Reja: Bozor kon’yukturasi tushunchasi 2

Mavzu: Jahon bozori konyukturasi va unga tasir etuvchi omillar

Reja:

1. Bozor kon’yukturasi tushunchasi
2. Kon’yunkturani prognoz qilish va bozor kon’yunkturasini prognoz qilish uslublari
3. Bozor kon'yunkturasi bosqichlari

Bozor konyunkturasi — muayyan davrdagi bozor holati; bozorda muvozanatning mavjudligi yoki buzilganligi bilan harakterlanadi. Shunga koʻra Bozor konyunkturasi ijobiy va salbiy, qulay yoki noqulay boʻlishi mumkin. Bozor konyunkturasi talabning oshishi bilan harakterlansa, sotuvchi uchun qulay, chunki u tovarini qimmatga sotib, ortiqcha daromad koʻradi. Agar bozorda taklif oshib ketsa, konyunktura xaridor uchun qulay boʻladi — tovarni arzonga olib, naf koʻradi.
Bozor konyunkturasini oʻrganishda tahlil etiladigan asosiy masalalar: ishlab chiqarish, talab va taklif; tovar va uni sotish; xalqaro savdo; narxlar holatlari; 1—1,5 yil uchun oldindan ayrim taxminlar. Bozor konyunkturasi ayrim tovar ishlab chiqarish miqyosiga va sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga, narx-navoga, modaning oʻzgarishiga qarab har xil boʻladi. Bozorning kelajakdagi holatini — tovarlar taklifini ishlab chiqarishning texnikaviy ahvoli, unga sarflangan qoʻshimcha resurslar va ularning qaytim berish muddatlari, tovar zaxiralari oʻsishi, eksport va import, shuningdek narx-navodagi oʻzgarishlar yoʻnalishiga qarab aniqlash mumkin, ikkinchi tomondan, investitsiya summasi va tarkibiga korxona, tashkilotlar pul sarfining yoʻnalishiga qarab, shuningdek aholi xarid qobiliyatini, uning tovarlar bilan taʼminlanishi darajasini hisobga olib tovarlar talabi oʻrganiladi. Bozor konyunkturasini oʻrganish marketingning zaruriy shartlaridan biridir. Buning uchun dastlab oʻrganilishi lozim boʻlgan obyekt aniqlanib, konyunktura maʼlumotlarini beruvchi manbalar va asosiy koʻrsatkichlar bilan tanishib chiqiladi, toʻplangan maʼlumotlarga tayanib bozor konyunkturasi ning haqiqiy holati aniqlanadi va istiqbollar belgilanadi.
Bozor konyunkturasi taxminlari milliy, mintaqaviy va jahon bozorlariga, ayrim tovarlarga nisbatan aniklanadi. Bozor konyunkturasini oldindan koʻra bilish iqtisodiy tanglikka yoʻliqmaslik, bozor muvozanatiga erishish sharti hisoblanadi.
Kon’yunkturani o‘rganish marketing xizmatini ajralmas qismini tashkil etadi. Bizning mamlakatimizda kon’yunkturani o‘rganish 20 yillarda tashkil etildi. «Kon’yunktura» lotincha so‘z bo‘lib, holat degan ma’noni anglatadi, u keng ma’noda ularning o‘zaro aloqasidan olingan shartlarning yig‘indisi, o‘tar sharoit, predmetlarining joylashishidir. Bozor kon’yunkturasi – bu ma’lum bir vaqtda, ma’lum bir hududda talab bilan taklif o‘rtasidagi nisbatdir. Marketing sharoitini va bozorni tekshirish iqtisodiy, demografik, ijtimoiy, tabiiy, siyosiy va boshqa shart-sharoitlarni tahlil va bashoratni taxmin qiladi. Hozirgi kunda deyarli hamma yirik firmalar xususiy kon’yunktura xizmatlariga egadirlar, ular o‘zining faoliyat doirasida jahon va milliy masshtabda kon’yunkturani rivojlanishini kuzatishadi. Iqtisodiy kon’yunktura bu omillar va qayta ishlash sharoitlarining rivojlanishi va o‘zaro aloqadorlikda talab, taklif, narx omillari asosida bozordagi bir ko‘rinishdir. Bu ko‘rsatilgan aniqlik o‘z ichida kon’yunktura tushunchasining barcha amaliy sifatlarini o‘zida mujassamlashtiradi.
