Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə3/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18

А 
 
 
Apis mellifera-  да  пий  ъисминин 
) 3 бал  сявиййяси  (
аь  рянэли  сал-
ыхымвари, данявяр) (Quliyeva, Səfəro-
va, 2013-ə görə);  
Б - 
пий  ъисминин  тяърид  олунмуш 
щцъейряляри (
щематоксилин вя еозин-
ля
 
рянэлянмиш препаратларда): 
 I- а) ситоплазма; б- нцвя 20х бюйц-
дцлмцш щалда; II- 1- пий ъисминин щцъейряляри, 2- еноситляр групу, 3- тяърид 
олунмуш  язяля  лифляри;  а-  кюндялян  ъизэили,  б-  язяля  нцвяляринин  назик 
зянъири) 
              
 
   Б 
 
 
 
 
 
 
 
  
 
 
 
Щямин суспензийа 1%-ли метилен-эюй мящлулу иля рян-
элянмялидир. Яшйа шцшяси цзяриндя щазырланмыш мазоклар ща-
вада  гурудулмалы  вя  щематоксилин,  сонрадан  ися  еозин  иля 
рянэлянмялидир. 
Пий  ъисминин  щцъейряляринин  ени  (а),  узуну  (б)  вя  нц-
вяси  хцсуси  формула  иля  щесабланмалыдыр:        С=0,7854  · 
а 
· 
б
 
васитясиля  щцъейрянин  сащяси  вя  нцвя  (мкм
2
)  мцяййянляш-
мялидир. 

 
33
Пий  ъисминин  инкишаф  сявиййяси  мцхтялиф  цсулларла  гий-
мятляндирилир.  Даща  чох  Мауризио  А., (1954)  –нун 5-баллыг 
шкаласына  эюря  апарылыр.  Лакин 1982-1983-ъц  иллярдян  башла-
йараг,  бал  арысынын  мисалында  пий  ъисминин  визуал  йолла  беш-
баллыг  шкалада  гиймятляндирмя  цсулундан  истифадя  олунур 
(Москаленко  П., 1982, 1983). Щазырда  (Мерзабеков  Т.И., 
2011) йени цсулла арынын физиоложи щалыны гиймятляндирмяк цч-
цн  пий  ъисминин  морфометрик  хцсусиййятляриня  эюря  гиймят-
ляндирмя щяйата кечирилир. 
 Тяляб олунан мящлулларын щазырланма гайдалары. 40%-
ли формалини щазырламаг цчцн 40 г формалдещидин цзяриня 60 
мл  су  ялавя  едилмялидир. 0,1М  фосфат  буфери  ики  мящлулдан 
щазырланыр: калиум щидрофосфат (К
2
ЩПО
4
) вя калиум дищидро-
фосфат  (КЩ
2
ПО
4
).  Бу  бирляшмяляр,  натриум  щидро-фосфат 
(На
2
ЩПО
4
·2Щ
2
О) вя натриум дищидрофосфатла (НаЩ
2
ПО
4
) да 
явяз  олуна  биляр.  Адятян 0,1М  фосфат  буфери 0,2М  мящлул-
дан  щазырланыр:  пЩ=7,4  олан  варианты  щазырла-маг  цчцн 
На
2
ЩПО
4
 0,2М  мящлулундан  81,0 мл  вя  НаЩ
2
ПО
4
 0,2М 
мящлулундан 19,0 мл  эютцрцб  юлчцлц  кол-байа  тюкмяк  вя 
цзяриня 200 мл  менскийя  (ъизэийя)  гядяр  су  ялавя  етмяк 
лазымдыр.  Натриум  щидрофосфатын 0,2М  мящлулуну  ялдя  ет-
мяк  цчцн  ися 35,598 г  На
2
ЩПО
4
·2Щ
2
О  бирляшмянин  цзяриня 
(1  литрлик    юлчцлц  мензурка  вя  йа  колбада)  су  ялавя  олун-
малыдыр. 0,2М  КЩ
2
ПО
4
  щазырламаг  цчцн 27,22  г  бирляшмя 
цзяриня су ялавя олунмалыдыр. 
Формалинин 12%-ли фосфат буфериндя мящлулуну щазыр-
ламаг цчцн 12,0 мл 40%-ли формалинин цзяриня 28,0 мл 0,1М 
фосфат  буфери  тюкцлмялидир  вя  йахуд 30,0 мл 40%-ли  форма-
лин+70,0  мл 0,1М  фосфат  буфери  ялавя  олунмалыдыр.  Чюкцнтц 
ямяля эялся ону ещтийатла гыздырмаг мцмкцндцр. 
Фосфат буферини 1М мящлулундан да щазырламаг олар. 
Бунун  цчцн 80,2 мл  К
2
ЩПО
4
+ 19,8 мл  КЩ
2
ПО

