Rbaycanda Ərzaq və K
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 3.2.3. Planlı v ə m əqs ədyönlü toplama i şinin gücl əndirilm əsi üzr ə t ədqiqatlar, prioritet v ə ehtiyaclar
- 3.3 Ex-situ mühafiz ə üzr ə t əl əbatların qiym ətl əndirilm əsi
- 4.2.3. Genetik ehtiyatlardan seleksiyada istifad ə
- 4.3.1. Toxum istehsalı v ə yayılması
|
3.2.2. Kolleksiyalarda boşluqlar, onların tapılması yolları və doldurulması tədbirləri Bərpa üzrə 7 institutda (GEĐ, ETÜŞĐ, MNB, “ARAZ” EĐB, ETBSBĐ, ETĐĐ, ETTĐ) 25 layihə icra olunmuş və ya icra mərhələsindədir. Bərpa fəaliyyətinin həyata keçirilməsində istifadə oluna bilən təlimatlar üzrə 8 nəşr materialı dərc edilmişdir. Genefond materiallarında genetik dəyişkənliyin və genetik tamlığının itməsinin azalmasında əsas idarəetmə tədbirləri kimi həyat qabiliyyətinin vaxtında yoxlanması, nümunələrin seçilməsində müvafiq metodlardan istifadə və bərpa edilmiş materialların lazımi emalı kimi fəaliyyətlər daha çox istifadə olunur. Bərpa üzrə layihələrin ə həmiyyətli hissəsi vegetativ çoxaldılan bitki genefondu və tərəvəz bitkiləri ilə bağlıdır. Bərpaolunma üzrə layihələrin əhatə dairəsini genişləndirməyə ehtiyac vardır. Bu işin vahid mərkəsdən koordinasiyasının və idarə olunmasının düzgün təşkili, sənədləşdirmə və qeydiyyat işinin lazımi səviyyədə aparılması həm bərpaya ehtiyacı olan nümunələrin vaxtında aşkarlanmasına, həm də digər təşkilatların ehtiyatlarından bərpaedilmə üçün istifadə imkanlarına əsaslanaraq külli miqdarda vəsaitə qənaət edilməsinə şərait yaradar. Regional və beynəlxalq təşkilatlardan ehtiyac duyulan dəstək isə, ilk növbədə, heyətin təlimı ilə, texniki və metodiki yardımlarla bağlıdır.
Ölkədə toplanma üzrə əsas prioritet mədəni bitkilərin yerli qədim xalq seleksiya sortlarının, yabanı əcdadlarının müxtəlif ekotiplərinin toplanmasıdır. Đlk növbədə isə itmək təhlükəsində olan, nadir novlər toplanılmalı, artırılmalı və davamlı mühafizəyə cəlb edilməlidir. Bu baxımdan in-situ və ex-situ mühafizə edilən bitki müxtəlifliyinin vəziyyətinin və kolleksiyalarda olan boşluqların daimi tədqiqi toplanma fəaliyyəti ilə sıx əlaqədə aparılmalıdır. Bu iş ölkə üzrə vahid mərkəzdən koordinasıya olunarsa, ekspedisiyalar müvafiq təşkilatların birgə səyi ilə keçirilərsə daha səmərəli
35
olar. Bunun üçün layihələr hazırlamaq və bu layihələrə yerli və xarici donorları, eləcə də beynəlxalq təşkilatların cəlb edilməsi məqsədəuyğun olardı.
Kolleksiyaların beynəlxalq və regional əməkdaşlıq yolu ilə təkmilləşdirilməsi, rüşeym plazmasının idarə olunmasının yaxşılaşdırılması, kolleksiyalarda olan boşluqların doldurulması, mühafizə fəaliyyətinin baha başa gəlməsini nəzərə alaraq daimi maliyyələşdirmənin və tam təhlükəsiz duplikatlaşdırmanın təmin edilməsi ex-situ mühafizə üzrə əsas tələbatlardır. Mühafizə üzrə tədqiqatların genişləndirilməsi və dərinləşdirilməsi, yeni üsulların axtarışı və tətbiqi çox vacibdir. Genefondun vahid mərkəzdən koordinasiya olunması və lazımi mühafizəsi üçün qərarların qəbul edilməsi və bu iş üçün fondların tapılması vacibdir. Eyni zamanda, institutlarda işçi kolleksiyalar üçün müvafiq şəraititn yaradılması vacibdir. Đnstitutların əksəriyyəti tərəfindən ex-situ saxlanma fəaliyyətinin həyata keçirilməsində əsas maneələr kimi maliyyələşdirmənin, hazırlıqlı işçi personalın, gənc kadrların və təlimin çatışmazlığı göstərilmişdir.
