Sbornik materialov dlya opisaniya mestnostey I plemyon kavkaza dergiSİ Üzerine bir araştirma

(607.)  Van  Vilayeti  (Vaskurakan)
214
  adlı  Yazıda  Van  şehri  ekseriyetle  etnografik 
açıdan ele alınır. Yazıda Ermenilerin Van’ın yerli halkı olduğu ifade edilerek onların hayatı, 
meskenleri, karakterleri, âdetleri, düğünleri vb. ele alınır.  
Yazı halk bilimi için oldukça ayrıntılı materyaller sunar. Doğum ve vaftiz; ölüm, defin 
ve yas vb. hadiseler etrafında gelişen inanışlar ve uygulamalar aktarılır. Yazıda anlatılanlara 
örnek  teşkil  etmesi  için  Van  Ermenilerinin  doğum  ve  çocuk  etrafında  gelişen 
uygulamalarından söz edilirken nelerin anlatıldığı aşağıdadır: 
Çocuksuzluğu  giderme  uygulamaları,  anne  karnındaki  çocuğun  cinsiyetini  öğrenme 
uygulamaları,  doğum  uygulamaları,  erkek  çocuk  sahibi  olma  uygulamaları,  bebek  bakımı, 
annenin  sütünün  bol  olması  için  uygulamalar,  anne  sütünün  ilaç  olarak  kullanımı,  bebeği 
sütten  kesme  uygulamaları,  bebeğin  altına  yapmaması  için  uygulamalar,  bebeğin  ilk 
giydirilmesindeki uygulamalar, bebeğin çok uyuması için uygulamalar vb. 
44. sayının ön sözünde bu yazıdan söz edilirken Van’ın, Türkiye Ermenistan’ının bir 
parçası  olduğu dile  getirilir. Van, çevresinde bölgenin  kaderini belirleyecek kanlı savaşların 
yapıldığı bir alan olarak tasvir edilir. Yazının, Avrupa medeniyetinin henüz sirayet edemediği 
bölgenin kendine has ev hayatı, beğenileri ve âdetlerini gözler önüne serdiği ifade edilir (ss. 
1-2). 
(15.)  Nahçıvan  Şehri  ve  Nahçıvan  Uyezdi
215
  adlı  yazı  Nahçıvan  Şehir  Okulu 
Müfettişi  K.  A.  Nikitin  tarafından  1881  tarihinde  hazırlanmıştır.  Yazıda  Erivan 
Guberniyası’na bağlı Nahçıvan Uyezdi şu başlıklar altında ele alınmaktadır: 
1. Nahçıvan şehri. 
a) İncil’e ve efsanelere dayanan hikâyeler, tarihî tanıklar ve eski eserler. 
b) Konum, sınırlar, sulama, içme suları, bahçe işleri, dış görünüş, iklim, şehrin sakinleri. 
c) Nahçıvan’da kullanılan uzunluk ve ölçü birimleri. 
2. Nahçıvan Uyezdi. 
a)  Tarihî  tanıklar;  uyezdin  sınırları,  alanı,  yüzeyi;  sulama,  nüfüs,  sakinlerin  çalışma 
alanları, üretim, nebati ve madenî zenginlikler. 
b) Nahçıvan’da tuz üretimi, Culfa
216
, Tumbulların
217
 karakteristiği. 
                                                 
214
  
Ye. A. Lalayants, ss. 1-84., 44. Sayı, 1. Kısım, 1915. 
215
  
K. A. Nikitin, s. 109-142. 2. Sayı, 1. Kısım, 1882. 
216
  
Nahçıvan Özerk Cumhuriyeti’nde bir şehir. 
217
  
Tumbullar, adları Tumbul şehrinden gelen ve Ermenice konuşan Müslüman bir halk. Ayrıntılı bilgi için 
bk: Guseynzade (2013), s. 141. 