ялавя  ет-
мякля 1М  фосфат  буфери ялдя олунур. 
 
 
 
34
Щяшяратын постембрионал инкишафынын юйрянилмяси 
    цчцн тяляб олунан материалын щазырланмасы 
 
Гейри-там  инкишаф  йолу  иля  формалашан  сцрфялярдян 
микропрепаратларын  щазырланмасы  просесиндя  таракан  вя  су 
тахтабитисиндян (ади су бити) истифадя олунур.  
Тараканын  сцрфяляри  тяърцбя  дярсляриндя  габагъадан 
тутулмуш  йеткин  фярдлярдян  ялдя  олунур.  Бунун  цчцн  тара-
канлар щяр тяряфдян гапалы олан, йалныз тяряфляринин бири дямир 
торла гапанмыш гутуларда сахланылыр. Щямин гутунун дибиня 
аьаъ  йонгары,  каьыз  парчалары  дюшянир.  Гида  кими  ися  суда 
исладылмыш  чюряк,  тярявяз  галыглары  вя  Петри  габларында  су 
гойулур.  Гутуну  исти  вя  бир  гядяр  гаранлыг  йердя  сахламаг 
лазымдыр, чцнки тараканлара эеъя фяаллыьы хасдыр. 
Ади  су  битинин  (
Notonecta glauca)
  сцрфяляри  ися  йай 
мяшьяляляриндя су нощурларындан тутулур: 
 
                                            
Notonectidae: 
Notonecta glauca 
 
Тутулмцш  фярдляр 2-3%-ли
 
формалиндя  фикся  олунуб, 
глисериндя су-сузлашдырылыр вя
 
глисерин-желатиня гойулур.
 
70%-ли 
спиртдя  фикся  олундугда,  гатылыьы  артырмагла,  спиртля 
сусузлашдырылыб,  ксилолда  шяффафлашдырылыр  вя  канада  балзам-
ында ишлянилир. Кичик йашлы сцрфялярдян препарат щазырландыгда 
бир нечя фярди бир препаратда йерляшдирмяк олар. 
Тяърцбялярдя  ийняъя  сцрфяляриндян  дя  истифадя  етмяк 
мцмкцндцр. Ийняъяляр амфиби хассяли щяшяратлара аиддир: он-

 
35
ун  йеткин  фярди  щава  мцщитиндя  инкишаф  ется  дя  сцрфясинин 
инкишафы вя метаморфоз суда баш верир: 
             
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Гамыш ийняъяси 
(Aeshna juncea)
 