Birinchidan, unda iqtisodiy kon’yunktura predmeti ko‘rsatilgan, ya’ni bozor, ayirboshlash sohasidagi kon’yunkturani avval olib borilayotgan ishlar bilan bog‘laydi. Ikkinchidan, kon’yunkturani faqat ayirboshlash sohasidagini emas, balki butun ishlab chiqarish jarayonini, ya’ni (ishlab chiqarish, taqsimlash, muomala, iste’mol, bular ayirboshlash prizmasi orqali aniqlanadi) o‘z ichiga qamrab oladi.
Uchinchidan, kon’yunktura dinamik o‘sish davrlarida ko‘riladi.
To‘rtinchidan, kon’yunktura ishlab chiqarish jarayoni aniq tarixiy sharoitlari bilan bog‘liq, har bir ishlash jarayonining yangi bosqichi uchun omillarning va kon’yunkturani rivojlanishining sharoitlarining mosligi o‘ziga xosdir.
Beshinchidan, uning ko‘rinishining asosiy shakli talab, taklif, va narx dinamikasining nisbatidir. Bir so‘z bilan aytganda, ayni shu omillar bozorning holatini va dinamikasini aniqlashda markaziy bo‘g‘in bo‘lib hisoblanadi. Kon’yunktura tadqiqotining ikkita ob’ektiga ko‘ra - ya’ni iqtisodiy kon’yunktura tushunchasidagi xo‘jalik va tovar bozori, ikki mustaqil tarkibiy qismga ajratiladi. 1) umumxo‘jalik kon’yunkturasi 2) tovar bozori kon’yunkturasi. Umumxo‘jalik kon’yunkturani strukturaviy birlik deb, shunga qaramasdan tovar bozorlarining va ko‘plab o‘zaro munosabatlar kon’yunkturasini yig‘indisi deb qarash mumkin. Tovar kon’yunkturasi umumxo‘jalik kon’yunkturasini tashkil etadi, umumxo‘jalik kon’yunkturasi esa tovar bozorlari kon’yunkturasini keltirib chiqarida. Shuning uchun ham umumxo‘jalik kon’yunkturani uni tashkil etuvchi tovar kon’yunkturalarini xususiyatlarining arifmetik summasi deb hisoblab bo‘lmaydi.
Tovar bozorlari kon’yunkturasini umumxo‘jalik kon’yunkturasini elementi sifatida birlashuvi, bir butun kabi tovar kon’yunkturasini tashkil etuvchilarga mavjud bo‘lmagan yangi sifatni beradi. SHunday qilib, uning butun qismi va bo‘g‘inlarining belgilari o‘zaro ta’sirchanligi va o‘zaro aloqadorligi shakllarining fe’l - atvorini, umumxo‘jalik va tovar kon’yunkturasini rivojlanishni aniqlaydi. Bozorni va avvalo butun bozorni kon’yunkturasini kompleks izlanishlar ishbilarmonlar doirasining fikriga ko‘ra, ishbilarmonlarga ularning xo‘jalik qarorlarini qabul qilishda xatoga yo‘l kuymasligi uchun tavakkalchilikni pasaytirishda qurol hisoblanadi. Iqtisodiy kon’yunkturani izlash, faqatgina ayirboshlash sohasini rivojlanishi va uning qayta ishlab chiqarish jarayonining boshqa bosqichlari bilan o‘zaro aloqadorligining umumiy qonunchiligini o‘rganish bilan chegaralanib qolmaydi. U, u yoki bu tovar bozorda vujudga keladigan asoslangan tahlil va prognoz qilishni amalga oshirishga qaratilgan. Tovar bozori o‘zida, birinchidan, ma’lum bir tovarni ishlab chiqaruvchilar va iste’molchilar o‘rtasida, ikkinchidan, ishlab chiqaruvchilar guruhi va iste’molchilar guruhi o‘rtasida iqtisodiyotchilar aloqalarining tizimini o‘zida aks ettiradi. Aloqalarning asosiy ko‘rinishi 1-turi bu oldi-sotdi jarayoni, 2-si esa raqobatdir. Tovar bozorlari tarmoqlararo raqobatning mexanizmi orqali o‘zaro ta’sirga egadir va u milliy bozorni butunlay shakllantiradi. Bozor munosabatlarning tarixiy rivojlanishi davomida milliy chegara doirasidan chetga chiqmaydi va xalqaro tovar bozorlari shakllanadi.
