Qafar Çaxmaqlı armenizmdən terroriZMƏ erməNİ İdeoloji

1.    Öncə   özümüz,  ermənilər  üçün:  Dünyanın  və  bizim  qonĢuların  hamısından 
üstünük,  həm  də  mədəniyik,   bizim  qonĢular-  türklər  (ərəblər,  farslar,  gürcülər, 
livanlılar və s.)  köçəridirlər, vəhĢidirlər,  buna görə də bizi hər zaman məhv etmək 
istəyiblər. 
Belə 
ki, 
biz  
məcburuq 
bəzi 
xalqları  ,  ilk  növbədə 
düĢmənlərimiz   Türkləri   məhv  etmək   yolunu  seçmiĢik.  Və  doğma  erməni 
torpaqlarımızı  Türklərdən    azad  edəcəyik,  Qərbi  Ermənistanı  onların  əlindən 
mütləq alacağıq. Biz güclü dövlət  qurub  nəhayət, bütün erməni xalqının arzularını 
yerinə  yetərəcəyik.  "  Dənizdən  dənizə  Böyük  Ermənistan"ı  (Aralıq  dənizi,  Qara 
dəniz və Xəzər dənizi arasınada olan torpaqlar) quracağıq. 
2.  Xristian  dünyası  üçün:   Ermənilər  yalnız  xristian  olduqları  üçün  Asiyadan 
gələn   köçərilər  bizi  məhv  etmək  istədilər,  indi  də  bizi  tamamən   məhv  etmək 
üçün  bu yoldan, bu məqsəddən vaz keçməmiĢlər. Avropa , Amerika üçün  Erməni 
xalqının  özü , onun    mədəniyyəti, incəsənəti, dili  bir   möcüzədir. Buna görə də 

 
16 
 
sivil  dünya    əzabkeĢ  erməni  xalqını  mühafizə  etməyə  borcludur.  Bu  zalim 
Türklərlə (gürcülərlə, ərəblərlə və b).  mübarizədə ona yardım etməlidir. 
3.  Ruslar  üçün:   Yuxarıdakılar  eynən  bu  bölümə  də  aiddir.   Bunlara  yalnız 
aĢağıdakı əlavə edlə bilər:Ermənilər və Ruslar iman qardaĢlarıdır, ermənilər ruslar 
üçün  təbii  müttəfiqdir,  daimi  dostlardır.  Ona  görə  də  həmiĢə  Rusiya  erməniləri 
qorumalıdır. 
4.  Yəhudilər  üçün:  Ermənilər  və  yəhudilər  iki  qədim   xalqlardır,  Nuhdan  gələn 
qardaĢlardır, onlar ən müdrik və əzabkeĢ millətlər olmuĢlar.  Buna görə də, onlar 
bir  yerdə olmalıdırlar,   bir  birinə  nəinki  zərər  verməli,  əksinə  ən  səmimi  müttəfiq 
kimi davranmalıdırlar,  həmiĢə bir-birinə kömək etməli, birlikdə olmalıdırlar. 
5.  Azərbaycanlılar  üçün  (və  gürcülər  üçün  -  ermənilər  1919-cu  ildə  onlarla 
mühariə  etmişlər):  Ermənilər  -  azərbaycanlılarla  (gürcülərlə)   əbədi  qonĢulardır, 
bir yaĢamıĢıq və qardaĢ xalqlar kimi yaĢayacağıq. Və bütün münaqiĢələrdə, onların 
arasında  müharibələrdə  xarici  qüvvələrin  suçu  var,  bu  müharibə  onlara  (  iĢarə 
Rusiya, Amerika, Fransa və s-dir) lazımdır ki, digər ölkələr günahlandırır. Belə ki, 
azərbaycanlıların   məruz  qaldıqları  vəziyyətdə  ermənilərin  günahı  yoxdur,  onlar 
eyni   taleyin  qurbanlarıdır.  Amma   Dağlıq  Qarabağ  və  iddia  edilən   digər 
torpaqların  ( Naxçıvan da daxil olmaqla ) ermənilərdə bulunması barıĢın əsas Ģərti 
olaraq  qəbul  edilməlidir.   Hər  iki  xalq  (?)   düĢünüb-  daĢınıb  bir-  biri  ilə 
barıĢacaqlar,  bir-  birinə  qonaq  da  gedəcəklər.  Çox  maraqlıdır  ki,  bəzi 
azərbaycanlılar ermənilərin ortaya atdıqları bu ideyanı bəyənir və torpaqların iĢğalı 
ilə  barıĢmaq  yolunu  tuturlar.  Sanki  bu  çox  cəlbedici  bir  ideyadır  və  gec-tez  bu 
qaçılmaz olacaq. Gürcülər isə Cavaxetiyanı (Ahıska ) ermənilərə verməlidirlər. 
Erməniliyin  mahiyyəti  aĢağıdakı  kimi  ümumiləĢdirilmiĢdir.  Ermənilik  mədəni  bir 
ideolojidir, mahiyyəti etibarı ilə də sivil və demokratikdir. Ona görə də uzun əsrlər 
davam edir və qarĢıya qoyulan məqsədə də gec- tez nail olunur. 
Budur Armenizmin İnanc Simvolları: 
Şəhadət: " Mənim iradəmi dinlə Hayk! 
Şəhadət: - Bizim Allah birdir. Ona bərabər kimsə yoxdur! 
Şəhadət: - Onun qanunları başımızın üstündədir! 