сцрфяляри
 
 
Ийняъялярин 
сцрфялярини 
мцхтялиф  ширинсу  щювзя-
ляриндян  топламаг  олар 
(чай,  эюл,  батаглыг    вя  с.). 
Сцрфяляри  су  тору  васитясиля 
тутмаг  лазымдыр.  Илин  истя-
нилян вахтында тутмаг мц-
мкцн олса да йай фясли да-
ща  мягсядяуйьундур.  Ту-
тулмуш  вя 3-4%-ли  форма-
линдя  фикся  олунмуш  материал  узун  мцддят  галыр.  Лакин 
ийняъяляри гурудулмуш щалда да сахламаг олар. 
Ийняъя  сцрфяляриндян  микропрепаратлар  щазырлайан 
заман  алт  додаьын  модификасийасы  олан  тохмаг  (маска) 
башдан  айрылыр  вя  КОЩ-да  ишлянилир  (гайнатмадан)  вя  гли-
 
36
сериндя 24 саат шяффафлашдырылыр. Сонрадан гуммиарабик вя йа 
глисерин-желатиндя  сахланылыр.  Сцрфянин  гуйруг  чыхынтыларындан 
препарат  щазырлайан  заман  онлар  гарынъыгдан  айрылыр  гли-
сериндя  шяффафлашдырылыр  вя  консервяедиъи  мящлула  (глисерин-
желатин)  кечирилир.  Диэяр  щяшярат  нювляринин  сцрфяляриндян 
микропрепаратлары  аналожи  цсулла  щазырламаг  мцмкцндцр. 
Мясялян,  торпагда  йашайан  (30 см  дяринликдя)  май  бюъя-
йинин сцрфяси топландыгдан сонра гайнар су иля ишляниб, 2-3%-
ли  формалиндя  вя  йа 70%-ли  спиртдя  фикся  олунур  вя  узун 
мцддят сахланылыр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
     II. 2.  ЩЯШЯРАТЫН МОРФОЛОЖИ ВЯ АНАТОМИК 
   ГУРУЛУШ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИНИН ЮЙРЯНИЛМЯСИ 
 
Щяшяратлар  буьумайалыларын  чойсалы,  мцхтялиф  шякилли, 
бюйцк ямяли ящямиййят кясб едян  нцмайяндяляридир. Бюйцк 

 
37
ихтисас  тяърцбяси  мяшьяляляриндя  бу  синфя  аид  олан  чохъинсли 
бцтцн  дястялярин    морфоложи  вя  анатомик  хцсусиййятляринин 
анализини  апармаг  мягсядяуйьун  олмадыьы  цчцн,  адятян, 
лабораторийа шяраитиндя ялдя олунмасы асан вя тядгиги щямин 
шяраитдя  мцмкцн  олан  групларын  нцмайяндяляри  цзяриндя  иш 
апарылыр. Бюйцк ихтисас тяърцбяси мяшьяляляриндя бир нечя клас-
сик обйект цзяриндя гурулуш  хцсусиййятляринин юйрянилмяси вя 
бу  заман  ялдя  олунмуш  методик  вярдишляр  маэистр 
тялябялярин  эяляъякдя  асанлыгла  щяшярат  синфинин  истянилян 
диэяр  нцмайяндясинин  морфоложи – анатомик  тядгигиня 
кечмясиня имкан веряъякдир. 
 