Kon’yunktura tahlili o‘z ichiga ishlab chiqarish va iste’molning hajmi, tarkibi, bir tovarning boshqasining o‘rnini egalay olish imkoniyati, tovar zahiralari, narxning o‘zgarishi, reklama xizmati, bozor ishtirokchilarining o‘rganishni oladi. Bozor konyu’nkturasini muntazam ravishda o‘rganib borish savdo faoliyatini muvaffaqiyatli yakuniga imkon beradi. Har davrda bozor kon’yunkturasi qaysi tovar chiqarishni ko‘paytirish, qaysi tovarga talabning kamayishi haqida aniq ma’lumotlar beradi. Bu ma’lumotlar ishlab chiqarish uchun ham savdo firmasi uchun ham zarurdir. Bozor kon’yunkturasi bozorda muvozanatni mavjudligi yoki bo‘zilganligi bilan xarakterlanadi. Shunga ko‘ra bozor kon’yunkturasi ijobiy va salbiy, qulay va noqulay bo‘lishi mumkin. Bozor kon’yunkturasi ayrim tovar ishlab chiqaruvchilar miqyosiga va sotib oluvchilarning xarid qobiliyatiga bog‘liqdir, narx- navoga, modaning o‘zgarishiga qarab har xil bo‘ladi. Bozorning kelajakdagi holatini ishlab chiqarishning texnikaviy ahvoli, unga sarflangan qo‘shimcha resurslar, ularning qaytarib berish muddatlari, tovar zahiralari dinamikasi, eksport va import, shuningdek narx - navodagi o‘zgarishlar yo‘nalishiga qarab aniqlash mumkin. Bu bilan tovar taklifi o‘rganiladi. Investitsiya summasi va tuzilishiga, mehnat predmetiga bo‘lgan talab va korxona, tashkilotlar pul sarfining yo‘nalishiga qarab, shuningdek aholi xarid qobiliyatining, uning tovarlar bilan ta’minlanishini darajasini hisobga olib talab o‘rganiladi. Uzoq muddatli o‘sish imkoniyalarini aniqlash va kon’yunktura tahlili bir -biri bilan bog‘liq va u bir-birini to‘ldira boradi. Sifatli tahlil qilish uchun to‘plangan ma’lumotlarni 3 ta guruhga bo‘linadi: -o‘tgan davr kon’yunktura ma’lumotlari; -tadqiq qilinayotgan davr kon’yunktura ma’lumotlari; -kelgusidagi kon’yunkturaga ta’sir etuvchi ma’lumotlar. Kon’yunkturani tahlil qilish shakli bo‘lib, kon’yunktura sharhi bo‘lib hisoblanadi. Kon’yunkturani tahlil qilish savollariga o‘tishdan avval kon’yunkturani ko‘rsatkichlar tizimini ko‘rib chiqish darkor. Ko‘rsatkichlar shartli ravishda makro va mikro ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. Makroko‘rsatkichlarga - umumxo‘jalik kon’yunkturasini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar: yalpi milliy mahsulot, yalpi milliy daromad, ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, tovar aylanma ko‘rsatkichlari, pul muomalasi ko‘rsatkichlari, iste’mol ko‘rsatkichlar kiradi. Mikroqo‘rsatkichlarga esa alohida tovarlar bozorini tavsiflovchi ko‘rsatkichlar kiradi: ishlab chiqarish ko‘rsatkichlari, mahsulot sotilishi va iste’moli, narx dinamikasi va h.k. Umumxo‘jalik kon’yunkturaning tahlilini izlanishni maqsadiga ko‘ra ikkita yo‘l olib borish mumkin:
