 cəmiyyətinin səadət dolu gələcəyi ədalətli şah konsepsiyası ilə deyil, ancaq maddi və mənəvi azadlıq ideyaları ilə bağlıdır. Şairin bu "sosial utopiyası", onun təsvir etdiyi azad cəmiyyət haqqında görüşləri o zamankı dünya ədəbiyyatında misilsiz bir hadisə idi. "İskəndərnamə" əsərində şairin yüksək vətənpərvərlik hissləri də öz əksini tapmışdır. Bu vətənpərvərlik ideyalarının ən bariz təmsilçisi şairin dərin sevgi duyğuları ilə yaratdığı Bərdə hakimi Nüşabə surətidir. Nüşabə "Xosrov və Şirin" poemasında rast gəldiyimiz Məhinbanu surətinin davamıdır. Maraqlı burasıdır ki, Nizami İskəndəri öz doğma yurdu Azərbaycana gətirmək üçün bilərəkdən tarixi anaxronizmə yol verir. Bərdə hakimi Nüşabə eyni zamanda şairin "ədalətli hökmdar" haqqında görüşlərinin də ifadəçisidir. Nüşabənin rnüdrik bir hakim olmasını eşidən fateh özü adi elçi sifətilə Bərdə hakiminin sarayına gedir. Lakin İskəndərin adi elçi qayda-qanunları xilafına etdiyi hərəkətlər Nüşabənin nəzərindən yayınmır. Onu artıq tanımışlar. İskəndərin fütuhatının şöhrətini eşitmiş olan ağıllı qadın onun rəsmini öz xəzinəsində saxlayırdı. Amansız fateh insan əqlinin gücü qarşısında aciz qalır və Nüşabənin ölkəsi fəth olunmur. Nüşabə İskəndərin qarşısında süfrə açır və onu cavahiratla doldurur. İskəndər əlbəttə anlayır ki, var-dövlət uğrunda çalışmaq faydasız işdir. O deyir: Sənin xonçandakı bu daş-qaş daşır, Bu danlaq, bu töhmət kimə yaraşır? Süfrəyə cavahir saçmaq nə gərək?! Gövhərdən qaçmağı mənə öyrətmək?! Eşq olsun bu fikri sağlam qadına, Mərdliyin yolunu öyrədir mana. Ey uzaqgörən qız, gəl məni dinlə, Qızıl sikkəsini nəsihətinlə; Ataram bir kərə torpaqlara mən, Qızıla torpaqdır təbii mədən. Nizamimn vətənpərvərlik duyğularını doğma Azərbaycanın təbiət lövhələrinin təsvirində, xüsusilə Bərdəyə həsr olunmuş parçada hiss edirik, Şair qeyd edir ki, Bərdə vaxtilə qədim mədəniyyət və elm ocağı olmuş, öz təbiətinin gözəllikləri ilə bütün Yaxın Şərqdə tanınmışdır. Həmin hissləri o öz doğma diyarı olan qədim Gəncə haqqında da söyləyir, özünün qırılmaz tellərlə Gəncəyə bağlılığını bildirir. Nizami bö-
15
16 yük iftixar hissilə deyir ki, onun müqəddəs sirlərlə dolu şeirləri aşkar olaraq Buxaraya aparılarsa da, Gəncə torpağından olduğunu zövq əhli bilir. Böyük humanist şair olan Nizaminin dərin vötənpərvərlik duyğuları onun beynəlmiləlçi görüşləri ilə sıx bağlıdır. Nizami xalqlar dostluğu və sülh ideyalarının carçısıdır. Onun əsərlərində, eləcə də "Şərəfnamə"sində yunanlıların və ərəblərin, gürcülərin, rusların, çinlilərin və hindlilərin, Dağıstan və İran xalqlarının həyatından, adət və ənənələrindən hörmətlə danışılır. Şairin məqsədi öz həmvətənlərinin həmin xalqların tarixi keçmişi və yaxud ona müasir olan həyat tərzilə yaxından tanış etmək olmuşdur. Bu nəcib vəzifənin öhdəsindən dahi şairimiz böyük ustalıqla gələ bilmişdir. "Şərəfnamə" qəhrəmanlıq dastanıdır. Təbiidir ki, biz bu əsərdə çoxlu döyüş səhnələrinə təsadüf edirik. Şairin müharibələrə olan münasibəti onun beynəlmiləlçilik görüşlərilə üzvi surətdə bağlıdır. Nizami müharibələri İnsan cəmiyyəti üçün fəlakət sayırdı. Böyük mütəfəkkir şair ədalətli və ədalətsiz müharibələri bir-birindən seçməyi bacarmışdır. O, "bir ovuc torpaq" üstündə insanları qırğma verən feodal hökmdarları öz bədii söz sənətinin gücüylə ifşa edirdi.