Мювзу 1. Щяшярат бядянинин тагмозиси вя баш капсуласынын 
 
                                 гурулушу 
Щяшяратын  хариъи  морфолоэийасы  щям  гуру,  щям  дя 
спиртдя, формалиндя сахланылан нювляр цзяриндя юйрянилир.  
Бюйцк тяърцбя мяшэяляляриндя ентомоложи обйектлярин 
морфоложи  хцсусиййятляри    КОЩ  –да  гайнадылмыш  (бах:  I.1) 
фярдляр цзяриндя дя тядгиг олунур. Адятян щяшяратын тагмо-
зиси  (йяни  шюбялярин  сегментасийасы)  тядгиг  олунаркян  бу 
вариант даща мцнасиб щесаб олунур. Беля ки, бядянин детал-
лары, шюбяляря айрылмасы, дюш вя гарынъыьа дахил олан айры-айры 
склеритляр  айдын  эюрцнцр.  Чыхынтылардан – быьъыглар,  аьыз 
щиссяляри, айаглар вя с. тотал балзам препаратлары щазырланыр. 
Тяърцбя  мяшьяляляриндя  ентомоложи  тядгигат  обйекти 
кими  таракан  (Blattoidea: Blatta orientalis; Periplaneta 
americana),    чяйирткя  (Orthoptera=Saltatoria: Locusta 
migratoria),  бюъяк    (Coleoptera: Dytiscus marginalis), бал 
арысындан  (Hymenoptera: Apis mellifera)  истифадя  етмяк 
мяслящятдир.  Бу  нцмайяндяляр  щаггында  ядябиййат 
мялуматлары да чохдур.  
Тядгигатын  обйекти  иля  танышлыг  онун  хариъи 
гурулушунун  юйрянилмяси  иля  башланыр.  Йяни  яшйа  шцшяси 
цзяриня  вя  йа  йарма  ляйяни  (габы)  ичярисиня  йерляшдирилмиш 
щяшярат, йарма ийняси вя пинсет васитясиля диггятля тядгиг олу-
 
38
нур. Щяшяратын бядян юртцйц олдугъа мющкям олдуьу цчцн 
ону  ийня  иля  дешмяк  чятиндир.  Лакин  бядянин  йан  тяряфляри 
(плейритляр) нисбятян аз склеротизя олундуьу цчцн бу щиссядя 
бядянин  шюбяляри  вя  сегментлярини  мцяййянляшдирмяк  асан-
дыр.  Баш,  дюш,  гарынъыг  шюбяляри  вя  онларын  чыхынтыларыны 
мцяййянляшдирдикдян  сонра  щяр  щиссянин  айры-айрылыгда 
тядгигиня башланмалыдыр. 
Баш  вя  онун  чыхынтылары
нын  юйрянилмяси  щямин  нювцн 
бу  шюбясинин    цмуми  гурулуш  хцсусиййятляри  иля  башланылыр, 
йяни  типи,  юн  дюш  буьуму  иля  бирляшмяси,  баш  капсуланын 
гурулушу вя с. Мясялян, Blatta orientalis L. - ин (Blattoidea) 
башы щипогнатик типдя олуб, аьыз чыхынтылары ашаьы вя бир гядяр 
архайа доьру йюнялмишдир(шякил 9).  
              
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 9. Blatta orientalis таракан: А- еркяк; Б- диши фярд (Иванов вя 
б. 1983 эюря) 
 
Баш юн дюш буьуму иля щярякятли шякилдя бирляшмиш вя 
дорсал  тяряфдян,  бир  гядяр  юня  чыхан  юндюшцн  кянары  иля 
юртцлцдцр. 
Баш  капсуласы  (епиъраниум),  юн  вя  арха  тяряфдян 
ачыгдыр  (шякил 10). Баш  капсуласы  иля  щярякятли  бирляшян 

 
39
чыхынтылар – быьъыглар  (antennae)  вя  аьыз  органлары  (trophi) 
айдын шякилдя эюрцнцр. 
         A                                        B
 
         
  
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 10. Тараканын  баш  капсуласынын  юн  (А)  вя  архадан  (Б) 
эюрцнцшц: 
А ( 1- коронал вя йа епикраниал тикиш; 2- ямэяк; 3- епикраниал 
тикишин шахяси; 4- садя эюзъцк; 5- быьъыг; 6- алын склерети; 7- цзлцк; 8- цст 
чяня; 9- алт чяня; 10-епистомал вя йа фронтоклипеал тикиш; 11- йанаг; 12- 
быьъыг чухуру; 13- мцряккяб эюзляр); Б (1- епикраниал тикиш; 2- ямэяк; 3- 
янся; 4- янся дялийи; 5- мцряккяб эюз; 6- париетал склерит; 7- кардо вя йа 
ясас буьум; 8- стипес вя йа сцтунъуг;  9- алт чяня чыхынтысы; 10- алт чяня 
хариъи чейнямя дилими вя йа пяри; 11- алт чяня дахили чейнямя дилими вя йа 
пяри; 12- алт  додаг  чыхынтысы; 13- алт  додаг  хариъи  дилим; 14- алт  додаг 
дахили дилим; 15- чяня алты)
 