 
17 
 
Şəhadət: - Onun həqiqəti başımızın üstündədir! 
Şəhadət: -  Onun ədaləti başımızın üstündədir! 
Şəhadət: -  Onun Müqəddəs Evi göylərdə və yerdədir! 
Şəhadət: - Qanımız Ona halaldır! 
Şəhadət: - Bizim ruhumuz onundur! 
Şəhadət: - İlahinin gücü məndədir! 
 Bütün yalanları rədd edirəm! hoğotsn hangutselots ". ( 
հողոցն հանկուցելոց) 
 Bunu ucadan söyləyən  ġahidlər (
Վկայություն) Varislərə (Ժարանգ) çevrilirlər, 
Onlar  Böyük  Yaradanın  atalarımıza  bəxĢ  etdiyi  irsini  davam  etdirirlər  (Աստծու 
Փարք ժարանգում). 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ermənilik və din  
Erməni  tarixində  və  milli  sivilizasiyasında  Armenizmin  mənĢəyini  araĢdırarkən 
onu  -  "milli",  yəni  erməni  tarixi  və  mədəniyyətindən,  xristian  ideologiyasının 
ruhundan  kənarda  düĢünmək  olmaz.  Bilik  və  inanclar  sistemi  kimi  Ermənilik 
(Armenizm) ideoloji ilə  yüklüdür və özünü qoruma istiqamətindədir. Həmçinin bu 
ideologiyanı  erməni   millətinin   dövlət  anlayıĢı  ruhunda  formalaĢmağa  meyllidir. 
Ümumən 
xristianlıq 
birləĢdirici 
xüsusiyyətə 
malik 
bir 
dindir. 

 
18 
 
Amma  yuxarıdakı  inanc sisteminə əsaslansaq Armenizm Məsihin Ġlahiliyini qəbul 
etmir,  inkar  edir.  Armenizm  vaazı  da   inkar  edir.  Armenizm  Köhnə  və  Yeni 
vəsiyyətnamələri  də  inkar  edir.  Armenizm  Xristianlığı  anti-milli  və  anti-dövləti 
ideologiyasını  qəbul  etməyən  bir  din  hesab  edir.  Ona  görə  də  bəzi  hallarda 
Armenizmi  Dindən  önə  keçirir.   Bu  mənada  ermənilərin  xristianlığı  ta  erkən 
əsrlərdən  (301-ci  il  )  qəbul  etməsini  səmimi  bir  yakalĢım  olaraq  qəbul  etmək 
mümkün deyilĢ Ermənilər xristianlıqdan da öz məkrli məqsədlərini yerinə yetirmək 
üçün  sui-istifadə  etmiĢlər.  Onları  baĢqa  xalqlarda  olduğu  kimi  səmimi  xristian 
təəssübkeĢi  saaymaq  yanlıĢlıq  olardı.   YaĢadıqları  bütün  əsrlərdə  və  dövlətlərin 
tərkibində  onlar  yalnız  milli  mənafeleri  qədərincə  xristian  olmuĢlar.  Bu  gün  də 
elədir. Onlar  lazım  gəlsə  istənilən dinin  daĢıyıcısı  olaraq  çıxıĢ etməyə  hazırdırlar. 
Lazım  gəlsə  lap  bir  anın  içındə  din  dəyiĢikliyinə  də  gedə  bilərlər.  Erməni  üçün 
müqəddəs  din  yoxdur.  BaĢqa  mənada  armenizm  vardır.  Bu  mərhələdə  biz  yalnız 
Armenizmi  ideologiya   kimi  yayan   və  təbliğ  edən  bir  nəzəriyyə  saya 
bilərik.   Təkamül  baxımından  isə   əlbəttə,   "...  təcrübədə  həyata  keçirilməsi 
"  mümkün olmayan bir plan olaraq görə bilərik. Armenizmin əsas məqsədlərindən 
biri  -   öncə  Milli  ruhu  aĢılamaq,  sonra  isə  onu  Dini  ruhla  birləĢdirməkdir.   Bu 
Erməniliyin  çox zaman Diasporda bir olmaq istəyindən irəli gəlmiĢ və onu Dinlə, 
Xristianlıqla  bağalamağa  səy  göstərmiĢlər.  Yenə  də  milli  mənfəət  Dindən  önə 
keçmiĢdir. Bəlkə də erməni millətinin aĢırı dərəcədə millətçiliyə yuvarlanmasının 
ən ümdə səbəblərindən biri budur. 
 