1. Agar ma’lum bir vaqtning ichida kon’yunkturaning rivojlanish tendensiyalari va sur’atlarini bilib olish masalasi qo‘yilgan bo‘lsa, u holda kon’yunktura tahlili shu vaqtning ichida uning dinamikasini o‘rganish yo‘li bilan olib boriladi,
2. Agar eng oxirgi sanaga kon’yunktura holatini aniqlash masalasi qo‘yilgan bo‘lsa, u holda iqtisodiy siklning fazasini va faza ichidagi misol tariqasidagi joyini aniqlash yo‘li bilan olib boriladi. Shuni e’tiborga olish kerakki, kon’yunktura tahlili va uzoq tendensiyalarning rivojlanishini aniqlash o‘zora bog‘liq va bir - birini to‘ldiradi. Kon’yunktura tahlili jamiyatning xo‘jalik xyotining qiyinligini hisobga olmagan holda u yoki bu qarashlarni tasdiklaydigan o‘zboshimchalik bilan tanlangan omillar va statistiktik ma’lumotlarga endoshib emas,balki bir-biriga qarama-qarshi hodisalarning yig‘indisiga endashish kerak.
Kon’yunktura tahlilining shakli bu kon’yunktura sharhi va ma’lumotnomasidir. Mahsulotni ishlab chiqarishni belgilanganligiga qarab,mahsulotni absolyut birligi ulchovlarida ishlab chiqarib, ishlab chiqarish davrini davomiyligi,iste’molchilar doirasi tezroq yoki sekinroq kon’yunkturani o‘zgarishini aks ettiradi. Ba’zi tarmoqlar,masalan kora metallurgiya,xavo va suv transporti,kurilish belgilangan iste’molchilar uchun oldindan buyurtma qilish tizimi bo‘yicha ishlaydilar.Boshqalar esa, ya’ni avtomobil , radioelektron va shu kabilar qisqa muddat ichida ishlab chiqariladi va bozorda noma’lum iste’molchilarga sotiladi. Uzoq muddatli tovarlarni ishlab chiqarishni qisqarishi yoki o‘z ishi natijasida ishlab chiqarish kon’yunkturasini yaxshilash yoki yomonlash aniq ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanmaydi. Chunki katta buyurtma portfelining kattaligi yoki shunday tarmoqlarda uning yo‘qligi mahsulot ishlab chiqarish dinamikasining iqtisodiy siklning dinamikasidan rad etadi.

Ayrim tovar bozor kon’yunkturasini o‘rganishdan maqsad to‘g‘ri prognoz qilish va o‘zgarishlarning oldindan aytib berishdan iboratdir. Umuman bashorat - bu ob’ekt ahvolining kelajagi haqida, fikrlari va rejalarini ruyobga chiqarish yo‘llari va muddatlaridir. Bashorat insonning o‘rganish va amaliy faoliyatida yo‘llangan ob’ekti bo‘lib, jarayonlar, ko‘rinishlar, hodisalar bo‘lishi mumkin.
Prognoz qilish bu- ob’ektning kelajagini tahlil qilish va bu kelajakni qanday bo‘lishini ko‘ra bilishdir. Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning bashorat imkoniyatlari eng avval sabab va hodisa bog‘lanishlarining tabiat xarakterlari orqali aniqlanadi. Oldindan aytib berish, prognoz qilish faqat umumiy xossalar va qonuniylikka ega bo‘lgan sabab va xulosalar aniq bo‘lgan jarayonlarga bog‘liqdir. Iqtisodiy bashorat kon’yunkturasining tuzishning asosiy imkoniyatlari iqtisodiy hodisalarni rivojlanishi to‘g‘ridan - to‘g‘ri vaqt takozosi orqali aniqlanadi.