"Şərəfnamə"də müharibələri təsvir edərkən Nizami ilk növbədə dövrün feodal hakimlərinin ölkələri viranlığa döndərən ədalətsiz, mənasız döyüşlərini nəzərdə tuturdu. Məhz buna görədir ki, şair ('İskəndərnamə"nin giriş hissəsində dəfələrlə işarə vurur ki, bu əsərə uzaq keçmişdən bəhs edən sadəcə əfsanə kimi baxılmamalıdır. Nizami öz dövrünün qabaqcıl fikir sahiblərini həyəcana gətirən bir sıra mühüm və aktual problemləri bu son əsərində əks etdirməyi öz qarşısına qoymuş və həmin istəyinə də yüksək bədii səviyyədə nail ola bilmişdir. Nəhayət, bir neçə kəlmə də hazırda əsərin oxuculara təqdim olunan Azərbaycan dilinə tərcüməsi haqqında qeyd etmək istərdik. Böyük şairimizin başqa əsərlərindən fərqli olaraq "Şərəfnamə" görkəmli Azərbaycan şairi və ədibi Abdulla Şaiq tərəfindən bilavasitə orijinaldan tərcümə olunmuşdur. Şübhəsiz, müəyyən bədii xüsusiyyətləri ilə yanaşı Abdulla Şaiqin tərcüməsi orijinal mətnə məna və obrazlar baxımından öz uyğunluğu ilə yüksək dərəcədə fərqlənir.
17
18 Ey tanrı, dünyaya sənsən padşah, Biz kiçik bəndəyik, sən böyük allah. Tək sənə sığınır hər yüksək, alçaq, Hər varlıq yoxluqdur, sən varsan ancaq. Yuxarı, aşağı - hər gözə çarpan Nə varsa, onları sənsən yaradan. Sənsən hər biliyi bizə öyrədən, Torpağın köksündə qələm işlədən. Sənin varlığına tapınca bürhan, Ağıl ilk inandı sənə, yaradan. Sən ağlın gözünü işıqlandırdın, Sən doğru yollarda çıraq yandırdın. Göyləri sən qurdun, ucaltdın, allah, Ona yer üzünü etdin güzərgah 1 . Sənsən bu aləmdə bir damcı sudan Günəşdən işıqlı gövhər yaradan 2 .
Sərrafın əlinə sən verdin açar. Daşların bağrına düzdün gövhəri, Rənglərlə boyadın hər bir cövhəri. Buludlar yağdırmaz, sən deməsən: "Yağ!" Sən "bitir!" deməsən, bitirməz torpaq. Özün də kimsədən kömək almadan Yaratdın nə gözəl, səfalı cahan. Istidən, soyuqdan, qurudan, yaşdan Yoğurub yaratdın gözəl bir cahan. Nə gözəl naxışlar vurdun xilqətə, Ağıllar heyrandır bu məharətə. Bu sirri mühəndis axtarır hər an, Bilməyir ən əvvəl başladın hardan. Uca sənətini seyr edirik biz, Yeməkdir, yatmaqdır yalnız işimiz. Hər nəyi bəzədin, var etdin yoxdan Onlara ehtiyac duymadın bir an.