Erməni  tarixində  və  milli  sivilizasiyasında  Armenizmin  mənĢəyini  araĢdırarkən 
onu  -  "milli",  yəni  erməni  tarixi  və  mədəniyyətindən,  xristian  ideologiyasının 
ruhundan  kənarda  düĢünmək  olmaz.  Bilik  və  inanclar  sistemi  kimi  Ermənilik 
(Armenizm) də ideoloji ilə  yüklüdür və özünü qoruma istiqamətindədir. Həmçinin 
bu  ideologiyanı  erməni   millətinin   dövlət  anlayıĢı  ruhunda  formalaĢmağa  meylli 
qüvvələr  vardır.  Ermənilərin  tarixdə  heç  zaman  müstəqil  dövlətləri  olmadığından 
hər zaman ideolojini bu anlayıĢ üzərində qurmuĢlar. 

 
19 
 
Ümumən 
xristianlıq 
birləĢdirici 
xüsusiyyətə 
malik 
bir 
dindir. 
Amma  yuxarıdakı  inanc sisteminə əsaslansaq Armenizm Məsihin Ġlahiliyini qəbul 
etmir,  inkar  edir.  Armenizm  vaazı  da   inkar  edir.  Armenizm  Köhnə  və  Yeni 
vəsiyyətnamələri  də  inkar  edir.  Armenizm  Xristianlığı  anti-milli  və  anti-dövləti 
ideologiyasını qəbul etməyən bir din hesab edir. Ona görə də  bu xüsusiyyəti bəzi 
hallarda  Armenizmi  Dindən  önə  keçirir.  Əslində  burada  da  ideologiya  önə 
keçmiĢdir. 
Tanrıçı  fikirlərin  mənəvi  və  dini  mədəniyyətində  özünə  mühüm  yer  tutmuĢ 
xaç,   əslində  Georginin  köməyi  ilə  Armeniyaya,  Yunanıstana,  Romaya,  nəhayət, 
bütün  Avropaya  yayılmıĢdır.  Bu,  məhz  IV  əsrdə  baĢ  vermiĢdir.  Bundan  sonra 
bərabərtərəfli  xaç  Qafqaz  Albaniyası  və  Ġveriya  üzərində  də  özünü  əks  etdirməyə 
baĢladı. Müasir  Azərbaycan  alimlərindən olan   Nizami  Tağısoy  isə  hesab  edir ki, 
ermənilər din məsələsində də saxta yola baĢ vurmuĢlar. Onların  Qroqorini erməni 
olaraq  qələmə  vermələri  yanlıĢdır.MənĢəcə  fars  olan  Qriqori  257-ci  ildə  anadan 
olmuĢdur. O, Parfiya çarı nəslindən olan Anakın oğludur. Anak saray münaqiĢələri 
zəminində Armeniya çarı Xozroyu qətlə yetirmiĢdir. Ənənəyə görə çarı öldürənin 
nəsli məhv edilməli idi. Belə gərgin məqamda ana öz körpəsini cəlladlardan xilas 
edib,  təqibdən  gizlənə  bilir.  Təsadüfən  rəhmdil,  həm  də  zəngin,  varlı-hallı,  əsil 
xristian Sofiya adlı bir qadınla rastlaĢır. O, böyük məmnuniyyətlə uĢağın böyüməsi 
və  tərbiyəsi  ilə  məĢğul  olur.Taleyi  bu  uĢağın  üzünə  lap  əvvəllərdən  gülür.  Onun 
nəcibliyi və alicənablığı insanları özünə daha çox cəlb edir. Qriqori az bir zamanda 
məĢhurlaĢır, Ģöhrəti tezliklə hər yanı bürüyür. Ona çoxları həsəd aparır, qısqanclıq 
edirlər. Hakim dairələr daha çox narahat olduğundan, sanki birdən (30 mart 287-ci 
ildə)  atasının  əməllərini  Qriqoriyə  xatırladıb,  bu  məĢhur  vaizi  ölkədən  sürgün 
etmək  qərarına  gəlirlər.  Qriqori  böyük  Ģöhrətə  malik  olduğundan  o  dövrkü 
Armeniya  (indiki  Ermenistan  deyilən  qavrama  aidiyyatı  qətiyyən  yoxdur)  çarı 
Tiridat  onu  öldürtdürə  bilməzdi.  Bu,  ölkədə  narazılıq  dalğası  yarada,  ölkədaxili 
münaqiĢələrə  səbəb  ola  bilərdi.  Armeniyada   onun  zindana  salınması  da  dövlət 
baĢçısına nüfuz gətirə  bilməzdi   (məhz  bu  dövrdə  Qriqorinin ziyası,  iĢığı  az qala 
bütün dünyaya  yayılmıĢdı). Qriqorini Romaya göndərmək də səmərəsiz olacaqdı, 

