Qurılıs materialları hám buyımlarınıń ulıwma tiykarları Joba

1.7.1. Bekkemlik
Materialǵa sırtqı kúsh tásir etkende onda ishki kúshleniw (zorıǵıw) payda boladı. Kúshleniw belgili mániske jetkende material buzıladı (sınadı, bólinedi). Materialdıń buzılıwǵa qarsılıq kórsetiw qásiyeti bekkemlik dep ataladı. Materiallardıń bekkemligi ádetde olardıń bekkemlik shegarası - R arqalı anıqlanadı. Bekkemlik shegarası dep, materialdıń eń úlken kúsh tásirinde buzılǵan waqtında payda bolǵan ishki kúshleniw - b ge aytıladı. Imarat hám inshaat bólimleriniń bekkemligin esaplaw mámleketlik standartları boyınsha ruxsat etilgen kúshleniw onıń bekkemlik shegarası arqalı anıqlanadı:
_rux=R/Z ,
bul jerde: R-bekkemlik shegarası, MPa;
Z-bekkemliktiń zapas (zaxira) koefficienti, keminde 2-3 ke teń.
Zapas koefficientin anıqlawda tómendegilerdi esapqa alıw kerek:
a) dúzilisi bir jınıslı bolmaǵan materiallar bekkemlik shegarasınıń yarımında-aq kúshsizlengen ornınan buzıla baslaydı;
b) kóp materiallar kúsh tásirinde tez deformaciyalanadı hám bekkemlik shegarası kórsetkishiniń 50-70% inde jarıqlar payda boladı;
v) materialǵa qayta-qayta ózgeriwshi dinamikalıq kúsh qoyılǵanda ol bekkemlik shegarasına jetpasten buzıladı. Bunı materialdıń “sharshawı” sebepli buzılıw delinedi. Házirgi waqıtta materiallardıń buzılıw halatın esaplawda zapas koefficientlerinen paydalanıladı. Bunda artıqsha júk, materialdıń bir jınıslıǵı, inshaattıń islew sharayatı hám t.b. esapqa alınadı.
Qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası sırtqı faktorlar tásirinde materialda payda bolatuǵın ishki qısıwshı zorıǵıwlarǵa qarsılıq kórsetiw qásiyeti. Qısıwshı kúsh júk, kólem kishireyiwi, notekis qızdırıw hám sol sıyaqlılar nátiyjesinde payda boladı.
Kópshilik materiallar anizatrop dúziliste bolǵanı ushın qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası bir qatar sınawlar nátiyjeleriniń ortasha muǵdarı menen belgilenedi.
Materialdıń bekkemligi tayarlanǵan úlginiń formasına, ólshemlerine, qoyılǵan kúshtiń ósiw tezligine hám kúsh túsip atırǵan maydannıń halatına baylanıslı; ayrım materiallardıń (plastmassalar, bitumlı betonlar) bekkemligine sınaw waqtındaǵı temperatura da tásir etedi. Biyikligi kese kesimniń tárepinen kishi bolǵan prizma kubqa salıstırǵanda qısılıwǵa jaqsı qarsılıq kórsetedi.
Cilindr yamasa prizma formasındaǵı úlgilerdiń bekkemlik shegarası kubdikinen 25% kem boladı. Sebebi, úlginiń biyikligi qansha úlken bolsa, qısılıwda payda bolatuǵın kese keńeyttiriwshi kúsh sonsha joqarı boladı. Qurılıs materiallarınıń qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası 0,05 MPa dan 1000 MPa ǵa shekem bolıwı múmkin.
Materiallardıń qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası (R_siq, MPa) tómendegi formula járdeminde tabıladı:
R_siq= R_buz/Ǵ ,
bul jerde : R_buz-úlgini buzıwshı kúsh, N;
F-úlginiń kese kesim maydanı, m².
Usı formula járdeminde materialdıń sozılıwındaǵı (R_chwz) bekkemlik shegarası da tabıladı. Qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası kóp ǵana materiallar ushın marka wazıypasın orınlaydı. Ayrım qurılıs materiallarınıń qısılıwdaǵı bekkemlik shegarası 1.4-kestede keltirilgen.