140 
 
Nahçıvan’ı  yukarıdaki  açılardan  ele  alan  K.  A.  Nikitin,  şehrin  Ağrı  Dağı,  İlan  Dağ, 
Erivan, Culfa gibi yerlerin kesişme noktasında yer aldığını belirtiyor. Bölgenin efsanelerde ve 
hikâyelerde  karşılaşılan  en  önemli  özelliği  Hz.  Nuh’un  gemisinin  Tufan’dan  sonra  Ağrı 
Dağı’nda  durduğuna  duyulan  inançtır.  Tufan’dan  sonra  Hz.  Nuh,  Nahçıvan’a  yerleşir.  Orada 
yaşar, ölür ve gömülür. Nahçıvan ismi üzerinde de duran yazar, şehrin eski zamanlardan beri 
Ermeniler  tarafından  “Nahcavan”  şeklinde  adlandırıldığını  belirtir.  Yunanlılar  ve  Romalılar 
şehri  “Naksuana”  diye  adlandırmışlardır.  Yazıdan  öğrendiğimize  göre,  “Nahçıvan”  kökeni 
itibariyle Ermeniceden gelmektedir ve “ilk yerleşilen yer” anlamındadır. 
Yazıda  Nahçıvan’da  nüfus  özellikleri  cinsiyete,  milliyete,  toplum  katmanlarına,  dine, 
mesleğe göre sayılarla verilmektedir. Verilere göre şehirde 6877 kişinin yaşamaktadır. Bunların 
23’ü Rus, 2157’si Ermeni ve 4697’si Tatardır.  
(24.) Kars Bölgesi Hakkında Notlar
218
 1883 yılında Kars’ta hazırlanan yazıda Kars 
bölgesi aşağıdaki başlıklar altında değerlendirilmektedir: 
1. Konum, Sınırlar, Yer Şekilleri, Sulama, İklim. 
2.  Halkın  Meşguliyeti,  Arazi  Sahipliğinin  Özellikleri,  Tarım,  Hayvancılık,  Arıcılık, 
Sanayi Ve Ticaret. Haberleşme Yolları. 
3. Nüfus. Türk Yönetim Sistemi ve Rus Yönetimi. 
Yazıda belirtildiğine göre Erzurum vilayeti iki sancaktan oluşmaktadır. Bunlardan biri 
Kars  sancağı,  öbürü  de  Çaldır  sancağının  bir  kısmıdır.  Bu  bölge  Berlin  Antlaşması’yla  Rus 
İmparatorluğu’nun  hâkimiyetine  girmiştir.  Antlaşmayla  beraber  Aşağı  Pasinler  ve  Oltu’dan 
bazı köyler de Kars bölgesinde kalmıştır. 
Artvin  şehri  ve  çevresi  (323.)  Artvin  Şehri
219
  adlı  yazıda  ele  alınır.  Yazıda  yörenin 
maddi yönleri ele alındığı gibi yöredeki Gürcü etkisi, bölgede yaşayan Hristiyanlar üzerindeki 
Türk etkisi, tabii zenginlikleri işlemede sanayi yetersizliği gibi konulara da değinilir. Yazının 
içeriğine  ilişkin  ikinci  kısmın  ön  sözünde  (s.  II)  değerlendirmelerde  bulunur.  Burada 
redaksiyonun,  yazarın  bazı  görüşlerine  katılmadığı,  bilhassa  K.  Maçavariani’nin  Türklerin 
Rus işgalinden sonra Artvin’den göç etmelerine ilişkin belirttiği sebeplere.  
1897  yılında  Yeysk  Okulu  Din  Dersi  Öğretmeni  Timofey  Stefanov  tarafından 
hazırlanan (376.) Tarihî ve Etnografik Bağlamda Kuban Oblastı
220
 adlı yazıda Yeysk şehri 
tarihî  ve  etnografik  yönüyle  ele  alınır.  Yeysk  şehrinin  yer  aldığı  Kuban  bölgesi, 
                                                 
218
  
K. Sadovskiy, s. 315-350. 2. Sayı, 1. Kısım. 
219
  
K. Maçavariani, ss. 1-53., 22. Sayı, 2. Kısım, 1897. 
220
  
Yeysk Şehri, T. Stefanov, ss. 92-160., 25. Sayı, 1. Kısım, 1898. 