 
20 
 
onu  artıq  orada  da  yaxĢı  tanıyırdılar.  Parfiyaya  qaytarılma  isə  onun  öz  ölkəsində 
qəhrəman  kimi  qəbul  edilməsi  üçün  münbit  Ģərait  yaradacaqdı(24).Yeganə  çıxıĢ 
yolu  Qriqorini  Türklərin  içinə  sürgün  etməkidi  (Yəqin  onu  buraya  sürgünə 
göndərməkdə  Tiridat  türklərin  Qriqoriyə  qarĢı amansız olacağını güman  edirmiĢ). 
Bu faktın özü də tarixĢünaslıqda Türklərin bu ərazilərdə neçə-neçə min illər öncə 
yaĢadıqlarını  təsdiq  edən  önəmli  faktdir.  Bir  çox  türk  qövmləri  məhz  həmin 
zamanlarda 
xristianlığı 
qəbul 
edərək 
bu 
xalqlarin 
içərisində 
ərimiĢdir.   Gözlənilənlərin   əksinə  olaraq  Qriqori  türklərin  içində  özünü  heç  də 
narahat  hiss  etməyib.   Bu  həm  də  ondan  irəli  gəlmiĢdir  ki,  türklər  təkallahlılığa, 
təktanrıçı  dinlərə  hörmətlə  yanaĢmıĢdır.  Buna  baxmayaraq  türklər  sürgün 
qaydalarına uyğun olaraq Qriqorini digər əsirlər kimi dərin kahada saxlamalı idilər. 
15  illik  sürgün  baĢa  çatdıqdan  sonra  (15  iyun  301-ci  ildə)  türklər  Qriqorini  azad 
edirlər.  O,  Armeniyaya  daha  ziyalı,  iĢıqlı,  maariflənmiĢ  kimi  qayıdır.  Türk 
sürgünündə  olduğu  illər  onun  üçün  heç  də  əbəs  yerə  ötməmiĢdir.  Qriqori 
Armeniyanın ilk katolikosu elan edilir.  V əsr yazarı Favstos Buzandın ―Armeniya 
tarixi‖  kitabında  da  məlumatlar  vardır.(  Հայ  գրականություն,  9-րդ 
դասարանների  համար,  Երևան-2008)  Bu  mənada  ermənilərin  xristianlığı  ta 
erkən əsrlərdən (301-ci il ) qəbul etməsini səmimi bir yakalĢım olaraq qəbul etmək 
mümkün deyil. Ermənilər xristianlıqdan da öz məkrli məqsədlərini yerinə yetirmək 
üçün  sui-istifadə  etmiĢlər.  Onları  baĢqa  xalqlarda  olduğu  kimi  səmimi  xristian 
təəssübkeĢi  saymaq  yanlıĢlıq  olardı.  YaĢadıqları  bütün  əsrlərdə  və  dövlətlərin 
tərkibində  onlar  yalnız  milli  mənafeleri  qədərincə  xristian  olmuĢlar.  Bu  gün  də 
elədir.  MəĢhur  türk  tarixçisi  Yusuf  Halacoğlu  uzun  müddətli  araĢdırmalar 
nəticəsində  bu  qərara  gəlmiĢdir  ki,  ermənilər  Osmanlı  dövlətinə  xəyanətlərinin 
bədəlini  ödəyərkən  onlara  qarĢı  olan  müəyyən  basqılara görə  ermənilər  hətta  min 
illik inanclarından belə imtina edərək müsəlmanlığa keçmiĢlər. Türkiyədə 500 min 
Kripto  erməni  olduğunu  söyləyən   eski  TTK  baĢkanı  prof.  Yusuf  Halaçoğu, 
"ġəxsiyyətini  gizli  saxlayan  bir  çox  ermənilər  ,  kürd  və  ya  alevi  kimi  qələmə 
verilir"  deyir.  Tehcir  sonrası  Türkiyədə  qalan  erməniləri üç  qrupa ayırmaq 

