Soliq statistikasi indd

1.2. Soliq statistikasi va prognozi fanining predmeti,
maqsadi, vazifalari va ahamiyati
Soliq statistikasi va pognozi fanining predmeti bo‘lib, jami taso-
di
fi
y hodisa va voqealarni, ularga ta’sir etuvchi omillarini o‘rganish 
hisoblanadi. Soliq va boshqa majburiy tushumlarga oid statistik 
ma’lumotlarni tahlil qilish, prognoz ko‘rsatkichlarni shakllantirish, 
belgilangan prognoz ko‘rsatkichlarning bajarilishini ta’minlash, soliq 
tushumlari va boshqa majburiy to‘lovlarning davlat soliq idoralarida 
hisobga olish jarayonlarini o‘rganish mazkur fanning pred meti mo-
hiya tini yanada kengroq ochadi. Soliq siyosatini ro‘ yobga chiqarishda 
iqtisodiy statistikaning muhim tarmog‘i hisoblangan soliq statistikasi 
ko‘rsatkichlaridan foydalanish alohida o‘rin tutadi, chunki jahon 
mamlakatlarida, jumladan O‘zbekistonda ham soliq organlari xo‘jalik 
subyektlarini ro‘yxatga olib, ularning jami daromadlari va to‘lagan 
soliqlari bo‘yicha ma’lumotlarni yig‘ib umumlashtiradi.
Ushbu jamlangan ma’lumotlardan davlat boshqaruv organlari, 
soliq organlari, statistika idoralari davlat budjetini daromad, xarajat 
qismlarini rejalashtirishda va kelajakdagi vazifalarni aniqlashda 
foydalanadilar.
Demak, soliq statistikasi bu iqtisodiy statistikaning muhim 
tarmog‘i bo‘lib uning asosiy vazifalari davlat budjetining daromad 
qismining tarkibini shakllantirishdan iborat.
Soliq statistikasi va prognozining asosiy vazifalari sifatida 
quyidagilarni ko‘rsatishimiz mumkin:
1. Soliq to‘lovchilarni ro‘yxatga olish va faoliyatini nazorat qi lish;

---

21
2. Soliqlar tushumi bo‘yicha hukumat tomonidan belgilangan 
prognoz ko‘rsatkichlarini bajarilishini o‘rganish va ushbu ma’lu-
motlar asosida budjetni daromad qismini to‘ldirishga qaratilgan 
chora-tadbirlarni belgilab chiqish;
3. Soliq tushumlari va boshqa majburiy to‘lovlar turlarini o‘r-
ganib chiqish va soliq yuki taqsimotini o‘rganish;
4. Soliqlar, yig‘imlar va boshqa to‘lovlar bo‘yicha yig‘ilgan 
ma’ lumotlarni o‘rganish va hisobotlar tuzish;
5. Tuzilgan hisobotlar tahlili asosida kelajak davr uchun soliqlar 
va boshqa majburiy to‘lovlar prognozini tashkil qilish.
Belgilangan vazifalardan kelib chiqib, Soliq statistikasi va 
prog nozi fanining ahamiyati uning oldiga qo‘yilgan vazifalar bilan 
uzviy bog‘liq. Shunday qilib, soliq statistikasi va prognozi yor-
damida, davlat budjetini daromad qismining tarkibi, uning sifatli 
to‘l dirilishi, budjet de
fi
tsiti yoki pro
fi
tsitini, xo‘jalik yurituvchi 
subyektlarning soliqlar bo‘yicha boqimandasi, debitorlik va kredi-
torlik qarzlari miqdori, davlatda olib borilayotgan soliq siyosatini 
samaradorligi, olib borilayotgan soliq siyosatining iqtisodiyotni 
barqarorlashtirishga va aholini yashash darajasini ko‘tarishga ta’siri 
to‘liq o‘rganib chiqiladi.
Milliy iqtisodiyotni jadal rivojlantirish sharoitida soliq to‘lov-
chi larni hisobga olish, ular to‘layotgan soliqlar va majburiy to‘lov-
larning hisobini to‘g‘ri yuritish, davlatimizning iqtisodiy tayanchi 
bo‘lgan soliqlarni yig‘ish, soliq obyektlarini to‘g‘ri aniqlash, so-
liqlar hisobini to‘g‘ri yuritish, soliq to‘lovchilar bo‘yicha hamda 
alohida soliq turlari bo‘yicha shaxsiy hisob kartochkalarining 
to‘g‘ri yuritilishi, soliqlar tushumi bo‘yicha hisobotlar tuzish ularga 
kiriti ladigan ma’lumotlarni o‘rganish muhim ahamiyatga ega. 
Shuningdek, jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini oldini olish-
da hisob ma’lumotlarining tahlili asosida kelgusi yilga budjet da-
romadlarini prognoz qilish davlat daromadlarini shakllantirishda 
muhim o‘rinni egallaydi. Shuning uchun ushbu fan soliq tizimining 

---

22
nazariy va amaliy asoslarini tashkil qiluvchi, ajralmas soha hisob-
lanadi.
Fanning asosiy maqsadi – talabalarda soliq to‘lovchilarni soliq 
organlarida hisobga olish, ularning hisobini olib borish, soliqlar 
bo‘yicha va xo‘jalik yurituvchi subyektlar bo‘yicha shaxsiy hisob 
kartochkalarining yuritilishi, soliq statistikasi ko‘rsatkichla rini 
shakllantirish, soliq organlarida tuziladigan hisobotlar, soliqlar tu-
shu mining tahlili va tahlil ma’lumotlari asosida soliqlarni prog noz 
qilish bo‘yicha mos bilim, ko‘nikma va malaka shakllantirishdir.
Soliq statistikasi va prognozi fani o‘z oldiga quyidagi vazifalarni 
qo‘yadi:
– soliq statistikasi va prognozi tushunchasi, fanning boshqa 
fanlar bilan bog‘liqligi, statistikaning asosiy tamoyillari, mutloq va 
nisbiy ko‘rsatkichlar, prognoz qilishda qo‘llaniladigan elementlar, 
soliqqa tortiladigan baza va uning elementlari, tadbirkorlik sub-
yekt larini ro‘yxatdan o‘tkazish, soliq to‘lovchiga identi
fi
katsiya ra-
qamini berish tartibini, O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, 
Prezident Farmoni va qarorlari hamda mazkur sohada erishilgan 
yutuqlar, shu bilan birga jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini oldini 
olish yo‘nalishlari haqida mavjud muammolar hamda milliy soliq 
tizimining rivojlanish istiqbollarini o‘rganish;
– soliq inspektorining avtomatlashtirilgan ish joyi - «SIAJ» 
dasturida ishlash, soliq to‘lovchilarni ro‘yxatga olish, ular hisobini 
yuritish, ular to‘laydigan soliqlar va tushumlarni prognoz qilish, 
shaxsiy hisob varaqalarni yuritish tartiblarini o‘rganish;
– statistik kuzatish; kuzatish ma’lumotlarini jamlash; guruhlash; 
umumlashtiruvchi ko‘rsatkichlarni hisoblash; dinamik qatorlarni 
tuzish, soliqlar va to‘lovlar hisobini to‘g‘ri yuritish, jahon moliyaviy-
iqtisodiy inqirozini oldini olish va oqibatlarini bartaraf etishda soliq 
tushumlarni tahlil qilish va tahlil natijalaridan foydalana olish, 
prognoz qilish tartibi va usullarini o‘rganish.

---

23