Bashorat qiluvchining vazifasi hozirgi kunda ko‘z ostida oldingilarni esga olib, kelajak elemetlarini topish va umum tendensiyalarini o‘rganib shu hodisalarni rivojlanishining kelajagini ko‘rsatib berishdir. Prognoz qilish har doim ishning rejalashdan oldingi bosqichi hisoblanadi, marketing dasturi va rejasining asosiy variantlaridan biri hisoblanadi, chunki prognoz qilishning maqsadi - bilimimizning darajasiga to‘g‘ri keladigan va bashoratga kiritilishi asosida mumkin bo‘lgan holatlarning rivojlanishini kengroq bo‘lishi mumkin bo‘lgan muqobil yo‘llarini berishdir. Bu holatda qaror qabul qilish bashorat variantlarining ko‘proq bo‘lishi mumkin bo‘lgan asoslangan tanlov hisoblanadi.
Prognoz qilish- ilmiy analitik ajralmas bosqichdir. Ishlab chiqarilgan bashoratlar asosida qarorlarni qabul qilish ham qaror hisoblanadi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy prognoz qilish 1-1,5 eng ko‘pi 2 yildir, o‘rta muddatli 5 yilgacha, uzoq muddatli 5 yildan ortiq va 15-20 gacha. Qisqa muddatli prognoz qilish bu har doimgi kon’yunktura bashoratidir, u har kungi amaliyotning boshqaruvchisi hisoblanadi, uzoq muddatli prognoz qilish umumiy tendensiyalarini aniqlaydi, iqtisodiy programmalarni tuzishda asos hisoblanadi va u kelajak kon’yunkturani aniqlash uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy ilm-fanda prognoz qilishning 100 dan ortiq turli uslublari qo‘llaniladi. Ular bir-birlaridan qo‘llanmalari bilan, ularni qo‘llash va asoslanganliklari bilan farq qiladi. Ularning orasida ekspert baholash uslubi, miya hujumi, tarixiy analog, matematik - statistik uslublarni qo‘llash bilan farq qiladi. Kon’yunkturani prognoz qilishda kon’yunktura rivojlanishi umumiy tendensiya baholaridan boshlash kerak. Buning uchun esa kelajak kon’yunkturani zamonaviy kon’yunkturadan ajratish uchun hamma narsani e’tiborga olishi kerak.
Bu maqsad uchun esa uzoq davr uchun xizmat qiladi.Kon’yunktura rivojlanishidagi ichki omillar bilan bir qatorda yana shu mamlakatning iqtisodiyotiga jahon kon’yunkturasini ta’sir etishini ham kuzatish kerak, chunki u ba’zi mamlakatlar uchun kon’yunktura sinish paytida katta ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Agar mamlakatning tashqi iqtisodiy aloqalari qancha kuchli bo‘lsa, shunchalik unga bo‘lgan ta’sir ortadi.
Umuman bashoratni aniqlash ma’lum ob’ektning bo‘lajak holatini, ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir. Tovarlar bozori bashoratini aniqlashda quyidagi talablar e’tiborga olinishi shart:.Kelajakda bozor kon’yunkturasiga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish.
Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning natijalari bir xil yoki yaqin bo‘lishi..Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi etarli bo‘lishi..Xulosalarni aniq va ravon tilda, ayniqsa qaror qabul qiluvchilarga tushunarli ishlanganligi.Bozor kon’yunkturasi istiqboli o‘z vaqtida aniqlanishi va korxona, assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo‘llaniladi. Bozor kon’yunkturasini iqtisodiy tenglikka yo‘likmaslik, muvozanatiga erishish shartihisoblanadi.