 
Башын  капсуласы  бир  нечя  шюбялярдян  формалашыр  (шякил 
10).  Юн  тяряфдя,  цз  нащиййясиндя  чох  щиссясини  фронтоклипеал 
шюбя  тутур  (шякил 10, А).  О,  алын  склерити  (frons)  вя  она 
ашаьыдан  сюйкянян  цзлцкдян  (clypeus)  ибарятдир.  Цст  додаг 
(labrum)  щярякятли  шякилдя  цзлцкля  бирляшир.  Алын  склерити 
цзлцкдян  епистомал  вя  йа  фронтоклипеал  тикишля  айрылыр.  Бу 
тикишин  уълары  цст  чянялярин  ясасынын  дахили  буъагларына 
бирляшир.  Алын  склеритинин  йан  сярщядди  мцряккяб  эюзлярин 
ашаьы  кянарына  тяряф  кечир  вя  дахили  тяряфдян  антенна 
чухуруну  ящатя  едиб,  алын  вя  йа  епикраниал  тикишин  шащясиня 
 
40
бирляшир  (шякил 10, А, 3). Алын  тикиши  баш  капсуласынын  цз 
тяряфдян  фронто-клипсал  шюбясини  ямэякдян  (vertex ) айырыр. 
Ямэяк, коронал вя йа епикраниал тикишля ортадан айрылыр, ики 
париетал  вя  йа  ямэяк  склерити  ямяля  эялир  ки,  онларын  йан 
сярщядляри мцряккяб эюзляря сюйкянир. Архадан бу склеритляр 
узунсов  яйилмиш  янся  склеритини  (occiput)  ящатя  едир,  щямин 
щисся ися янся тикиши иля айрылыр (шякил 11). 
 
Шякил 11. Башын йандан эюрцнцшц 
(Иванов вя б., 1983 эюря): 
 
1- коронал тикиш; 2- ямэяк; 
3- епикраниал тикишин шахяси; 
4- эюзъцк; 5- быьъыг; 
6- алын склерити; 7-цзлцк; 
8- уст чяня; 9- алт додаг; 
10-фронтоклипеал тикиш; 
11- йанаг; 12-быьъыг чухуру; 
13- мцряккяб эюз; 14- бойун склерити; 
15- янся; 16- ямэяк; 17- алын; 18- цст додаг; 
19- алт чяня чыхынтысы; 20- алт додаг чыхынтысы 
 
Янся  склерети  цст  тяряфдян  вя  йанлардан  янся  дялийини 
(foramen occipitale) ящатя едир. Ашаьы тяряфдян ися янся дялийи 
алт  додаьын  ясасы  иля  гапаныр.  Мцряккяб  эюзлярин  алтында 
йерляшян вя бир гядяр онлардан арха тяряфя бахан башын йан 
шюбяляри  йанаглар  адланыр  (genae).  Йанаглар  арха  щиссядя 
париетал  склеритляря  кечирляр.  Артыг  тясдиг  олунмушдур  ки, 
фронтоклипеал шюбя (йухарыдан фронтал тикиш вя мцряккяб эюз-
лярин нащиййяси) илкин башын (протосефалонун) простомиал щис-
сясиня аиддир. Щяшяратларын башында йерляшян быьъыьын ясасы да 
щямин сегментя аиддир. Щазырда башын диэяр шюбяляри арасын-
да щомоложи уйьунлуг ашкар едилмямишдир. 
Баш дюш шюбя иля назик бойун васитясиля бирляшир. Щазырда 
тясдиг олунмушдур ки,  бойун, сегментарасы пярдянин бюйц-
йцб,  юндюшля  бирляшмяси  нятиъясиндя  формалашмышдыр.  Онун 
йумшаг  диварлары  сяккиз  ядяд  сервикал  склерит,  ики  ядяд  бел, 