19 Sən elə qurdun ki, yerin işini, Göyün, ulduzların bu gərdişini, Göyə ucalsa da düşüncə, fikir, Bu kəmənddən başı çıxa bilməyir. Sən vardın varlıqlar olmayan zaman, Onlar yox olacaq, sən qalacaqsan. Sən düzdün göylərə şux ulduzları, Insanla bəzədin hər bir diyarı. Fələyi uca bir hasara aldın, O yerdə idrakı kəməndə saldın 3 . Elə bir tağ vurdun daşsız, dirəksiz, Düşüncə o yerə yol tapmaz, şəksiz. Zatına düşüncə, ağıl əl atmaz, Böyük qüdrətinə qüdrəti çatmaz. Sənin varlığındır o laməkandan Idrak elçisini hər an daşlayan 4 .
Artıq da deyilsən, əskiləsən sən. Xəyal da, nəzər də yolunda məhrum, Nə qədər axtarsa deyilsən məlum. Ey tanrı, sən hansı başı ucaltsan, Əyə bilməyəcək onu bir insan. Qəhrinlə hər kimin əysən boynunu, Kimsənin köməyi dikəltməz onu. Biz sənə bəndəyik, sənindir fərman, Hər kömək səndədir, sənsən əl tutan. Fildə, qarışqada zəiflik, qüvvət Sənin əmrindədir, ey ulu qüdrət. Sənin qüdrətindən qüvvət alınca İlahi məhv edər zəif qarınca. Yollardan tüstünü qaldırsan əgər, Bir çibin Nəmrudun beynini yeyər 5 . Istəsən əzilsin düşmənin beli, Quşlarla qırarsan əshabi-fili 6 .
Gah xırda çərdəkdən yaratdın ağac 7 . Gah Xəlil alırsan bütxanələrdən, 20 Gah dost yaradırsan biganələrdən 8 . Qiymətli cəvahir doğan bir evdən Əbutalibi də çıxaran sənsən 9 . Kimdə var cəsarət, qorxundan sənin Təslimdən başqa bir kəlam söyləsin? Yanına yol tapmaz məxluqun əli, Gizlin bir xəzinə sevməz məşəli. Əsrarın hər zaman qalmaqçın gizlin Bağlarsan dilini əsrar bilənin. Sən məni yaratdın qara torpaqdan, Sən verdin işıqlı ürək, təmiz can. Aludə olsam da məndə yox təqsir, Torpağın peşəsi aludəlikdir. Günahdan qaçsaydı bu üzüqara, Bəs kim yol tapardı bağışlanmağa? Olmasaydı mənim günahım hərgah, Sənə kim deyərdi: "Ey qəfur allah!" Gecələr, gündüzlər, hər axşam, səhər Qəlbimdə, dilimdə bir sənsən əzbər. Yuxuya getməzdən əvvəl, hər gecə Mübarək adını çəkərəm öncə. Gecələr yuxudan qalxınca başım, Anaram səni, hey axar göz yaşım. Sənə üz çevirrəm hər səhər erkən, Gecə də, gündüz də pənahım sənsən. Hər zaman köməyə çağırram səni, Qapından ümidsiz qaytarma məni. Ey tanrı, dərdimə sən eylə əlac, Bu möhtac kəslərə olmayım möhtac. Hər zaman bəndəlik yoluyla gedən, Zatına könüldən pərəstiş edən Olsun bu dünyada xəzinənlə şad, Qiyamət günündə əzabdan azad. Insanı dünyaya sənsən gətirən, Öldürən də sənsən, dirildən də sən. Əldə nə hesabım, nə kitabım var,
21 Yalnız sən bilirsən nə hesabım var. Yaxşının, yamanın açarı sənsən, Yaxşılıq səndəndir, yamanlıq məndən. Bağışla bir suçum varsa, ey allah, Məndəndir yamanlıq, məndəndir günah. Nə ki ilk naxışın sərgüzəşti var Səndəndir, son söz də sənə qayıdar. Kəsərli ayəni öyrətmək səndən, Şeytanın gözünü tikməksə məndən 10 .
Mənimlə oynaya bilərmi divlər? 11 Yararmı söz açmaq səninlə məndən. "Sən" demək, sonra da söyləmək ki, "mən". Ya qayğı içində, ya sakit, aram, Nə cür yaratdınsa, o cür yaşaram. Ey tanrı, ümidim bunadır ancaq, Bu köhnə dəzgahdan düşərsəm uzaq, 12
Elə ki, pozular tərkibim mənim, Dəyişər qurduğun tərtibim mənim. Əsdikcə tozumu dağıdar yellər, Pak olan canımı görməz bir nəfər, Halımı arayıb, edəndə heyrət, Varıma yox deyə, edərkən töhmət, Sən yoxdan əlinə ver elə açar, Bilsin ki, bu yatan ölməmiş, yaşar. Sənin varlığına bu gücsüz əlil Göstərmiş nə qədər tutarlı dəlil. Ölürsəm, bunu sən hamıya bildir: "Bədəni yatmışsa, canı diridir". Elə bir mətanət qızışdır məndə, Şad ürəklə gəlim sənə gələndə. Mənimlə qapıya qədərdir dostlar, Məzara girdimmi, düşməndir onlar. Tərk edər məni bu gözüm, qulağım, Bədəndən ayrılar əlim, ayağım. Ey tanrı, mənimlə yalnız sən varsan, Əliboş qaytarma məni qapından. 22 Qapında üzümü sürtərəm yerə, Bir tacla əvəz ver bu səcdələrə. Bu başı qapından əsirgəmədim, Sən ona qılınc yox, tac ver, ey rəbbim. Əzəldən verdiyin hökmlər sönməz, Yazdığın silinməz, qələmin dönməz. Hökmündə hazıram canla-başla mən, Təsəlli tapıram yalvarışla mən. Sən dedin: dar gündə köməkçi mənəm, Hər dilək istəsən, qəbul edənəm, Sənsən acizlərə hər zaman pənah, Mən də bir acizəm, kömək ol, allah. Tək sənin işindir bəndəpərvərlik, Mənim vəzifəmdir etmək bəndəlik. Qırdı varlığımı, əzdi bu fələk, Bütün şənliyimi sovurdu külək. Tək sənsən qurtaran bu sınıqlıqdan, Qırsan da yenə sən verirsən dərman. Zülmətin qəlbindən üzümə yol aç, Fəzilət ayından yoluma nur saç. Məni yol kəsəndən sən özün qurtar, Elə et, üstümə gülməsin əğyar. Əvvəl şükrə çatdır, sonra dövlətə, Əvvəl səbrə çatdır, sonra zillətə. Səbrimi tükədən bəlaları sən Uzaq et, ey tanrı, sən ki adilsən. Məni hər bəlaya etsən mübtəla, Əvvəlcə səbr ver, sonradan bəla. Qırsan da, səlamət qoysan da, ancaq Tələbin bir ovuc tozdur, ya torpaq. Çürüyüb toz kimi dağılsa bədən, Yenə əl çəkmərəm bəndəliyimdən. Düşsəm hər bucağa səni anaram, Səni mən hər yerdə tanrı sanaram. Bütün varlıqların heçlikdir sonu, Tək sənə biçilmiş varlığın donu. Kim səni, arasa əlində açar, 23 Əli boşa çıxar, dolanar naçar. Kim sənə gözünlə baxarsa əgər Ömrü vərəq kimi yellərə verər. Səni tapmaq olur səninlə ancaq, Boşdur hər qapıda yüyən parlatmaq. Mənzili göz tanır buraya qədər, Buradan keçdikdə taparsan xətər. Varımı, yoxumu tapşırdım sənə, Hesabım aydındır o xəlq edənə. Yüklə 2,76 Mb. Dostları ilə paylaş:
|