Bu prognoz qilishning shunday uslubiki, unda o‘tgan davrda bo‘lib o‘tgan haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida foydalaniladi. Bu ma’lumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor kon’yunkturasini prognoz qilishning faktografik uslublari o‘z navbatida turga bo‘linadi. Birinchi turi ekstropolyasiya va interpolyasiya uslublari yig‘indisidan iborat bo‘lib, bu turdagi modellar uchun chiziqli funksiyalarni tuzishda boshlang‘ich axborotdan foydalanish xarakterlidir. Ikkinchi turi statistik uslublar bo‘lib, ular ikki va undan ortiq o‘zgaruvchan prognoz qilish ob’ektlarining o‘zaro aloqalarini tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Uchinchi turi mazkur ob’ektlarning kelgusidagi rivojlanishini shunga o‘xshash ob’ektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo‘yicha tadqiq qilishga asoslanadi.
Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr va mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Prognoz qilishning ekspert baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni o‘z ichiga oladi. Intuitiv uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amalda prognoz qilish ob’ektini rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda shaxsiy eruditsiya va tuygu vositasida kelgusidagi o‘zgarishni baholashga asoslangan uslublar kiradi. Analitik uslublarga prognoz qilish ob’ektini tadqiq qilish jarayoni modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi. Bozor kon’yunkturasini prognoz qilishda ekspert baholash uslublari, ayniqsa, intuitiv
Ekstropolyasiya uslubi. Ekstropolyasiya uslublari bozor kon’yunkturasining turli ko‘rsatkichlari va xususiyatlarini prognoz qilishda qo‘llaniladi. Ekstropolyasiya formalar yoki jarayonlarning kelgusidagi holati qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni takozo qiladi, ya’ni bu holda ekstropolyasiya prognoz qilish amalga oshirilayotgan ob’ektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi. Ekstropolyasiyaning bozor tadqiqotlarida qo‘llaniladigan asosiy modellaridan biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni vaqtga nisbatan o‘zgarishning asosiy yo‘nalishlarini ko‘rsatadi.

Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar paramerlarining stoxastiklarini nazarda tutgan holda bozor kon’yunkturasining turli ko‘rsatkichlari o‘rtasidagi o‘zaro aloqalar va proporsiyalarni miqdoriy bayon qiladigan regression va balans tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor kon’yunkturasini prognoz qilishda keng qo‘llaniladi. Ular ishlab chiqarish va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va unga ta’sir ko‘rsatuvchi omillar, iste’molchilarning ehtiyojlarini tahlil qilish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta’sir qiluvchi omillar o‘rtasidagi va boshqa jarayonlar o‘zgarishni matematik modellar yordamida tahlil qilishga hamda prognoz qilishga yordam beradi. Ekonometrik modellarning xususiy holi korrelyasion va regression modellashdir. Bozor kon’yunkturasini tahlil va prognoz qilish natijalari firmaning biznes - reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga solishda va boshqarishda keng qo‘llaniladi.
Ko'tarilish-bosqichi
Ko'tarilish bosqichi daromadlar, bandlik, talab va umuman pul aylanmasining o'sishi bilan ajralib turadi. O'z navbatida, bu tegishli bozorda tovarlarni ham, xizmatlarni ham taklif qiladigan ishlab chiqarish ob'ektlariga sezilarli darajada katta yukni keltirib chiqaradi. Talabning o'sishi, shuningdek, narxlarning tabiiy, lekin ko'pincha juda sekin o'sishiga olib keladi. Shuni ta'kidlash joizki, aynan ko'tarilishga o'tish momenti taklif talabga javob bermasligiga olib keladi Inflyatsiya omili ham kuchaymoqda.