4.1 Bitki Genetik Ehtiyatlarının bölüşdürülməsi BGE-nin bölüşdürülməsi üzrə kifayət qədər dəqiq mexanizmlər və hüquqi baza yox dərəcəsində olsa da, ex-situ kolleksiyalarda olan BGE-nin seleksiya programlarında istifadə edilməsi üzrə mexanizmlər mövcuddur. Müvafiq institutlarda fəaliyyət göstərən hər bir seleksiyaçı müəyyən işçi kollesiyasına malik olsa da, onun daim zənginləşdirilməsinə ehtiyac duyur. Seleksiya prossesində müəyyən əlamətlərin yaxşılaşdırılması üçün əlavə nümunə əldə edilməsinə ehtiyac yarandıqda, seleksiyaçı işlədiyi institutda və ya ölkədə olan digər kolleksiyarlara müraciət edə bilir. Xaricdən nümunə gətirilməsi isə GEĐ-nin vasitəçiliyi ilə həyata keçirilir. Milli Genbankda orta və uzunmüddətli saxlanmada və Əkinçilik Đnstitutunda ortamüddətli saxlama üsulu ilə mühafizə edilən nümunələrin seleksiya proqramlarına cəlb edilməsi müvafiq qaydada hazırlanmış müraciətlər əsasında genbankların məsul rəhbərlərinin razılığı ilə həyata keçirilir.
Bitki genetik ehtiyatlarından istifadə edilməklə əldə edilən seleksiya nailiyyətlərinə bu yolla yaradılmış və rayonlaşdırılmış Nurlu – 99, Əzəmətli – 95 yumşaq buğda sortlarını misal göstərmək olar. Hazırda ölkə üzrə həmin buğda sortlarının ümumi əkin sahəsi 100 min hektarı keçmişdir. 36
Müstəqilliyin ilk illərində BGE-nin istifadəsi sahəsində əsas çətinliklərdən biri düzgün sənədləşdirmə sisteminin, mühafizə edilən rüşeym plazması haqqında faydalı məlumatların olmaması idi. Son 3 il ərzində bu çatışmazlıq aradan qaldırılmışdır. Əsas maneələrdən biri də tədqiqatçılar, seleksiyaçılar, genbank sahibləri və fermerlər arasında lazımi əlaqələndirmənin olmaması idi. Artıq bu istiqamətdə də son illərdə ciddi dirçəliş hiss olunur. GEĐ-nin yaradılması, Aqrar Elm Mərkəzinin institut və təşkilatları ilə fermerlər arasında əlaqələrin gücləndirilməsi sahəsində icra edilən layihələrin artması, dövlətin bu sahəyə daha çox diqqət göstərməsi bu dirçəlişi şərtləndirən amillərdəndir. Hazırda seleksiyaçıların istifadəsi üçün baza kolleksiyaları mövcuddur, lakin bu kolleksiyalarda nümunələrin sayının, coğrafi əhatə dairəsinin və s. məhdudluğu problem yaradır. Milli genbankın yaradılması, dünya üzrə genbanklarda mühafizə edilən Azərbaycan mənşəli nümunələrin buraya cəlb edilməsi, ekspedisiya və elmi mübadilə yolu ilə yeni nümunələrin toplanması bu sahədə gələcək üçün böyük perspektivlər yaradır. Hal-hazırda təşkilatların seleksiya imkanları müxtəlifdir. Seleksiya fəaliyyəti ETƏĐ-da normal, digər institutlarda isə qismən aparılır. Lakin bütün institutlarda olan mövcud çatışmazlıqlar (ilk növbədə maliyyə, texniki, kadr) tədqiqat proqramlarının tam realizə olunmasına imkan vermir. Heyvandarlıq mühüm sahə olduğundan, yem bitkilərinin yaxşılaşdırılması işlərinin gücləndirilməsinə böyük ehtiyac var. BGE-dən istifadənin gücləndirilməsi üçün seleksiya proqramlarının daha da yaxşılaşdırılması ilə yanaşı, təhsil və təlimin səviyyəsi və maddi-texniki bazanın genişləndirilməsi mühüm əhəmiyyətə malikdir. Bu istiqamətdə son illərdə həm ölkədəki imkanlar hesabına, həm də beynəlxalq təşkilatların dəstəyi ilə bir neçə treninq-kurs keçirilsə də, bu müntəzəm xarakter daşımamış, bir çox problemlər isə diqqətdən kənarda qalmışdır. Ona görə də bu problemlərin aradan qaldırılmasına, həm dövlət, həm də donor təşkilatlar tərəfindən investisiya qoyuluşuna böyük ehtiyac vardır. Az istifadə olunan bitkilər və növlər, yerli sortlar, yabanı bitkilər yaxşılaşdırma və seleksiya fəaliyyətinə getdikcə daha çox cəlb olunur. Bir sıra yabanı tərəvəz bitkiləri içərisindən seçmə yolu ilə AKTA-da və ETTĐ-də yeni formaların seçilməsi və yeni sortların yaradılmasını misal göstərmək olar.
Genetik ehtiyatların səmərəli istifadəsini təmin etmək üçün genefondda olan nümunələrin qiymətləndirilərək öyrənilməsi başlıca şərtdir. Bu öyrənilmə ayrı-ayrı bitkilər üzrə hazırlanmış beynəlxalq deskriptorlar əsasında ümumi biomorfoloji, biokimyəvi, fizioloji, texnoloji göstəricilərə, qiymətli təsərrüfat əlamətlərinə, biotik və abiotik amillərin stres təsirinəqarşı davamlılıq cəhətlərindən
37
düzgün qiymətləndirmə işinin aparılmasını nəzərdə tutur. BGE qiymətləndirilən zaman müəyyən donor əlamətlərə malik formalar seçilir, müəyyən seleksiya proqramlarında istifadə edilmək üçün tövsiyə edilir. Respublikanın müvafiq institutlarının əksəriyyətində ex-situ kolleksiyalarda mövcud olan nümunələrin adı çəkilən parametrlər üzrə öyrənilməsi həyata keçirilir. Ex-situ kolleksiyaları olan 12 təşkilatın hamısında biomorfoloji və təsərrüfat-bioloji əlamətlər üzrə qiymətləndirmə aparılır. Biokimyəvi əlamətlərin öyrənilməsi əksər institutlarda mümkün olsa da, heç də bütün qrup bitkilərə aid edilmir. ETYÇOĐ-də, MNB-də, "ARAZ" EĐB-də yalnız biomorfoloji və təsərrüfat-bioloji ə lamətlər üzrə səciyyələndirmə imkanları vardır. Bir neçə institut (GEĐ və ETƏĐ və s.) yuxarıda sadalanan bütün parametrlər üzrə mənəvi cəhətdən köhnəlmiş avadanlıq və cihazlarla qiymətləndirməni çox çətinliklə aparırlar. GEĐ-də bu iş üçün xüsusi laboratoriyalar mövcud olsa da, avadanlıqlar müasir tələblərə uyğun olmadığından tam qiymətləndirilməyə imkan vermir. Bu laboratoriyalarda, Milli Genbankda və tarla genbanklarında toplanmış bitki nümunələrinin hərtərəfli öyrənilməsi üçün işlər aparılır. Son 6 ildə rüşeym plazmasının səciyyələndirilməsi və ya qiymətləndirilməsi üzrə 60-a qədər proqram və layihə icra olunmuş və ya icra mərhələsindədir. Layihələrin analizi göstərir ki, müxtəlif təşkilatlarda öyrənilmə üzrə müəyyən təkrarlanmalara yol verilmişdir. Təşkilatlar arasında ə laqələndirməni gücləndirməklə bu təkrarlar aradan qaldırılmaqdadır. Kolleksiyalarda olan bitki nümunələrinin orta hesabla (ümumi nümunə sayına görə) 70-75 %-i morfoloji əlamətlərinə görə, təqribən yarısı təsərrüfat əhəmiyyətli əlamətlərə görə, 20-25 %-i biokimyəvi əlamətlər üzrə qiymətləndirilmiş, 15-20 %-i abiotik, 30-35 %-i biotik stresslərə qarşı davamlılıq üzrə təsvir olunmuşdur. Hələlik heç bir institutda molekulyar markerlər üzrə qiymətləndirmə işi aparılmır. Đ nformasiya sistemlərində səciyyələndirilmə məlumatları olan nümunələr təqribən 10% təşkil edir. Đ stifadəyə kömək məqsədilə əsas kolleksiyaların qiymətləndirilməsi üzrə başlıca problem maddi-texniki bazanın çox zəif və mənəvi cəhətdən köhnə olması ilə əlaqədardır. Tədqiqat işlərini müasir səviyyəyə qaldırmaq üçün müvafiq laboratoriya avadanlq və cihazlarına, reaktivlərlə daimi təmin olunmaya, yüksək ixtisaslı kadrlara, yaxşı təlim görmüş texniki heyətə ehtiyac vardır. Səciyyələndirmə və qiymətləndirmə üzrə informasiya sistemi MMB əsasında yaradılır. Burada ayrı-ayrı bitkilər üzrə məlumat bazaları yaradılır və bu bazalarda pasport məlumatları ilə yanaşı, səciyyələndirmə məlumatlarını daxil etmək üçün struktur dəyişiklikləri aparılır. Sistem tam hazır olduqda, səciyyələndirmə məlumatlarının daxil edilməsi müvafiq bitkilər üzrə kuratorlara (hamilərə) həvalə ediləcək, bunun üçün təlimlər təşkil ediləcək və keçiriləcək.
38
4.2.3. Genetik ehtiyatlardan seleksiyada istifadə Son illərdə bitki seleksiyası, yaxşılaşdırma və genetik zənginləşmə üzrə 50-yə qədər proqram, layihə və fəaliyyət icra olunmuşdur. Aqrar Elm Mərkəzinin 7 institutunda son 5 ildə müvafiq bitkilər üzrə 12 proqram üzrə 78 mövzuda tədqiqat işləri aparılmışdır ki, bunun da böyük hissəsi bitki seleksiyası işlərinə aiddir. Ölkədə 9 zonada 60-a qədər bitkinin yaxşılaşdırılması üzrə seleksiya işləri aparılır. 2001-2005-ci illərdə Müsabiqəli Qrantlar Proqramı çərçivəsində 52 layihə həyata keçirilmişdir ki, bunun da 32-si bitkiçilik və yemçilik sahəsinə aiddir. Layihələrdən 12-si dənli və ərzaq paxlaları, 7-si meyvə, üzüm və çay, 7-si tərəvəz və kartof, 3-ü pambıq və 3-ü yem bitkiləri ilə aparılmışdır. ETƏĐ-də buğda, qarğıdalı, çovdar, tritikale, araxis, tütün, mərci və noxud, GEĐ-də dənli-taxıl, paxlalı, pambıq, meyvə-giləmeyvə və s. bitkilər, AKTA-da armud, qarğıdalı və tərəvəz bitkiləri, ETBSBĐ-də 19 meyvə bitkisi, ETTĐ-də bostan, tərəvəz bitkiləri və kartof, ETPĐ-də pambıq, ETĐĐ-də tut bitkisi, ETYÇOĐ-də yonca, xaşa, ETÜŞĐ-də üzüm, Naxçıvan MR “Araz” EĐB-də və NBĐ-də buğda, arpa, alma, üzüm və s. üzrə genetik yaxşılaşdırma və zənginləşdirmə fəaliyyəti həyata keçirilmişdir. Đ CARDA, CĐMMYT, ABŞ VDU və digər beynəlxalq təşkilatlar, xarici elm mərkəzləri ilə də bitki seleksiyası, sortların yayılması və yaxşılaşdırılması proqramları üzrə fermer təsərrüfatlarında layihələr həyata keçirilmişdir. Bitki seleksiyası sahəsində tədqiqat işləri fermerlərin təklif və tələbləri nəzərə alınmaqla aparılır. Aqrar Elm Mərkəzi ilə ĐCARDA arasında bağlanmış müqavilə əsasında, 1998-ci ildən “Mərkəzi Asiya və Cənubi Qafqaz ölkələrində Kənd Təsərrüfatının Davamlı Đnkişafı üzrə Əməkdaşlıq Proqramı”na qoşulmuşdur. Proqramda CGĐAR konsorsiumuna daxil olan 9 beynəlxalq mərkəz, həmçinin 8 region ölkəsi iştirak edir. CĐMMĐT – Türkiyə ĐCARDA əməkdaşlıq Proqramı çərçivəsində seleksiya materiallarının yerli şəraitdə qiymətləndirilməsi, öyrınilməsi və seleksiya işlərində istifadəsi sahəsində tədqiqatlar aparılır. ETBSBĐ – Đran Đslam Respublikasının ET Toxumçuluq və Bitki Seleksiyası Đnstitutu, Türkiyənin Atatürk adına Bağça Kültürləri Araşdırma Mərkəzi, ABŞ Oreqon Dövlət Universiteti ilə müxtəlif meyvə sortlarının sınağı və seleksiyası üzrə birgə tədqiqatlar icra edir. ETÜŞĐ – “Qafqaz və Qara dəniz hövzəsinin şimal zonasında üzümün genetik ehtiyatlarının qorunub saxlanması” layihəsi üzrə ĐPGRĐ, Milan Universiteti və Gürcüstan ilə ə məkdaşlıq edir. ETTĐ – Beynəlxalq Tərəvəzçilik Tədqiqatları və Đnkişafı Mərkəzi (AVRDC) və Beynəlxalq Kartofçuluq Mərkəzi (CĐP) ilə, ETPĐ – Beynəlxalq ET Pambıqçılıq Đnstitutu (ĐNCANA) ilə, ETĐĐ – Yaponiyanın və Bolqarıstanın institutları ilə seleksiya və yaxşılaşdırma tədqiqatlarında ə məkdaşlıq edirlər. Bu fəaliyyətlərin genişləndirilməsi istiqamətində əsas maneə qeyri-qanuni yollarla mənşəyi və keyfiyyəti məlum olmayan xarici sortların həm ərzaq, həm də toxum kimi sürətlə ölkə bazarına çox 39
ucuz qiymətə daxil olmasıdır. Həm bu səbəbdən, həm də yerli sortların keyfiyyətli toxumları barəsində məlumatların kifayət qədər olmaması və baha başa gəlməsi onların daha geniş yayılmasına və seleksiya işlərinin stimullaşdırılmasına mane olur. Prosesə nəzarət elmi institutlar və müvafiq təşkilatlarla fermerlərin birgə fəaliyyəti ilə həyata keçirilsə, genetik yaxşılaşdırmada daha ciddi uğurlar qazanmaq olar. Seleksiya proqramlarına kömək edən tədqiqat işləri intensiv aparılır. Yeni sortların yaradılmasında klassik seleksiya metodlarından (növdaxili, növlərarası – uzaq hibridləşmə) istifadə olunur. Bu zaman beynəlxalq mərkəzlərdən alınmış və yerli şəraitdə sınaqlardan uğurla keçmiş nümunələrin sort kimi qeydiyyata alınması praktikasından da istifadə olunur. Botanika Đnstitutunun “Məhsuldarlıq proseslərinin molekulyar-genetik əsasları” şöbəsində Akademik C.Əliyevin rəhbərliyi altında biotexnologiya, gen mühəndisliyi, fotosintez, molekulyar biologiya və s. sahəsində aparılan tədqiqatlar seleksiya və yaxşılaşdırma işinə öz töhfəsini verməkdədir. Biotexnologiya sahəsində tədqiqatlar ETƏĐ-də və GEĐ-də da aparılır, bu sahədə maddi- texniki bazanın möhkəmləndirilməsinə və kadr hazırlığına beynəlxalq və yerli donor təşkilatlardan dəstək göstərilməsinə ehtiyac vardır. Bitki seleksiyasında əsas vəzifələr və prioritetlər genetik ehtiyatlardan sistemli istifadə sayəsində yerli sortların yaxşılaşdırılması yolu ilə Azərbaycanın iqlim və torpaq şəraitinə uyğun, xəstəlik və zərərvericilərə qarşı davamlı, yüksək məhsuldar sort və formaların yaradılması, yayılması və bu yolla ölkənin ərzaq idxalından asılılığının qarşısını almaqdır. Bunun üçün ƏKTBGE-nin rolu danılmazdır. Prioritetlərin müəyyənləşdirilməsində getdikcə daha çox fermerlərin rəyi nəzərə alınır. Fermerlər və müvafiq sahələr üzrə ekspertlər, bitkiçiliyin diversifikasiyasında əsas maneə kimi bazar – ticarət maneələrini və inhisarlaşmanı göstərirlər. 4.2.4. Əkinçilik sistemlərində genetik zəifliyin azaldılması Ölkədə aqrar sahədə islahatların birinci mərhələsi zamanı kənd əhalisi əvəzsiz və pulsuz torpaq sahəsi ilə təmin edilmişdir. Lakin onların torpaq sahəsi çox kiçik olduğundan əkinçilik sisteminin belə sahələrdə tam həcmdə həyata keçirilməsi qeyri-mümkün olur. Bu da genetik zəifliyə və cırlaşmaya gətirib çıxarır. Mükəmməl və elmi əsaslı toxumçuluq sisteminin yaradılması genetik zəifliyin qarşısını almaq üçün ən yaxşı mübarizə vasitəsidir. Toxumçuluğun son mərhələləri fermerlər tərəfindən həyata keçirildiyindən bu prossesə nəzarət etmək mümkün olmur. Fermerlər patent sahibi ilə bu fəaliyyət növünə müqavilə bağlamaq istəmirlər. Bitki sortlarının yaxşılaşdırılmasında xəstəlik və zərrvericilərə qarşı davamlılıq məsələləri xüsusi yer tutur. Seleksiya proqramlarında fitopotoloq və entomoloqlar digər mütəxəssislərlə birgə 40
çalışırlar. Xəstəliklərə qarşı davamlılığın genetik donorları müəyyənləşdirilir, infeksiya fonları və pitomnikləri yaradılır. Bu sahədə ĐCARDA, CĐMMYT, eləcə də Danimarka, Đsveçrə, Đran və Gürcüstan mütəxəssisləri ilə əməkdaşlıq edilir. Virussuz meyvə tinglərinin əkin materialı Fransadan gətirilərək Quba Rayon Aqrar Elm Mərkəzində 1,6 ha sahədə calaqaltı anaclığı salınmışdır. 4.3. Toxumçuluq sistemi və satış bazarları Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonrakı ilk illərdə xaricdən kənd təsərrüfatı məhsullarının idxalı böyük vüsət almışdı. Bu isə bazarlarda yerli sortların sıxışdırılması ilə müşayət olunurdu. Kəndli-fermer təsərrüfatlarının formalaşmağa başladığı bu dövrdə yüksək keyfiyyətli elit toxum istehsalı çox baha başa gəlirdi. Buna görə ölkəyə ərzaq kimi gətirilən məhsulların toxum kimi realizə olunması alıcılıq qabiliyyəti aşağı olan fermerlərin xarici sort və formalara üstünlük vermələrinə şərait yaradırdı. Fermerlərin təcrübəsizliyi və kifayət qədər lazımi biliklərə malik olmamaları bu sahədə müsbət irəliləyişə imkan vermirdi. Belə vəziyyət əsasən bostan-tərəvəz, texniki və dənli bitkilərə aiddir. Burada hələ ki, ciddi dəyişikliyə nail olunmamışdır. Azərbaycanda bazar iqtisadiyyatına uyğun, rəqabət qabiliyyətli kifayət qədər yerli ənənəvi və elmi seleksiya sort və formaları mövcuddur. Bu sortların təbliği, fermerlər arasında onların becərilməsi ilə bağlı metodiki vəsaitlərin yayılması, toxum və əkin materiallarının paylanması üzrə bir neçə kiçik həcmli layihələr icra olunmuşdur (burada ilk növbədə ETƏĐ və GEĐ-ni qeyd etmək lazımdır), lakin bunlar yerli sortların satışı ilə bağlı ümumi vəziyyətdə ciddi dəyişikliklər yaranmasına səbəb olmamışdır. Yalnız meyvə və kartof bitkiləti üçün həm daxili bazarların, həm də ixrac imkanlarının inkişafı haqqında danışmaq olar. Bir sıra meyvə sortları (məsələn, Qızıl Əhmədi alma sortu) sərt bazar rəqabətində özlərini yaxşı hiss edirlər. Nar, xirnik, alma, armud, ərik, alça, üzüm və başqa meyvə və giləmeyvə bitkilərinin yerli sortları ölkə daxilində öz mövqelərini qorumaqla bərabər, Rusiya, Gürcüstan və Türkiyə bazarlarında da yaxşı satılırlar. Yerli sortların yayılması, becərilməsi və satışı ilə bağlı ən acınacaqlı vəziyyət bostan bitkiləri ilə bağlıdır. Đndi Azərbaycanın bazarlarında, demək olar ki, yalnız bir qarpız sortuna (Amerika mənşəli geni dəyişdirilmiş “Şaban” sortu) rast gəlmək olar. Onlarla yerli qarpız sortları isə unudulmaqdadır və yalnız bir neçə həvəskar fermer onları becərərək qoruyur. 2006- cı ildə bazarlarda əsasən yerli yemiş sortlarının satılmasını müsbət tendensiyanın yaranmaqda olması kimi şərh etmək olar. Əksər Maraqlı Tərəflər yerli sortlar üçün bazarların inkişafı və yeni bazarların yaradılmasında əsas məhdudiyyətlər kimi maliyyə mənbələrinin və təlim görmüş işçilərin çatışmazlığını, respublikada toxumçuluq sisteminin zəif olmasını və bu səbəbdən də yerli sortların ə kin materiallarının lazımi şəkildə və kifayət qədər olmamasını göstərmişlər. Son dövrlərdə hökumət tərəfindən yerli sortların satışı üçün yeni bazarların yaradılmasına cəhdlər edilir. Fermerlərin 41
məhsullarının maneəsiz olaraq bazarlara çatdırılması ilə bağlı qəbul edilmiş qərarlar, antiinhisar qanunları, yeni satış yarmarkalarının təşkili, qonşu ölkələrlə müvafiq razılaşmalar və digər tədbirlər müsbət nəticələr verir. Dövlət tərəfindən himayə olunan yeni elit toxumçuluq fermer təsərrüfatları və assosiasiyalarının yaradılması və mövcud olanlarının inkişafı, bu işə müvafiq institutların potensialının cəlb edilməsi daha böyük nailiyyətlər əldə etməyə imkan verərdi. Eyni zamanda “Toxumçuluq haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununa toxumçuluğun maddi stimullaşdırılması ilə bağlı əlavələr (2005) edilmişdir ki, bu da yaxın gələcəkdə bazarlara yerli sortların daha çox çıxarılmasına ümid etməyə əsas verir.
Toxumçuluq sahəsində qanunvericiliyin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün 12 adda normativ sənədlər toplusu hazırlanmışdır. 28 rayonda 78 özəl toxumçuluq qurumları yaradılmışdır. 2005-ci ildə dövlət və özəl toxumçuluq təsərrüfatlarında, elmi-tədqiqat institutlarının bölgə təcrübə təsərrüfatlarında 10 min tondan çox yüksək reproduksiyalı taxıl toxumu, 7 tona yaxın tərəvəz toxumu, 10 min tondan çox pambıq toxumu, 65 mindən artıq meyvə tingləri yetişdirilərək kəndli sahibkarlara satılmışdır. Son illərdə toxum və digər əkin materiallarının istehsalı və paylanması ilə əlaqədar institutlar tərəfindən 27 layihə və fəaliyyət icra edilmişdir. Bu sahə üzrə ETƏĐ, GEĐ, “ARAZ” EĐB, ETTĐ, ETPĐ, ETBSBĐ, ETYÇOĐ, ETÜŞĐ, MNB, AKTA, ETĐĐ xüsusilə fəallıq göstərmişlər. Sortların qeydiyyatı və rayonlaşdırılması ilə bağlı məsələlər SNSMDK tərəfindən icra edilir. Rayonlaşdırılmasına icazə verilmiş sortlar Azərbaycan Respublikası üzrə hər bir il üçün rayonlaşdırılmış kənd təsərrüfatı bitkilərinin reyestrinə daxil edilir. Müxtəlif bitkilər üçün yeni sortların toxumlarının bazara çıxarılmasının təmin edilməsində əsas maneələr içərisində satış üçün toxumun çatışmazlığı, istehsalat xərclərinin yüksək olması, müvafiq toxum istehsalı sistemlərinin olmamasına daha çox rast gəlinir. Müasir sortlar əsasən birillik bitkilərdə üstün mövqe tuturlar, çoxillik bitkilərdə isə əhali yerli sortlara üstünlük verir. Ölkədə ilkin toxumçuluq (super elit və elit) 100% dovlətin himayəsi altında elmi müəssisələrdə həyata keçirilir. Qalan toxumların bir hissəsi aqrar islahatdan sonra KTN-nin tabeçiliyinə verilmiş Dövlət K/T Đstehsalı müəssisələri tərəfindən həyata keçirilir. Bununla belə, toxumların digər sistemlər tərəfindən istehsalı və yayılmasına nəzarət mexanizmi yoxdur. Ölkədə yerli və az istifadə olunan sortlar üzrə keyfiyyətli toxum istehsalı üçün stimul azdır. Toxumçuluq işinin lazımi şəkildə inkişaf etdirilməsi maya dəyərinin yüksək olması səbəbindən ləngiyir. Đlk
42
növbədə kənd təsərrüfatı texnikasının və mineral gübrələrin çatışmazlığı və həddən artıq baha başa gəlməsi həm elmi araşdırmalara, həm də toxumçuluq işinə mənfi təsir göstərir. Bu sahədə daha ciddi islahatlara və dəstəyə ehtiyac var. Bu problemin həllində beynəlxalq miqyasda toplanmış təcrübənin öyrənilməsi faydalı olardı. Rayonlaşmış sortların orijinal, elit və reproduksiyalı toxumçuluğunun inkişaf etdirilməsi üçün müasir səviyyəli toxumçuluq sistemi yaradılmalı, onun maşın və avadanlıqlarla, toxum saxlanma anbarları ilə təchizatı təmin edilməli və çoxaltma işində toxumçuluğun müasir üsullarından istifadə edilməlidir. Toxumçuluğun yaxşılaşdırılması üçün ilkin toxumçuluqla məşğul olan elmi müəssisələrin maddi-texniki səviyyəsi müasir dünya standartlarına çatdırılmaqla 100% dövlət himayəsi olmalıdır. Sonrakı reproduksiyalı toxum istehsalında dövlət dəstəyi ilə nəzarət mexanizmi müəyyənləşdirilməli və həmin mexanizmin işləməsi təmin edilməlidir. Əgər dövlət himayəsi artarsa, özəl toxumçuluq təsərrüfatları inkişaf etdirilərsə, yeni yüksək məhsuldar sortlar hesabına ölkədə k/t məhsullarının istehsalını artırmaq olar. Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|