 
21 
 
mümkündür.  Bunlardan birincisi  Erməni  övladlıqlardır.  Bunların  əhəmiyyətli  bir 
qismi  tamamilə  Müsəlman   kimliyini  mənimsəyib  yaĢatmıĢlar.  Bu  erməni 
övladlıqlar  nə  bu  gün,  nə  də  dünən  terrorun  parçası  olmadıqları  kimi,  bu  cür 
iddiaları  özlərinə  hörmətsizlik  sayırlar.  Bu  Ģəkildə  övladlıq  verilmiĢ  erməni 
dönmələrin  Türkiyədə   sayı  60  mindən  çox  deyil.  Amma  Azərbaycanda  bu  fərqli 
formadadır. Sovet zamanında ermənilərlə ailə quran ailələrin sayı bəlli olmasa da 
belə  bir  iddia  var  ki,   Dağlıq  Qarabağın  yanı  sıra  Azərbaycanda  30  minə  qədər 
erməni var ki, onların da böyük hissəsi gizli ermənilər hesab oluna bilər.( Bu gün 
MM  də  ona  qədər  millət  vəkilinin  erməni  olması  barədə  iddialar  ĢiĢirdilsə  də 
əsassız da deyildir).  Belə halda adətən ermənilər ad- soyad dəyiĢikliyinə gedirlər 
və onların kimliyi bəlli olmur. Bu isə gələcəkdə təhlükəli nəticələrə səbəb ola bilər. 
Hətta gizli bir erməni və ya onun qarıĢığı, dönməsi  hakimiyyəti də ələ keçirə bilər. 
İkincisi  qrupa bunlar  aid  edilə  bilər.   "Gizli  Xristianlar"  olaraq  bəhs 
olunan   "Kripto  Ermənilər"  və  ya  "Gizli  Ermənilər"  adıyla  da  xatırlanan  bu  qrup 
1915  Tehcirinden  xilas  olmaq  üçün  müsəlman  olmağı  seçmiĢ  ailələrdir. 
Amma  onların bəziləri həm də  Gregoryan Xristian ənənələrini davam etdirmiĢlər. 
ġərqi  Anadoluda   onlar  çoxluq   təĢkil  etsələr  də  Türkiyənin  hər 
tərəfinə   yayıldıqları  bir  gerçəkdir.  Mühtedi  (müsəlmanlığa  dönən)  ermənilərinin 
sayının  100  minə  çatdiğı  təxmin  edilir. Üçüncü  qrupa isə  Türkiyədə  yaĢayan 
Gregoryan ermənilərini aid etmək olar. Bu gün 60 minə ulaĢdığı sanılan Ermənilər 
əsasən  Ġstanbulda  yaĢayırlar.  Onlar  lazım  gəlsə  istənilən  dinin  daĢıyıcısı  olaraq 
çıxıĢ etməyə hazırdırlar. Lazım gəlsə lap bir anın içındə din dəyiĢikliyinə də gedə 
bilərlər. Erməni üçün  müqəddəs din yoxdur. BaĢqa mənada, armenizm vardır. Bu 
mənada  biz  Armenizmi ideologiya  olaraq yayan  və təbliğ edən bir nəzəriyyə də 
adlandıra   bilərik.   Təkamül  baxımından  isə   əlbəttə,   "...  təcrübədə  həyata 
keçirilməsi  "   mümkün  olmayan  bir  plan  olaraq  görə  bilərik.  Armenizmin  əsas 
məqsədlərindən  biri  -   öncə  Milli  ruhu  aĢılamaq,  sonra  isə  onu  Dini  ruhla 
birləĢdirməkdir.  Bu Erməniliyin  çox zaman Diasporda bir olmaq istəyindən irəli 
gəlmiĢ  və  onu  Dinlə,  Xristianlıqla  bağalamağa  səy  göstərmiĢlər.  Yenə  də  milli 
mənfəət  Dindən  önə  keçmiĢdir.  Bəlkə  də  erməni  millətinin  aĢırı  dərəcədə 

 
22 
 
millətçiliyə  yuvarlanmasının  ən ümdə səbəblərindən biri budur. Öncə  millət- sora 
din. Armenəzmin təməl fəlsəfəsi budur. 
 Erməni  Kilsəsini   Ermənilər  tam  olaraq Tək  (  Müqəddəs- 
Սուրբ
),  Apostoloik 
(  
Առաքելական
) 
və 
Katolik 
 Ermeni 
Kilsesi 
( 
Կատողիկէ
 ) adlandımaqdadırlar.  
Bu 
dinin  
Müqəddəsliyi 
onun 
tək 
olmasındadır.  Onun  apostolikliyi  bu  Kilsələrin  havarilərdən  sayılan  Tadey  və 
Bartelemoya  dayandırılmasındadır.  Katolikliyi  isə   bəĢəriliyi  ifadə  etməsindədir. 
Aziz Qriqor Lusavoriçin Kilsəni rəsmən qurmasından (314-ci il) üzü bu yana  hər 
kilsənin  özünəməxsus  adı  və  doktrini  olmuĢdur.  Bu  mənada  Erməni  Kilsələrinin 
fərqli  ideologiya  anlayıĢı  vardır  və  hər  bir  Kilsə  bulunduğu  məkanın  siyasətinə 
uyğun olaraq da bəlli təlim oluĢdurmuĢdur.  
Kilsə  etnografik  olaraq  erməni  adını  alarkən  doktrina  olaraq  da  Lusavorçagan  ( 
Լուսավորչական-iĢıqlandırılmıĢ),  qurucusunun  adına   Grigoryan  və  ya  'doğru 
yolda  olan'  mənasında  Ortodoks  ( 
Ուղղապար-Uğğapar)  kimi  adlarla 
xatırlanmıĢdır.  Ermənilər  arasında  xristianlıqdan  əvvəlki  ən  məĢhur  olan  dinin 
ZərdüĢtlük  olduğu  bilinməkdədir.  Hətta  bu  dövrlərdən  qalma  və  digər  xristian 
məzhəblərində  rast  gəlmədiyimiz  məsələn,  «Madağ»  deyilən  qurban  kəsmə  kimi 
adətlər ermənilər arasında hələ yaĢamaqdadır. 
"  Kilsə  Erməni  üçün  millətə  can  verən  ruhun  yenidən  dünyaya  gəlməsini 
mümkün  edən  bir   vücuttur". Ermənilər  adətən  Kilsələri  haqqında  belə 
söyləyirlər. Erməni  millətçi iddia və fəaliyyətlərinin barometri də  bütün dövrlərdə 
Kilsə  olmuĢdur,  bütün  siyasiləĢdirilmiĢ  ideyaların   hamısı  Kilsə  tərəfindən 
hazırlanmıĢ  və  həyata  keçirilmiĢdir.  Əslində  bu  nöqtədə  erməni  millətindən, 
erməni  dövlətindən  və  erməni  tarixindən  deyil,  ermənilərə  aid  edilən  Qriqoryan 
kilsəsinin və erməni kilsə dövlətindən bəhs etmək lazımdır. Ermənilərin , doğrudur 
, dövləti  olmamıĢdır,  amma  mərkəzi  hakimiyyəti  əvəz  edən kilsələri  olmuĢdur  və 
indi  də  Eç  miaiadzin  Kilsəsinin,  Ġstanbul  Kilsəsinin  və  Kilikiya  Kilsəsinin 
verdikləri qərarlar erməni milləti üçün dövlət qərarından daha təsirli olur. Erməni 
Kilsəsi  mövcudiyyətini  qoruya  bilmək  üçün  daha   bir  güc  əldə  etmək  üçün  bir 

 
23 
 
siyasi-inzibati  quruluĢa  ehtiyacı  yalnız  iki-üç  əsr  əvvəl  dilə  gətirmiĢdir.   Ehtiyac 
duyulan  kimi  də  fəaliyyətə  keçilmiĢ  və  beləcə  erməni  dövləti  fikri  ortaya 
atılmıĢdır.  Dövlət  yaratmaq   ideyasını  erməni  milləti  deyil,  erməni  kilsəsi  ortaya 
çıxarmıĢdır.  Əgər sabah erməni dövləti süqut etsə , yox olsa Erməni Kilsəsi onu 
əvəz  etmək  və  milləti  yenə  də  bir  araya  gətirmək  iqtidarındadır.  Eynən 
yəhudilərdə   olduğu  kimi.   Fələstindən  və  dünyanın  hər  yerindən  qovulmuĢ 
yəhudiləri   min  illər  boyu  məhv  olub   yox  olmağa  qoymayan  onların  dini  və 
inancları olmuĢdu...  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Erməni inancı- Arevizm  
 
         Erməni  xristianlığının  kökü  baĢqalarından  fərqlidir,  onu  milli  monoteist 
inancından  doğmuĢ  sayanlar  sonralan  bu  fərziyyələrindən  vaz  keçmiĢlər.  Qədim 
Armeniya,  yəni  Aratta   dövlətinin  təkallahlı  dinə   sitayiĢ  etməsi  armenlərin,  yəni 

 
24 
 
Armeniya xalqının (bunlar  indiki haylar deyillər) xristianlıqdan əvvəlki   mənĢəyi 
ilə izah edilməlidir.  Əslində  günəĢi  özünün tanrısı sayanlar sonradan xristianlığı 
mənimsəmələri  çətin  olmazdı.   Xristianlıqdan  əvvəl  ermənilərin  dənə  olmuĢdur. 
Bu   -  Arevizmdir.  Arev(
արև)-   qrabarcada  da  aĢxarabarda  da  ,  yəni  çağdaĢ 
ermənicədə   də  ―günəĢ‖  deməkdir.  Qədim  Armeniyada    (Aratta-  Q.Ç.)  məskun 
olan insanların   mənəvi ruhunda  bəllidir ki,  Günəş dururdu. Arev  – eski inancda 
məhsuldarlıq  və  dirçəliĢ  mənbəyidir.  Artıq  eramızdan  əvvəl  III  əsrin  ortalarında  , 
Sümer  əsatirinə   görə,  Urukda  olan  məbəd  də  Arattaki   GünəĢə   həsr  olunmuĢdu, 
bura bir dini mərkəz idi.  
         Hitit  mifologiyasına  görə,  Van  gölü Günəşin  Doğması  və  Batması (qürubu) 
yeridir  və  bununla  bağlı  əsatirin  də   ermənilərlə  qətiyyən  əlaqəsi  olammıĢdır. 
Ermənilər  Van  gölünün  bu  özəlliyini  bilmiĢ  və  ənənələrinə  uyğun  olaraq   ruhi 
oğurluğu da özlərinə rəva görmüĢlər, buna da  da getmiĢlər.  Van  gölünün içində 
özlərinə  bir  dayaq  nöqtəsi  əldə  etmək  istəmiĢdilər,  bu  tarixi  yeri  mənimsəməkdi 
məqsədləri  və  arevizmin  də  məhz  onlara  aid  olduğu  fikrini  oluĢdurmaq  üçün 
burada  Kilsə  inĢa  etmək  fikrinə  düĢmüĢlər.   MəĢhur  Axtamar   Kilsəsinin  burada 
tikilməsinin bir səbəbi də budur. Bəzi erməni alimləri iddia edirlər ki, erməni kilsə 
musiqinin  melodiyaları  burada  daha  axıcıdır.  GünəĢin  doğuĢunun  unikal 
həzinliyini   məhz  burada   daha  gözəl  hiss  etmək  olur,   bu  müqəddəs  melodiyalar 
insan oğlunun   ən qədim təbəqələrinin mənəvi qidalanması özəlliyini daĢıyır. Bu 
da    deyərlər  ki,  erməni  ruhunun  özəlliyidir,  arevizmdən  -   sübh   günəĢinin 
gözəlliyindən qaynaqlanmıĢdır. 
  
      Daha sonralar tarix səhnəsinə çıxmıĢ erməni dediyimiz etnik qrupun  da ( yəni 
,hayların)  mənəvi  təməlində  Günəş totemi  olduğundan   Allaha  ibadət  ikinci 
planda   idi,  onlar  daha  çox  ulu  baba  və  atalarının  ibadətinə  tapınırdılar. 
Təkallahlıq  Xristianlığın ən təməl xüsusiyyəti olsa da ermənilər ona az uyurdular 
və  bəzi  hallarda   hətta  Allahı  aldatdıqlarını  belə  düĢünürdülər.   Njde  deyərkən 
―erməni üçün xristian dini bir vasitə idi‖ bax xüsusiyyəti nəzərdə tuturdu.  Arevizm 
məsələsində  də  ermənilərə  xas  xüsusiyyət  özünü  göstərmiĢdir.  Yəni  burada  da 

 
25 
 
mənimsəmə vardır. Müxtəlif millətlərdən olan araĢdırmaçılar bu qənaətə gəlmiĢlər. 
Arevizmə  tapınanlar  əslində  zərdüĢtiliyi  qəbul  edənlərdir.  Arevizm  də  odu  kult 
sayir.  
      ZərdüĢtilikdə odun və od kultunun əhəmiyyətini qiymətləndirməmək mümkün 
deyildir. Avestada və zərdüĢtilikdə od o qədər böyük rol oynamıĢdır ki, zərdüĢtiləri 
çox  zaman  ―atəĢpərəstlər‖  adlandırırlar.   Ermənilərin  bəziləri  də  bir  baĢqasını 
pisləmək  üçün  od,  alov  (
հրդեհ)  iĢlədirlər.  ZərdüĢtilikdə   Od  (Atar,  sonralar 
Azər) ilahi  ədalətin  —  Artanın  (Avestada  AĢa)  ifadəsi,  yaxud  simvolu  hesab 
olunurdu.  ZərdüĢti  səcdəgahlarında  odu  sönməyə  qoymur,  ona  səcdə  edilir,  onun 
Ģərəfınə məbədlər ucaldılırdı. Ermənilərin Hindistandan gəldiyini iddia edənlər bu 
tezis üzərində dayanırlar ki, onlarin əsas dini arevizm elə zərdüĢtiliyin bir qoludur. 
ZərdüĢtilərin  təlimi  onların  müqəddəs  kitablarında,  daha  doğrusu,  müqəddəs 
kitablar toplusu "Avesta"-da ifadə olunub. Ermənistan arevistlərinin də müqəddəs 
kitabları  olmuĢdur  ve  indi  də  vardır.  ZərdüĢti  kahinləri   o  zamanlar  ermənilər 
yaĢayan  ərazilərdə  belə  bir  fikir  yayırdılar  ki,  guya  həm  "Qat"lar  (kitabın  daha 
qədim  qismi),  həm  də  o  biri  hissələr  ZərdüĢt  tərəfindən  Ahura  Məzdadan  nazil 
olmuĢ  ilahi  vəhy  kimi  yazılmıĢdır.  Bu  məqsədlə  çox  vaxt  müqəddəs  kitabın 
mətnlərinə 
"Ahura 
Mazda 
ZərdüĢtə 
belə 
buyurdu"  
ifadəsi 
də 
artırılırdı.    Arevizmin  daĢıyıcıları   kimi  bu  gün  yezdiləri  sayanlar  da 
vardır.   Ermənistanda  təxminən  20  min  yezdi  yaĢamaqdadır.    Yezidlər  insanın 
yaĢayıĢına  və  inanıĢına  əsaslanmaqla  cənnətin  də,  cəhənnəmin  də  bu  dünyada 
olduğuna  inanırlar.  Amma  məhz  insanın  inanıĢına  və  yaĢayıĢına  görə  dünya 
cənnətə  də  cəhənnəmə  də  çevrilə  bilər.  Mələk  Tovuzdan  mərhəmət  də  bu  dünya 
üçün  gərəklidir.  Allaha  ibadətə,  ondan  qorxmağa,  çəkinməyə  heç  bir  ehtiyac 
yoxdur  .O,  həmiĢə  mərhəmətlidir  və  insanlara  yaxĢılıq,  yaxud  pislik  etmək 
qüdrətində deyil. - deyirlər yezdilər.  
      Yezidlər özlərini "Adiy Xalqı" adlandırırlar. Ərəb əlifbası ilə, kürdcə yazılmıĢ 
iki  cildlik  "Müqəddəs  kitab"ları  var.   Yezid  olaraq  hamının  icra  etməli  olduğu 
aĢağıdakı  bu  prinsip  və  etiqadlara  əməl  olunması  məcburidir.   Dünya  sonsuzdur, 