 
41
ики  гарнъыг  вя  дюрд  ядяд  йан  склеритлярля  мющкямлянмишдир 
(шякил 11, А, 14).  
Тараканын аьыз апараты эямириъи-чейняйиъи типдядир (шякил 
10). Бура йахшы инкишаф етмиш вя щярякятли тяк цст додаг (lab-
rum),  бир  ъцт  цст  чяняляр  (mandibulae),  бир  ъцт  алт  чяняляр 
(maxillae) вя алт додаг (labium) аиддир (шякил 12). 
 
 
 
Шякил 12. Тараканын 
аьыз  органлары  (Иванов 
вя б., 1983 эюря): 
А- цст 
чяняляр;  B-  алт  чяня (1- 
кардо, 2- стипес,3- чыхынты, 
4-  хариъи  дилим, 5- дахили 
дилим);  C-  алт  додаг (1- 
чяняалты, 2- чяня; 3- 
чыхынты; 4- хариъи  дилим; 5-
дахили дилим) 
 
 
 
 
 
Цст додаг аьыз бошлуьунун юн диварыны ямяля эятирир вя аьыз 
органларыны юндян юртцр. Бу ятраф дейил, йяни башын формалаш-
масында  иштирак  едян  сегментлярин  ятрафындан  ямяля 
эялмямишдир.  Мяншя  етибары  иля  цст  додаг,  протосефалонун 
простомиал  шюбясиндян  айрылан  дяри  бцкцшцдцр.  Лакин 
щазырда  цст  додаьын  мяншяйи  мцбащися  доьуран  мясяля-
лярдян  биридир.  Беля  ки,  бязи  мцяллифляр  щяшярат  башынын  5-7 
сегментдян ямяля эялдийини эюстярир. Мясялян, Й.А. Захват-
кин (2008) гейд  едир  ки,  цст  додаг  бир-бири  иля  бирляшмиш  ъцт 
чыхынтыдан формалашмышдыр вя бунлар да антеннаюнц сегмен-
тя аиддир. Ентомолоэийада бу принсипал мясялядир вя щазыркы 
дювря  гядяр  акронун  тюрямяляри,  антеннаюнц  сегментин 
чыхынтылары,  онун  селому,  антенналарын  бядян  ятрафы  вя  йа 
 