Parchalanish-bosqichi
Ertami-kechmi, kelishiga sabab bo'lgan yana bir salbiy omil turg'unlik (pasayish) bosqichlari - tovar ishlab chiqarish yoki xizmat ko'rsatish vositalariga tadbirkorlarning talabining pasayishi. Shu sababli, mahsulotlarning ushbu segmentiga bo'lgan talab keskin pasayib bormoqda, bu esa ishlab chiqarish quvvatlarini pasayishiga olib keladi, bu esa ishlab chiqaruvchilar uchun ishlab chiqarish vositalarini ishlab chiqaradi. Bu ishsizlik omili faollasha boshlagan payt - ish o'rinlari yo'qoladi. Daromadlar tabiiy ravishda kamayib bormoqda. Endi turg'unlik iste'mol tovarlari sanoatida sezila boshladi. Iste'molchining daromadi sezilarli darajada kamayganligi sababli, tadbirkorlar ertami-kechmi o'z xodimlarini qisqartirishga qaror qilishdi. Foyda yana pasayadi, ishsizlik ko'payadi, kamayadi ish haqi, narxlar o'sishda sekinlashib bormoqda, qandaydir tarzda omon qolish uchun yordam berish uchun, ham tadbirkorlar, ham ishlab chiqarish sanoati.
Bu kelganda depressiya bosqichi... U yoki bu davlat tanazzulni boshdan kechirishi va iqtisodiy jihatdan asta-sekin oyoqqa turishi uchun zarurdir. Shuning uchun bozor kon'yunkturasini o'rganish va hozirgi vaziyatga aniq nima ta'sir qilayotganini tushunish o'ta muhimdir. Ta'sir etuvchi barcha omillarni yoki ularning aksariyatini bilish to'g'ri strategiyani ishlab chiqishda yordam beradi, bunda siz bozor tsiklikliligi bosqichlari orasidagi o'tishdan zararni minimallashtirishingiz mumkin.
Keng ma'noda, iqtisodiy vaziyat haqida gap ketganda, bu ma'lum bir vaqt ichida bozorda shakllangan ma'lum shartlar majmuini anglatadi. Iqtisodiy muhit:
1.Umumiy pozitsiya bozor munosabatlari, ma'lum bir vaqtda rivojlangan.
2.Ichki va tashqi sabablar o'zaro ta'sir qiluvchi individual iqtisodiyotning faoliyatiga ta'sir qiluvchi omillar va ta'sirlar ro'yxati.
Tor ma'noda, bu ba'zi bir hodisalar yoki holatlarning birlashishini anglatishi mumkin (masalan, inqiroz yoki uy xo'jaliklari, korxonalar, tarmoqlar, butun iqtisodiyot). Shunday qilib, biz kon'yunktura tushunchasi ko'rib chiqilayotgan ob'ektning bir holatdan ikkinchisiga o'tishini belgilaydigan o'zaro bog'liq shartlar majmuini o'z ichiga oladi deb aytilishi mumkin. Ko'rib chiqilayotgan mavzuga qarab, yo'nalishlar bo'linadi. Shunday qilib, iqtisodiyotning kon'yunkturasi, alohida tovar bozorlari va boshqalar mavjud. Ushbu sohalarning har biri o'zining iqtisodiy hayot qatlamini o'rganish bilan shug'ullanadi.
Tsiklik
Ushbu jarayon kon'yunktura faoliyati asosida yotadi. Iqtisodiyotni rivojlantirishning tsiklik qonuniyatlarini tushunish uchun faqatgina narx tebranishlari va aktsiyalarning harakatini ushlab qolish etarli emas. Xarakterli belgilar va har bir fazaning xususiyatlari, shuningdek ular orasidagi o'tish. Shunday qilib, ular iqtisod inqirozga yuz tutganda bitta kon'yunktura haqida gapirishadi. Iqtisodiy sektorning ko'tarilishi bilan umuman boshqacha holat kuzatilmoqda. Har bir kon'yunktura o'ziga xos xususiyatlarga ega, aniqrog'i berilgan yo'nalish, ushbu masalani to'liq anglash uchun o'quv adabiyotlari bilan tanishishni talab qiladi. ammo misol sifatida bir nechta maxsus holatlar mavjud Bu holatlarning o'zgaruvchanligi va tebranishlar chastotasida ifodalanadi. Ba'zi omillar bozordagi vaziyatga qisqa muddatli ta'sir ko'rsatishi mumkin, boshqalari esa katta ta'sir ko'rsatadi. O'zgaruvchanlikka misol sifatida fond bozori keltirilgan. U iqtisodiyotda, siyosatda, jamoat hayotida va hokazolarda yuz beradigan eng kichik o'zgarishlarga ham juda tez ta'sir qiladi.