 
26 
 
dünyanı  yaradan  Tanrı  onu  heç  vaxt  qiyamətə  aparmaz;    Ġnsanlar  təbiətin 
qorunmasını və təbiətə qayğını mənimsəməlidirlər;  
  Gündə üç dəfə günəşə, xüsusən gün çıxarkən ibadət edilməlidir; 
       Bu Erməni arevizminin də  təməl prinsipidir və yezdilərlə ermənilərin qədim 
inancında heç bir  fərq  olmamıĢdır.   Dedəklərimizi  bununla  əsaslandıra  bilərik  ki, 
ermənilər 
üçün 
dinçilikdə 
, 
özəlliklə 
dini  inancın   qədim  erməni 
sistemində   "dualizm"  yox  idi.  Bədlik   erməni  arevizmində  Yaxşılıqla eyni 
idi.   Yəni   erməni  üçün 
բարի-  ilə,  yəni   xeyirxahlıqla  չար–ın   yəni  bədxahlığın 
ölçüləri 
eyni 
idi. 
Xeyirxah 
insan 
eyni 
zamanda 
bədxahdır.  Onlar Aranıngücünü Allahın gücü ilə  eyniləĢdirirdilər, bu  arevizmin 
əsas  xüsusiyyətidir,  baĢqa  mənada  ,  dağıdıcı  qüvvələrlə  yaxĢılar  bərabər  hesab 
edilirdi.  Ara  ermənilərə görə  təbiətin oyanıĢı  idi, məhsuldarlıq və dirçəliĢ  rəmzi 
idi,   bunun   səbəbkarı isə   Günəşdi-Arev. ―Arev‖  kəlməsi  də  ermənicəyə 
keçmədir. Onun hansı dəldən keçdiyini dəqiq təsbit edən yoxdur.  
        301-ci  ildə   Xristianliğı  din  olaraq  qəbul  etsələr  də   ermənilər  arevizmdən 
imtina  etməmiĢdilər.  Erməni  
monoteizmi  (təkallahlılıq),   bütün  siyasi 
mərhələlərdən  keçərək  nəinki  qorunub  saxlanıldı,  həm  də  gələcək  qurumların 
kökündə  özünü  açıq  Ģəkildə  göstərdi.   Urartunun  da   baĢlıca  Allahı  -  Xaldi 
idi,   əsasa  Allah  Göy  Allahı  hesab  olunurdu,  müharibə  və  bədbəxtlik  gətirən  bir 
varlıq  olaraq  qəbul  edilirdi.  Bu  həm  də  o  deməkdir  ki,  Urartu 
dövlətinin  ermənilərlə heç bir əlaqəsi yoxdur. 
Əsas  tanrı  hesab  edilən    Xaldinin  adı  ilə   bu  ölkədə  yaĢayanları  o 
zaman  xaldeyliləradlandırıdılar  ,  Urartu-Xaldeylilərin  vətəni  inkiĢaf  etmiĢdi  və 
astronomik bilgilərə vaqif idilər və  burada dünyanın  ulduz xəritəsi hazırlanmıĢdı.  
       Xristianlığa qədər  Arevizmin   "  ZərdüĢtilik"lə  eyniyyət  təĢkil  etdiyinə  heç  bir 
Ģübhə  yoxdur.  Erməni  kahinlər  uzun  müddət  ermənilər  və  Armeniya   üçün 
təkallahlı 
imanı 
qorumaqda 
görəvli  
idilər. 
Qeyd 
edək 
ki, 
Ermənilərin   yenidən   arevizmə  meyllənməsi  xristianalıöğın  ilk  dövrlərində 
də   olmuĢdur.  Onlar  bu  hərəkəti   ZərdüĢtün   fikirlərini  məntiqi  uzadılması  idi. 
Xristianlığın  qəbul  edilməsi  erməninin  inancından  irəli  gəlmirdi,  onlar  buna  da 

 
27 
 
siasi  izdicvac  oalrk  baxırdılar.  Əsas  inanc  ve  gizli  saxlanan  inanc  Arevizm 
idi.  ZərdüĢtiliyin və  arevizmin mahiyyətinin  bir dualizm olaraq təqdim olunması 
və  bugün təhrif olunmuĢ Ģəkildə  onun yaradanın "iĢıqlı qüvvələrinin iyerarxiyası" 
və həm də  "qaranlıq qüvvələr iyerarxiyası" ilə yanaĢı təqdim olunması ermənilərin 
iĢinə  yarayıb.   Onlar   "iĢıq  kosmik  qüvvələrinin  iyerarxiyası"nı   Ahura  Mazdanın 
sadələĢdirilmiĢ ideyası ilə əvəz etmiĢdir.  
      Burada o   qaranlığı əvəz etmək  üçün  birincisi, " xeyirxah  "  qüvvələrə qapı 
açır,    ikincisi,  Ahura  Mazda   yaradan  kimi  təqdim  edir.  Üçüncüsü,   özünü  , 
ardıcıllarını 
, 
Erməni-Ari 
dünyasının  
varisi 
kimi   təqdim   edir.   ArĢakidlər   dünyaya  arevizmlə  birlikdə  xristianlığı  da 
vermiĢdi.   Xristianlıq  paralel  din  idi.  Sasanilərin   devirməsində  xristianlıqla 
yanaĢı   biz   Fars  zərdüĢtiliyi   ilə  Erməni  arevizminin  müĢtərək   mübarizəsini 
görürük.