42
акронун тюрямяси олмасы щаггында ейни фикир мювъуд дейил. 
Буна сябяб – щяшяратын баш капсуласынын мцхтялиф структурлу 
олмасы  (нювдян  асылыдыр),  онун  форма  вя  нисбятляринин  ейни 
олмамасы,  щяддян  артыг  йыьъамлыьы  тяйинатын  апарылмасында 
проблем йарадыр. 
Тараканда  цст  додаг,  ики  йан  баьлар  вя  бирляшдириъи 
мембран  васитясиля  щярякятли  шякилдя  цзлцк  иля  бирляшмишдир. 
Онун цст додаьы йухары вя ашаьы, юня доьру чякиля билир. Цст 
додаг  алын  склеритиндян  айрылан 2 ъцт  язяля  иля  щярякятя 
эятирилир.  Цст  додаг  лювщяшякиллидир  вя  онун  алт  кянары 
дяйирмидир.  Цст  додаьын  дистал  щиссясиндя  чохлу  сайда  щисси 
тцкъцкляр  вя  чыхуръуглар  вардыр.  Цст  додаьын  ич  тяряфиндя 
олан  тцкъцкляр  васитясиля  мандибулаларын  кясдийи  гида 
щиссяъикляри  сахланылыр.  Мясялян,  тараканда  цст  додаьы  кяс-
мякля (гопармагла) онун аьыз апаратынын диэяр щиссяляринин 
щярякятиня эюря буну эюрмяк олар. 
Цст  чяняляр  (шякил 12 А)  мющкям  хининляшмиш,  тцнд 
рянэли  лювщяляр  олуб,  дахили  кянарында  дишъиклярля  тяъщиз 
олунмушдур.  Бу  дишъикляр  васитясиля  щям  гида  щиссяъикляри 
гопарылыр, щям дя субстратдан гашына билир. Ясаса доьру йер-
ляшян  дишляр,  бир  гядяр  енли  олур  вя  онлар  гида  щиссяъиклярини 
цйцдя билирляр. Мандибулалар 2 ойнагъыг васитясиля баш кап-
суласына бирляширляр. Она эюря дя бири-диэяриня нисбятян маша-
вари формада щярякят едя билир. Бу чянялярин щяр бири ики язяля 
васитясиля  (йахынлашдыран  вя  узаглашдыран)  щярякятя  эятирилир. 
Онларын енли ясасы башын янся шюбясиня бирляшир. 
Алт чяняляр, йяни максиллалар (шякил 12, Б) ясас буьум 
-  онун  цзяриндя  йерляшян  ики  щярякятли  дилим  вя  чыхынтыдан 
ибарятдир. Ясас буьум проксимал шюбя –кардо (баша бирляшир) 
вя  дистал  сцтунъуг – стипеся  айрылыр.  Щяр  ики  шюбя  бир-бириля 
щярякятли  бирляшмишдир.  Хариъи  дилим  (galea)  зяиф  хитинляшмиш, 
уъ  щиссясиндя  чохлу  сайда  тцкъцк  дашыйан  пярдир.  Дахили 
чейняйиъи  дилим  (lacinia)  дистал  уъда  бир  гядяр  итидир  вя 
цзяриндя  ики  ядяд  яйилмиш,  тцнд  рянэли,  мющкям  дишъийи 
вардыр. Онун ич тяряфиндя ики сырада дцзцлмцш гылъыглары йер-

 
43
ляшир. Дахили дилим гиданын хырдаланмасында фяал иштирак едир. 
Лакин  хариъи  чейняйиъи  дилим  ясасян  тямизляйиъи  ролуну 
ойнайыр. Алт чянянин 5-буьумлу чыхынтысы (palpus maxillaris) 
стипесин  хариъи  кянары  иля  щярякятли  бирляшмишдир.  Онун  базал 
буьуму  чох  гысадыр,  дистал  буьуму  ися  дахили  тяряфиндя 
узунсов чюкяклийя -щисси органа маликдир. Бу дад органыдыр. 
Алт додаг (labium) аьыз бошлуьуну алт тяряфдян юртцр 
(шякил 12, Б).  О,  ири  базал  склеритдян  ибарятдир  ки,  вентрал 
тяряфдян  баш  капсуласыны  гапайыр  вя  чяняалты  (submentum
адланыр.  Чяняалтына  зяиф  хитинляшмиш  шюбя – чяня ( mentum
бирляшир. Онун цзяриндя ики ъцт терминал чыхынты вардыр: хариъи 
(paraglossae) вя дахили (glossae) дилимляр. Бундан башга, алт 
додаьа 3-буьумлу чыхынтылар хасдыр. Ъцт мяншяйя малик олан 
алт додаьын кардолары бирляшяряк чяняалты, стипесляри ися чяняни 
ямяля  эятирмишдир.  Алт  додаьын  дилимляри  зяиф  хитинляшмишляр, 
онларын  функсийасы  гиданы  хырдаламаг  дейил,  майе  гиданы 
йаламагдыр. Алт додаьын чыхынтыларынын уъунда йахшы инкишаф 
етмиш  щисси  сащя  вардыр  ки,  алт  чянялярин  чыхынтылары  иля  ейни 
функсийаны  йериня  йетирир.  Удлагалты  (hypopharynx)  тяк 
тюрямядир, она бязян «дил» дейирляр. Щипофаринкс алт додаьын 
ясасында  йерляшир  вя  удлаьын  алт  диварынын  модификасийасыдыр. 
Щипофаринкс -  С-вари  ики  йан  хитин  золаглар  вя  онларын  ара-
сында йерляшян дилябянзяр галынлыгдан ибарятдир. Онун дистал 
уъунда чохлу сайда кичик тцкъцкляр вардыр. Щипофаринкс щям 
гиданын  удлаьа  итялянмясиндя,  щям  дя  майе  гиданын 
йаланмасында иштирак едир. 
Баш  чыхынтыларына  аид  олан  тюрямялярдян  бири  дя 
антенналардыр.  Онлар  бир  ъцтдцр.  Тараканларда  гылвари-
сапваридир,  еркяклярдя  дишиляря  нисбятян  узундур  вя 75-90-
буьумлудур.  Буьумлардан  цчц  иридир 
(шякил 13)    вя  антен-наларын  буьумлары 
бир-бири иля бирляшдириъи мембран васитясиля 
щярякятли бирляшмишдир.  
 