Qarama-qarshi tomonlarning tengsizligi va birligi
Iqtisodiy muhitdagi o'zgarishlar hamma joyda bir xil emas. Agar biz notekislik haqida gapiradigan bo'lsak, unda turli ko'rsatkichlar bo'yicha o'sish dinamikasining yo'nalishi mos keladigan, ammo shu bilan birga stavkalar farq qiladigan holatlarda ham buni sezish mumkin. Bunday hollarda, ba'zi tovarlar har doim ikkinchisidan ko'proq bo'ladi. Bunga 1996 yilgi Ukrainani misol keltirish mumkin. Shunday qilib, 85 foizdan ko'prog'i sotilgan mahsulotlar xom ashyo sektoriga tushdi, bu davlat uchun juda yomon. Qarama-qarshi tomonlarning birligi haqida quyidagilarni keltirish mumkin. Urush savdo va tinch rivojlanishga salbiy ta'sir ko'rsatmoqda. Ammo 1998 yilda Iroqdagi siyosiy mojaro avj olib, mamlakat AQSh bosqini xavfi ostida bo'lganida, talab keskin ko'tarildi. Iqtisodiy sharoit siyosiy haqiqatlarga bog'liq bo'lishi mumkin. Bunday holda kon'yunktura juda ijobiy ta'sir ko'rsatishi mumkin. Shunday qilib, ikkinchi ming yillikning oxirida fotosuratlar yaratish uchun zarur bo'lgan kumush zaxiralari keskin pasayishni boshladi. Bu yanada oqilona va maqbul raqamli kameralarni yaratishga turtki bo'ldi.
Xususiyatlari:
Tahlil metodologiyasi elementlaridan, so'ngra bozor kon'yunkturasi prognozlaridan foydalanganda tsiklik omillar faoliyati va harakatlarining xarakterini kuzatib borish zarur. Shuningdek, ularning tabiati tufayli rivojlanish sxemasida takrorlashni nazarda tutmaydigan sabablar va jarayonlarni hisobga olinadi. Bular: inflyatsiya, ilmiy-texnik taraqqiyot, kapital va ishlab chiqarishning kontsentratsiyasi va boshqalar. Bundan tashqari, ijtimoiy mojarolar, tabiiy ofatlar, spekulyativ omillar, favqulodda vaziyat va shunga o'xshash narsalar ta'sir qilishi mumkin.
Bozor kon'yunkturasini aniqlash ayni paytda bozorda ma'lum iqtisodiy vaziyat mavjud. Kon'yunktura - bu talab va taklif qonunlari ta'sirida bo'lgan barcha bozor omillarining kombinatsiyasi. Ushbu ko'rsatkichni o'rganish ma'lum bir vaqt davomida amalga oshiriladi. Bozor sharoitlari butun tizim tomonidan ko'rib chiqiladi marketing tadqiqotlari, kompleksi belgilangan vazifalar bilan belgilanadi. Buning uchun tushunishga qarab tahlilning turli darajalarga bo'linishi mavjud

Adabiyotlar ro‘yxati

1. 
   Tarmoqlar iqtisodiyoti kafedrasi dotsenti S.Alibekova va katta o’qituvchi S. Djalolova “Jahon iqtisodiyoti va XIM” fani bo’yicha o’quv-uslubiy majmua. Ma’ro`za va amaliy mashg’ulotlari uchun. –Samarqand: 2021 yil.
   
2. 
   Yusupov M.A., Abduraxmonova N. Marketing. – T. «IQTISODIYOT» 2007
   

3. Ergashxodjaeva Sh.Dj., Qosimova M.S., Yusupov M.A., MARKETING ASOSLARI, T. «IQTISODIYOT» 2019

4. https://nloeda.ru/uz/
5 .Kotler, Philip & Keller, L. Kevin (2012). Marketing Management 14e. Pearson Education Limited 2012