141 
 
Kafkasya’daki Rus fetihleriyle beraber nüfusunun etnik yapısında büyük bir değişimin olduğu 
bir  alandır.  1770  Küçük  Kaynarca  Antlaşması’yla  200.000  “Tatar”ın  yaşadığı  Kuban 
bölgesindeki Taman, Temrük ve başka şehirler Rus hâkimiyetine geçer. 1783’te Kırım’ın Rus 
Çarlığı’na  bağlanması  ise  Nogaylar  başta  olmak  üzere  Türk  boylarının  bölgeden 
uzaklaştırılmasının  başlangıcı  olur.  Yazıda  bu  süreç  ayrıntılarıyla  anlatılmaktadır.  Yazı 
sonraki  süreçte  bölgeye  yerleştirilen  Kozakların  şehrin  demografik  yapısını  yeniden 
şekillendirmesinin anlatılmasıyla devam eder. 
Kafkas  Ötesi  Öğretmen  Semineri  Din  Öğretmeni  Raşid-Bek  Efendiyev  tarafından 
hazırlanan (481.) Kabala Mahali
221
 adlı  yazıda Yelisavetpol Guberniyası, Nuhin Uyezdi’nde 
yer alan “Kabala Mahali” anlatılır. Önce bölgenin coğrafi konumu belirtilir. Sonra bölgedeki 
tarihi eserler; kale, kurgan vb. ile ilgili tarihî kısa anlatılar anlatılır. 
(515.)  Kars  Oblastı’ndan  Notlar
222
  adlı  yazıda  Kars  Oblastı  hem  dış  görünüşü, 
tabiatıyla tasvir edilirken hem de bölgenin tarihi ve etnografik yönü anlatılmıştır. Kars Şehir 
Okulu  Öğretmeni  Filipp’  Yanoviç  tarafından  1901  yılında  Kars’ta  yazılan  yazıda  bölgede 
yaşayan Ermeni, Kürt, Rus ve Türkler başta olmak üzere farklı halkların ayırt edici ve ortak 
noktaları  üzerinde  durulur,  hayatlarından  kesitler  sunulur.  Yörenin  şarkı,  atasözü,  özdeyiş 
fıkra ve efsane gibi folklor ürünleri aktarılır. 
Yanoviç’in  yazının  başında  320  km
2
  bir  alanda  19  farklı  halkın  yaşadığını  belirttiği 
Kars Oblastı 1878-1917 yıllarında Çarlık Rusyası’nın bir parçasıdır. Oblast kendi içinde dört 
okrugdan oluşur: Ardahan, Kagızman, Kars ve Oltu.  
Oblast  tanıtılırken  istatistikî  verilerden  istifade  edilir.  Etnik  kökene  göre  kişi  sayısı, 
okul sayısı, halkın eğitim durumu vb. verileri gösteren tablolar mevcuttur. 
İki  Sınıflı  Hinzırak  Okulu  Gözetmeni  N.  Şirakuni  tarafından  hazırlanan  (516.) 
Yelisavetpol  Guberniyası,  Zangezur  Uyezdi
223
  adlı  yazıda  Ermeniler  ve  Şiî  Tatarlar 
yaşadığı Zangezur Uyezdia ele alınır. Yazı aşağıdaki başlıklardan oluşur: 
1. Konum. Sınırlar. İsminin kökeni. Yerleşimin yapılanması. Yerli hikâyeler. Mineral 
zenginlikler. Nehirler. Haberleşme imkânlarının olmayışı. İklim. 
2. Halkın meşguliyeti: hayvancılık, bahçe işleri, sebzecilik, arıcılık. Zanaat. 
3. Nüfus. Göçebelik. Ev inşaatı. Yemekler. 
4. Eğitim-Öğretim Durumu. 
                                                 
221
  
Raşid-Bek Efendiyev, ss. 1-9., 32. Sayı, 1. Kısım. 1903. 
222
  
F. S. Yanoviç, ss.1-181., 34. Sayı, 1. Kısım, 1904. 
223
  
N. Şirakuni, ss. 182-217., 34. Sayı, 1. Kısım, 1904. 

142 
 
5. Tsitsernavank’ Manasıtırı. 
6. Vorotna-vank’ Manastırı. 
7. Eski Ermeni Melikler. 
8. İslamiyet’in temel kaideleri ve örfî, sivil, cezaî yasalar. 
(575.) Kars Oblastı’nda Bahçe İşleri
224
  adlı  yazıda  kuru ve soğuk iklimiyle Kafkas 
Sibiryası namıyla tanınan Kars Oblastı’ndaki bahçe işleri anlatılır. Coğrafi hususları ve iklimi 
ayrıntılı olarak aktarılan Kars Oblastı dört okdugdan oluşur. Yazıda bu dört okrugdaki bahçe 
işleri ayrı ayrı ele alınır. Yazının bölümlerini şunlardır. 
1. Oltu Okrugu. 
2. Ardahan Okrugu’nda Bahçe İşleri. 
3. Ardahan Okrugu’nda Bahçe İşleri. 
4. Kagızman Okrugu’nda Bahçe İşleri. 
V.  İ.  Devitskiy’in  ifadelerine  göre  Kars  ve  etrafının  Rus  Çarlığı’nın  hâkimiyetine 
girmesiyle bölgede meskûn Türkler Türkiye’ye göçerek bahçelerini terk etmiştir. Terk edilen 
bu bahçeler bölgeye yerleşen Ermeniler ve askerlerce talan edilmiştir. Bölgenin yeni sakinleri 
Ermenilerin  bahçe  işlerinden  anlamaması  bahçe  işlerinin  gerilemesine  sebep  olmuştur.  Bu 
durumubölge  ekonomisinin  ciddi  biçimde  gerilemesini  beraberinde  getirmiştir.  İ.  Dıvitskiy, 
bölgenin  eski  sakinlerinin  Oltu’da  25  yıl  önceki  bahçelerden  ancak  beşte  birinin  kaldığını 
söylediğini  ifade  ediyor.  Yazar  bu  durumda  bölgede  kalan  Türklerin  bahçe  işlerinde  gayret 
göstermemesinin de etkili olduğunu sözlerine ekliyor. 
SMOMPK’deki hacimli gezi  yazılarından birisi (300.) Erivan Guberniyası ve Kars 
Oblası’na  Tatil  Gezisi
225
  başlığını  taşır.  Erivan  Öğretmen  Semineri  öğretmenlerinden  V. 
Devitskiy tarafından hazırlanan bu yazı 1894 yılında Erivan Guberniyası ve Kars Oblastı’na 
yapılan gezinin notlarını içerir. Yazıda yörenin coğrafi şekilleri, yerleşimleri, iklimi, insanları 
anlatılırken bir yandan da gezi sırasında gerçekleşen olaylar, elde edilen izlenimler aktarılır. 
Gezi  notlarını  içeren  başka  bir  yazı  (565.)  Kars  Oblastı’na  Seyahatlerden
226
 
başlığını taşır. 
Bu yazıda Okul Müfettişi V. İ. Devitskiy 1900 yılı baharında civardaki okulları teftiş 
etmek için çıktığı yolculukları ve uğradığı yerleşimleri, teftiş ettiği okulları anlatır. Yaklaşık 
150  sayfalık  bu  yazı  Kars  Oblastı’nın  coğrafi  ve  etnografik  yönleri  için  çeşitli  materyaller 
                                                 
224
  
V. İ. Devitskiy, ss. 1-30., 39. Sayı, 1. Birinci Kısım, Tiflis 1908. 
225
  
V. Devitskiy, ss. 79-180., 21. Sayı, 1. Kısım, 1896. 
226
  
V. İ. Devitskiy, ss. 108-254., 38. Sayı, 1. Kısım, 1908. 

143 
 
sunar. Sarıkamış, Ardahan, Digur, Damavli, Hanag, Kosor, Arsenyak, Olor, Oltu, Cucurus ve 
Bahçacuk  gibi  yerleşimler  tanıtılır.  Karapapak  Türklerinin  hayatı  tasvir  edilir  (ss.  127-129). 
Çaldıran Gölü’yle ilgili hikâye aktarılır (s. 135-137). Türkmenler hakkında bilgiler verilir (ss. 
147-150). 
(35.) Çoh Aulu
227
 adlı yazıyı T. H. Şurinskiy okulu öğrencilerinden  Omar Karanailov 
hazırlamış, aynı okulun öğretmenlerinden A. Barsov Okrug idaresine bildirmiştir. Bu yazıda 
Çoh aulu aşağıdaki açılardan ele alınmaktadır: 
1. Konum, Kuruluş, İklim, Halk. 
2. Düğün. 
3. Doğum. 
4. Çoh’ta Yağmur Duası. 
5. Avar Şarkısı. 
6. Pers İstilası. 
7. Gergi ve Panus Şarkısı. 
Çoh  aulu  dört  bir  yanı  dağlarla  çevrili  bir  ovada  yer  alır.  Doğusunda  Turçidag, 
kuzeyinde Bagdamyeer, batısında Gubin Dağları ve güneyinde Aznabmyeer vardır. Yazıda Çoh 
adının  nerden  geldiği  bir  hikâyeyle  anlatılmaktadır.  Hikâyeye  gör  aulun  ismi  Çoh,  “çok”tan 
gelmektedir.  Aul  halkını  tarif  etmek  için  yazar  yaygın  olarak  “Dağlı”  kelimesini 
kullanmaktadır.  Yer  yer  “Tatar”  ifadesi  de  geçmektedir.  Aul  halkı  Tatarlardan  oluşmaktadır. 
Dinleri İslamiyet’tir. Yazıda Tatarların hayatları daha önce zikredilen başlıklar altında ayrıntılı 
olarak ele alınmaktadır. 
“Avar  Şarkısı”  ve  “Gergi  ve  Panus  Şarkısı”  başlıkları  altında  iki  hikâye  anlatılır. 
Hikâyelerin asılları verilmez yalnızca Rusça tercümeleri aktarılır. 
Azerbaycan  Türklerinin  yaşadığı  Salyan  Kasabası  (42.)  Bakü  Guberniyası,  Cevad 
Uyezdi,  Salyan Kasabası
228
  adlı  yazıda  ele  alınmıştır.  Bu  yazı  iki  sınıflık  Geokçay  normal 
okulu gözetmeni
229
 Nikolay Kalaşev tarafından 1884 tarihinde hazırlanmıştır. Salyan kasabası 
bir “Tatar” yerleşimidir. Yazıda Salyan kasabası 105 sayfa tutacak kadar ayrıntılı bir biçimde 
ele alınmıştır. Başlıklar hâlinde yazının özü şu şekildedir: 
1. Tarihî tanıklar 
                                                 
227
  
Omar Karanailov, ss. 1-24., 4. Sayı, 2. Kısım, 1884. 
228
  
Nikolay Kalaşev, ss. 66-171., 5. Sayı, 1. Kısım, 1885. 
229
  
SMOMPK’de  смотритель  [smotritel’]  kelimesi  kullanılmıştır.  Bu  kelime  gözetmen,  bakıcı,  bekçi, 
kapıcı, sorumlu gibi anlamlara gelmektedir.  

144 
 
2. Dış görünüş 
3. Konum, sınırlar, kapladığı alan 
4. Jeolojik oluşum, mineral zenginlikler 
5. İklim, içme suyu, halk sağlığı 
6. Bahçe işleri, sebzecilik, çiftçilik 
7. Hayvanlar 
8. Üretim 
9. Nüfus, eğitim 
10. İdari ve öbür müesseler 
11. Bayramlar ve âdetler 
12. Ev gereçleri, yemekleri, içecekleri vb. 
Nikolay Kalaşev, yazısında “Saliyan” adının Farsça yıl anlamına gelen “sal” veya maaş 
anlamına gelen “saliyane”den gelebileceğini ifade ediyor. Yazar bu adın ortaya çıkışıyla ilgili 
bir hikâye de yer veriyor. 
Yazıda  istatistikî  pek  çok  bilgi  tablolar  aracılığıyla  verilmektedir.  Nüfusla  ilgili 
tablolardan  öğrendiğimize  göre  Salyan  kasabasında  1882  yılında  9490  kişi  yaşamaktadır. 
Bunlardan 4846’sı erkek, 4644’ü kadındır. 
Yazıda  Salyan  kasabasındaki  eğitim  durumuyla  ilgili  ayrıntılı  bilgiler  görmekteyiz. 
Yazarın belirttiğine göre Salyan kasabasında 1 Ocak 1884 tarihi itibariyle Müslüman erkekler 
için  15  metkep  vardır.  Her  mektepte  1  molla  ders  verir.  Bu  mekteplerdeki  öğrenci  sayısı  da 
210’dur.  Bunların  haricinde  kızlar  için  de  4  mektep  vardır.  Bu  mekteplerde  toplam  4  kadın 
molla ders verir. Kız öğrenci sayısı ise 65’tir. Mekteplerde eğitim ilk andan itibaren Farsça ve 
Arapça  yapılır.  Yazar  bu  mekteplerde  eğitimin  nasıl  gerçekleştiğini  de  anlatıyor.  Özellikle 
mekteplerde düzensizliğin hâkim olduğunu. Her öğrencinin farklı bir işle iştigal ettiğini; aynı 
anda  kiminin  okuduğunu,  kiminin  yazdığını,  kiminin  şarkı  söylediğini,  kimilerinin  aralarında 
kavgaya tutuştuğunu anlatıyor. Yazıda mekteplerde okunan 19 kitabın listesi de veriliyor. 
SMOMPK’deki  küçük  yerleşim  yerlerini  konu  alan  yazılardan  bir  başkası  (201.) 
Aksay (veya Taşkiçu)
230
 adını taşır. 
Yazı Müfettiş Mıtr. Mohir’e Öğretmen Tsallagov tarafından verilen malumat ışığında 
hazırlanmıştır. Aksay Köyü Tersk Oblastı Hasav-Yurtovsk Okrugu’nda  yer alan bir Kumuk 
köyüdür. Yazıda Aksay  isminin “beyaz çay” anlamına geldiği belirtilir. Ancak köyün ikinci 
adı  Taşkiçu  halk  arasında  daha  çok  kullanılır.  Taşkiçu  “taş  geçit”  anlamına  gelir.  Yazıda 
                                                 
230
  
Mıtr. Mohir, ss. 30-36. 16. Sayı, 1. Kısım, 1893 

145 
 
köyün teşekkülü, halkı, bitki örtüsü vb. anlatılır. Verilen bilgiler sayılarla desteklenir. Köyün 
mahiyetini  göstermesi  açısından 1887  yılındaki nüfusu burada veriyoruz:  5689 Kumuk, 758 
Dağlı Yahudi, 131 Lak, 23 Çeçen, 9 Ermeni. 
Yazıda  köy  halkının  “Kumukça  (Tatarca)”  konuştuğu  belirtiliyor.  Rusça  bilenlerin 
sayısının  günden  güne  arttığı  ve  bunda  köydeki  okul  ile  pazarın  büyük  etkisi  olduğu  ifade 
ediliyor. 
Yazıda köy halkının sözlü materyallerine yer verilmemiştir. 
(205)  Kostek  Köyü 
231
adlı  bu  yazıda  Kumuk  Türklerinin  yaşadığı  Tersk  Oblastı 
Hasav-Yurtovsk  Okrugu’nda  yer  alan  Kostek  Köyü  anlatılır.  Yazı,  Köstek  Köyü  Okulu 
Öğretmeni Afanasyev tarafından hazırlanmıştır. Yazarın belirttiğine göre köyde Kumukların 
dışında Dağlı Yahudiler,  Laklar, Nogaylar ve  Farslar  yaşar. Yazıda Köstek isminin nereden 
geldiğine  ilişkin  kısa  bir  rivayet  yer  alır.  Köstek,  Konstantin  ismindeki  bir  Rus  Kazakı’nın 
isminin  kısaltması  “Koste”ye  dayandırılır.  Yörede  yaşayan  ve  İran  kökenli  “Terkimeli”lerle 
ilgili  bir  halk  hikâyesine  yer  verilir.  Bu  hikâyede  kardeşleri  tarafından  öldürülmek  istenen 
Sultan-Mut’un mücadelesi anlatılır. Hikâye Rusçadır. 
Yazıda köy halkı hakkında etraflı bilgi vardır. Köyde 742 hane vardır. Toplam nüfus 
3995’tir. Köy halkının inanış ve düşünüş dünyasıyla ilgili ilginç bilgiler verilir. Mesela halk 
Çeçenleri  hırsızlıklarından,  Tatarları  korkaklıklarından  ve  Lakları  tembelliklerinden  ötürü 
sevmez. Ruslara karşı açık bir düşmanlık sezilmese de Rusları sevdikleri de söylenemez. 
Yazı  “İnsan  Bedeninin  Uzuvlarının  ve  Fizikî  Yetersizliklerin  Adları”  başlığı  altında 
Rusça-Kumuk Türkçesi kelime listesi ihtiva eder. Liste Kiril harflidir. 
Yazıda  Kumukların  konuşma  tarzları,  masa  ve  sandalye  kullanışları,  kadın  ve 
erkeklerin oturma tarzları, ev inşası, ev temizliği, avludaki öbür yapılar, kadın ve erkeklerin 
giyimleri gibi çeşitli bilgiler aktarılır. 
(417.) Erivan Guberniyası, Nahçivan Uyezdi, Negram Köyü
232
  adlı  yazıda  Erivan 
Guberniyası  Nahçivan  Uyezdi’nde  yer  alan  Negram  Köyü  tanıtılır.  Köy  halkının  etnik 
kökenine ilişkin yazıda açık bir bilgi yoktur. Buna karşılık 2. kısmın ön sözünde Negram’ın 
sakinlerinin  Azerbaycan  Tatarı  olduğu  ifade  edilir  (s.  X).  Şii  olduğu  belirtilen  halkın  dini 
inançlarının tasviri yazının özünü oluşturur. Yazı şu başlıklardan oluşur: 
1. Köyün adı. Konum ve sınırlar. 
2. Dış görünüş. Yapılar. İklim ve sulama. Bitki örtüsü ve hayvanlar. 
                                                 
231
  
Afanasyev, ss. 85-100. 16. Sayı, 1. Kısım, 1893 
232
  
Kyarim-bek İzmailov, ss. 192-201., 27. Sayı, 2. Kısım, 1900. 

146 
 
3. Dinlik uygulamalar ve bayramlar. 
Ermeni halkının kültürünü çok yönlü olarak gösteren hacimli bir yazı (16.) İran’dan 
Göçen ve Erivan Guberniyası Nahçıvan Uyezdi’nde Yaşayan Ermenilerin Yaşayışından 
Etnografik Notlar
233
 başlığını taşır. 
Erivan Gimnaziyası öğretmenlerinden S. P. Zelinskiy tarafından 1881 yılında hazırlanan 
bu yazı aşağıdaki başlıklardan oluşur: 
1. Âdetler ve Bayramlar (ss. 1-25). 
2. Kilise Âdetleri (ss. 26-37). 
3. Sözlü Edebiyat (ss. 38-58). 
4. Halk hekimliği (ss. 59-67). 
5. Ermeni Yemekleri (ss. 68-84). 
5. Atasözleri ve Özdeyişler (ss. 85-98). 
Ermeniler ve Türkler Kafkas Ötesi’nde asırlar boyunca bir arada yaşayan halklardandır. 
Bu husus iki kültürün pek çok alanda birbirinden etkilenmesini de beraberinde getirmiştir. Bu 
sebeple  SMOMPK’deki  Ermeni  halkıyla  ilgili  yazılar  Türklük  bilgisi  ve  halk  bilimi  
çalışmalarında bir kaynak vazifesi görebilir. 
2. 2. Dil 
Kafkasya ve Kafkas Ötesi’ndeki halkların SMOMPK’de neşredilen dil numuneleri, dil 
bilimi  araştırmalarında  kullanılacak  materyalleri  sağlamaktadır.  Ancak,  SMOMPK’de 
yalnızca  derlenen  materyaller  neşredilmemiş,  aynı  zamanda  bu  materyallerle  ilgili  dil 
incelemeleri de yapılmıştır. Bu incelemelerin çoğu ayrıntılı birer dil bilgisi kitabı türündedir. 
SMOMPK’deki  dille  ilgili  yazılar  Konu  Dizini’nde  Etnografya  başlığı  altında  dile 
ayrılan kısımda sıralanmıştır. Bu yazıların ve materyallerin hangi halka veya dile ait olduğu 
başlıklarda açıkça bellidir. 
SMOMPK’de neşredilen materyallerle ilgili zikredilmesi gereken önemli bir husus, bu 
materyallerden  bir  kısmının  Kiril  esaslı  çeviriyazı  alfabesiyle  verilmiş  olmasıdır.  Adige, 
Ermeni,  Gürcü  gibi  halkların  yanı  sıra  Türk  boylarının  materyalleri  için  de  Kiril  çeviriyazı 
alfabeleri  kullanılmıştır.  Bununla  beraber  hakların  eskiden  beri  kullandıkları  alfaberlerle 
neşirden de vazgeçilmeyerek yer yer halkların kendi alfabeleri kullanılmıştır. 
SMOMPK’de  neşredilen  materyallerin  çoğu  Rusça  tercüme  hâliyle  yayımlanmıştır. 
Materyallerin  aslı  çoğu  zaman  neşredilmemiştir.  Bu  durumun  ortaya  çıkmasında 
                                                 
233
  
S. P. Zelinskiy, ss. 1-98., 2. Sayı, 2. Kısım, 1882. 

147 
 
SMOMPK’nin  sayılarının  hacimli  oluşu  etkili  olmuş  olabilir.  Ortalama  hacmi  yaklaşık  beş 
yüz sayfa olan sayıların metinlerin asıllarının da neşriyle epey artacak idi. 
SMOMPK’nin  1893  tarihli  17.  sayısı  Kumuk  Türkçesiyle  ilgili  zengin  materyale 
sahiptir.  Bu  sayının  3.  kısmında  (249.)  Kumuklar  ve  Dilleri  Hakkında
234
  başlıklı  yazı  ile 
Türkçesi  hakkında  bilgi  verilmiştir.  Sonra  ise  (250.)  Rusça-Kumukça  Sözlük  ve  (251.) 
Kumukça-Rusça Sözlük ile Kumuk Türkçesinin söz varlığı ortaya konulmuştur. 
(249.)  Kumuklar  ve  Dilleri  Hakkında  adlı  yazıda  Dağıstan’da  yaşayan  Kumuk 
Türkleri  ele  alınır.  Önce  Kumuk  Türkleri  hakkında  kısaca  bilgi  verilir.  Sonra  Kumuk 
Türklerinin  dil  hususiyetleri  Azerbaycan  Türkçesiyle  seslik  anlamda  karşılaştırılır. 
Lopatinskiy yalnızca seslik karılaştırma yapmasına ilim camiasınca Türk dillerinin yeterince 
incelenmemiş  olmasını  gerekçe  gösterir.  Karşılaştırma  iki  başlıkta  yapılır:  “vokalizm”  ve 
“konsonantizm”. 
Lopatinskiy Kumuklar ve dilleriyle ilgili değerlendirmesinde yararlandığı iki kaynağı 
belirtir. Yazının mahiyetini göstermesi açısından bu kaynakları veriyoruz: 
Klarpoth, “Reise in den Kaukasus”, II. 1812. 
Vámbéry, “Das Türkenvolk”, Leipzig 1885. 
17.  sayıdaki  (250.)  Rusça-Kumukça  Sözlük
235