Шякил 13. Blatta orientalis тараканынын 
 
44
антенналарынын эюрцнцшц:
 А- еркяк; 
Б – диши фярддя 
 
Онларын  цзяри  юня  истигамятлянмиш  мющкям  гылъыглар 
вя  щяссас  колбаъыгларла  юртцлцдцр.  Антенналар  тараканын 
ламися вя гоху органыдыр. 
 
Orthoptera: Locusta migratoria L.  чяйирткянин  бядян 
тагмозиси  вя  башын  гурулушу  тараканын  аналожи  щиссясиня 
охшардыр (шякил 14). 
 
 
Шякил 14. Чяйирткянин башы вя юндюш  
сегментинин  дорсал  тяряфи  (Бей-Биенко
Мишенко, 1951  эюря): 
тем –ямэяк; тя-
ямэяк  чухурлары;  ус-быэъыглар;  гл-  эюзляр;
 
зат- янся; пз- юндюшцн бел щиссяси (нотум); 
мз-  нотумун  орта  щиссяси;  срк-  нотумун 
орта кил щиссяси; бк- нотумун йан щиссяси; пб- 
арха кюндялян шырым
 
 
 
 
 Башы  овалшякиллидир,  узунсов,  ашаьыйа  йюнялмиш 
(щипогнатик  тип)  формададыр.  Баш  капсуласынын  юн  тяряфиндя 
алын, онун йанларында йанаглар вя  йухарыда ямэяк йерляшир. 
Йанагларын архасында  йанагархалыьы вардыр. Башын арха щис-
сяси янсядир. Алынын алт тяряфиндя цзлцк йерляшир ки, о, цст до-
дагла  щярякятли  бирляшмишдир.  Цст  додаг  аьыз  органларыны 
йухарыдан  юртцр.  Башын  йанларында,  йухары  щиссяйя  йахын  ики 
мцряккяб эюз вардыр. Юндя ися мцряккяб эюзлярин арасында 
цч  ядяд  садя  эюзъцк  йерляшир.  Мцряккяб  эюзлярин  арасында, 
алынын  йан  тяряфляриндя  антенналар  вардыр.  Чяйирткяни  фярг-
ляндирян  яламятлярдян  бири,  антеннанын  бядянин  йарысындан 
гыса олмасыдыр. Она эюря дя чяйирткяляри гысабыьлы щяшяратлара 
(фясиля Acrididae) аид едирляр. 

 
45
 Чяйирткянин аьыз апараты эямириъи типдядир. Чяйирткя-
нин аьыз апаратыны фяргляндирян ъящят – алт додаьын дахили ди-
лимляринин (дилъик) зяиф инкишаф етмясидир.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
III 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin