Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р


Милчякляр  икиганадлыларын



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə7/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18

Милчякляр 
икиганадлыларын 
(
Diptera 
дястяси). 
Милчяклярдя орта дюшцнцн (ортабел) цст тяряфи кюндялян тикиш 
васитясиля  бюлцнмцшдцр.  Ортабелин  арха  шюбяси  (галханъыг) 
дярин  кюндялян  шырымла  айрылмышдыр.  Дюшцн  йан  тяряфляри 
 
86
мцхтялиф формалы лювщяляр вя йа склеритлярдян тяшкил олмушдур 
(шякил 42). 
Бунлар  ганадын  ясасынын  алтында  йерляшян  вя  бир 
лювщядян  ибарят  олан  юндюш,  стерноплевралар,  йяни  ики  дюш 
сегментинин  арасындакы  щисся,  арха  айагларын  ясасы  цзяриндя 
олан  архадюш  вя  плевротергитдир.  Дюшцн  йанларында  щяр 
тяряфдя  бир  ъцт  няфяслик  йерляшир.  Юндюш  няфяслийи,  арха  ъцт 
айагларын ясасы цзяриндядир. 
Дюшцн  бел  вя  йанларында  чохлу  сайда  тцкъцкляр  вя 
гылъыглар  вардыр  ки,  бунлар  систематик  яламят  кими  нювцн 
тяйининдя  истифадя  олунур.  Ортабел  цзяриндя  олан  гылъыглар 
сыра иля узунуна дцзцлмцшляр. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 42. Ев милчяйинин дюш щиссясинин эюрцнцшц 
 
Гылъыгларын ашаьыдакы сыралары фяргляндирилир: акростихал 
(щяр  тяряфдян 1-4 гылъыг);  мяркязи  дорсал;  интроалйар
ганадцстц, ганадархасы, чийин, нотоплеврал.  

 
87
                                                                                                      
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
              Шякил 43.  Ев милчяйинин ганадынын  эюрцнцшц 
 
Арха ъцт айагларын ясасы цзяриндя йерляшян гылъыгларын 
(щипоплеврал)  ящямиййяти  бюйцкдцр.  Милчяйин  айаглары 5-
буьумлу  пянъя  иля  битир.  Пянъянин  сонунъу  буьуму  бир  ъцт 
ъайнаг  вя  цзяри  тцкъцклярля  юртцлмцш  ики  ядяд  сормаъларла 
(пулвилляр)  тяъщиз  олунмушдур.  Бядян  вя  айагларын  цзяриндя 
олан тцкъцкляр вя гылъыглар мцхтялиф микроблары, о ъцмлядян 
инсан саьламлыьы цчцн тящлцкяли оланлары кечиря билирляр. 
Милчяклярин ганадлары пярдяшякилли, шяффаф, узунуна вя 
кюндялян дамарлыдыр ки, бу дамарлар арасында галан юзякляр 
(ойуглар)  вардыр  (шякил 43). Арадюшцн  йанларында,  арха 
няфясликлярин  цзяриндя  колбавари  вызылдаглар  (шякил 42-дя 
ганадларын алтында аь рянэли) йерляшир. 
 
 
 
    Мювзу 3. Щяшяратларын гарынъыьы вя онун 
  
                     чыхынтылары
     
                                                                                                         
Щяшяратларда гарынъыг (абдомен) цчцнъц шюбядир. Бу 
шюбя,  тяхминян  бир-бириня  охшар  олан  буьумлардан 
формалашыр  вя  бир  о  гядяр  дя  мцряккяб  олмур.  Мяшьяля 
дярсляриндя гарынъыг буьумларыны даща йахшы юйрянмяк цчцн 
ентомоложи  обйект  ишлянилдикдян  сонра  (бах:  I.1.)  йарма 
ийняси  иля  щяр  буьумун  тергит  (бел  склерити),  стернит  (гарын 
 
88
склерити) вя плейритлярини (йан склеритляр) айырмаг тяляб олунур. 
Лакин  тядгиг  олунан  групларда  гарынъыг  буьумларынын 
склеротизасийа  хцсусиййятляри  мцхтялиф  олдуьу  цчцн  онлара  иш 
яснасында  фярди  гайдада  йанашма  тяляб  олунур.  Бу  заман 
тергит  вя  склеритляринин  сайы  вя  гурулушунда,  щямчинин  ъинси 
мянсубиййятиндян асылы олараг,  фярглиликляр ашкарланаъагдыр. 
 
Blatta orientalis L.  (Blattoidea)    тараканында 
гарынъыг  архадюшя  енли  тяряфи  иля  бирляшир  вя  азщярякятлидир. 
Ембриоэенездя  гарынъыьын 11 ядяд  гарынъыг  сегментляри 
айдын эюрцнцр, лакин сонрадан онларын сайы, сон буьумларын  
(гисмян биринъи буьумун) сайынын азалмасы щесабына йеткин 
фярдлярдя  там  сай  мцяййянляшмир.  Дишилярдя  гарынъыг 
буьумларынын сайы, еркякляря нисбятян аз олур (шякил 44). Щяр 
буьум тергит, стернит вя онлары йанларда бирляшдирян йумшаг 
плеврал  склеритлярдян  ямяля  эялир.  Еркяк  тараканда  тергитляр 
даща йасты, дишилярдя ися даща габарыг вя хитинляшмишдир (шякил 
44). 
                         
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 44. Blatta orientalis тараканынын гарынъыьынын вентрал тяряфдян 
эюрцнцшц:  
А –еркяк вя Б  –диши фярддя (1-9- I-IX  гарынъыг буьумлары, 
10- грифелляр, 11- серкиляр, 12- валвлар 
 
Гарынъыг  сегментляринин  щяр  бириндя  (сон  ики  буьум 
мцстясна олмагла) бир ъцт стигмалар йерляшир. 

 
89
Еркяк вя диши таракан бел тяряфдян
 
тядгиг олундугда 
10 тергити айдын эюрмяк мцмкцндцр. Биринъи тергит, хцсусян 
дя сяккиз вя доггузунъу диэярляриндян гысадыр. Сонунъулар 
гисмян  VII  буьумун  алтында  эизляня  биляр.  Онунъу  тергит 
чох  йахшы  инкишаф  етмиш  вя  супраанал  лювщя    адланыр. 
Тергитлярин  йан  кянарлары  бир  гядяр  стернитлярин  архасына 
кечир.  Эюрцнян  стернитлярин  сайына  эюря,  еркяк  вя  дишилярин 
гарын тяряфи фярглянир. Бу, диши вя еркяк ъинси апаратын хариъи 
гурулушунда  олан  фярглиликлярля  баьлыдыр  (шякил 44). Беля  ки, 
еркяклярдя 9 стернит, дишилярдя ися 7 стернит эюрцнцр. Сонунъу 
ики  стернит  дишилярдя  шякилдяйишиб,  дахиля  доьру  йюнялмиш  вя 
санки,  ъиб  ямяля  эятирмишдир.  Бу  ъибин  дахилиндя  йумурта 
пакети (оотека) ямяля эялир. 
Тараканын щяр ики ъинсиндя биринъи стернит рудументар 
олуб,  кичик  овалшякилли  лювщяйя  чеврилмишдир.  Икинъи  стернитин 
юн  кянары,  арха  ъцт  айагларын  чанагларынын  вязиййятиня 
мцвафиг  олараг,  мцряккяб  шякилдя  яйилмишдир.  Еркяк 
тараканын доггузунъу стернити субэенитал лювщя адланыр вя ики 
чыхынты – грифелляри (стйли) дашыйыр.  
Бязи таракан нювляриндя мясялян, Блатта эерманиъа –
нын 9-ъу  стернити  ассиметрикдир:  онун  бир  кянарында  даща 
дярин  кясик  вардыр.  Она  эюря  дя  грифелляр  йерини  дяйишир  вя 
онлардан бири редуксийайа уьрайыр. Диши тараканын сонунъу – 
7-ъи  стернити,  дистал  щиссядя  шяклини  дяйишмиш  вя  узунуна 2 
дилим – валвлар  ямяля  эялмишдир.  Валвларын  ясас  функсийасы, 
оотеканы сахламагдыр. 
Щяр  ики  ъинсин  гарынъыьынын  уъунда  чох  йахшы  инкишаф 
етмиш  чыхынтылар – серкиляр  вардыр.  Бунлар  рудументар 11-ъи 
буьумун  чыхынтыларыдыр.  Адятян  серкиляр 8-15 ядяд  ейни 
буьумлардан  формалашыр,  лакин  буьумларын  сайы  щятта  бир 
фярддя дяйишкян ола билир. Серкилярин цзяриндя щисси тцкъцкляр 
вардыр.  Серкиляр  гарынъыьын  чыхынтылары  кими,  таракан  архайа 
доьру  щярякят  етдикдя  ламися  органы  функсийасыны  йериня 
йетирир. 
 
 
90
Orthoptera: Locusta migratoria L.  чяйирткянин 
гарынъыьы 11 буьумдан  формалашыр.  Цст  тяряфдян 10 бел 
буьуму  (тергит)  щяр  ики  ъинсдя  айдын  эюрцндцйц  щалда, 9 
стернит  еркяк  фярддя  вя 8 стернит  дишидя  вентрал  тяряфдя 
эюрцнцр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 45.
 
Locusta migratoria  чяйирткясинин  диши  фярдинин 
гырынъыьынын  морфолоэийасы  (Ф.О.  Албрехт, 1953  эюря): 
А – бел 
тяряфдян,  Б-  солдан  вя  Ъ-  вентрал  тяряфдян  эюрцнцшц  (ъ-  серкиляр,  еп-
епипрокт,  па – парапрокт,  пн-  архадюшцн  постнотуму,  С
1   
-  С
8
 – 
гарынъыьын стернитляри, тй- ешитмя пярдяси, т
1
- т
11
 –гарынъыьын тергитляри 

 
91
Бу буьумлар йанлардан чох еластик олан вя асанлыгла 
гарынъыьа  эенишлянмяк  имканы  (тяняффцс  заманы,  йумурта-
ларын  инкишафы  дюврцндя  вя  копулйасийа  заманы)  верян 
пярдялярля (плевралар) бирляшмишдир. 
Чяйирткянин (Caeliferes ) биринъи гарынъыг сегментинин 
цзяриндя ешитмя органы йерляшир,  Енсифера ъинсиндя бу орган 
балдырын  цзяриндядир.  Диэяр  бир  нювдя  ися  (Зоноъерус  йане) 
бу орган вязили йумаг шяклиндядир. 
Гарынъыьын 2-8-ъи буьумлары охшардыр (шякил 45, А, Б, 
Ъ).  Тергитлярин  щяр  биринин  юн  тяряфиндя,  йанларда  тяняффцс 
дялийи – стигма  йерляшир.  Доггузунъу  вя  онунъу  тергитляр 
гысадыр.  Диши  фярдлярдя  эюрцнян  сонунъу  стернит  сяккизинъи 
буьум  олдуьу  щалда,  еркяк  фярдлярдя  бу  доггузунъу 
буьумдур вя субэенитал лювщя адланыр (шякил 45). 
Гарынъыьын 11-ъи  буьуму  склеритля  ифадя  олунмуш  вя 
анусун  ятрафында  йерляшян  ики  парапрокт  вя  бел  тяряфдян  ися 
епипрокт  (тайлар)  кими  формалашмышдыр.  Ики  ядяд  серки  
(«гуйруглар»)  латерал-бел  нащиййясиндя  йерляшиб,  сенсор 
гылъыгларла тяъщиз олунмушдур. 
 
Шякил 46. Locusta migratoria  
чяйирткясинин 
йумуртагойма 
заманы    гарынъыьынын  максимал 
щяддя  гядяр  енлянмяси  (D. 
Wintrebert, 1970 эюря):
  
м-  сегментарасы    мембрана;  с  –
стернит; т –тергит 
 
 
Анусун  алтында,  йяни 
вентрал  тяряфдя  бир  гядяр  юня 
доьру  ъинси  дялик – эонопоре 
йерляшир.  Ъинси  дялийин  йер-
ляшдийи  буьумун  склеротизя 
олунма сявиййяси имкан верир 
ки,  ъцтляшмя  вя  йумуртагойма  баш  версин.  Щямин  структур 
 
92
хариъи  ъинси  органлар  адлынар  (шякил 47). Гарынъыьын  уъунда 
йерляшян  ъинси  клапанлар  вентрал  тяряфдян  анал  клапанлар, 
епипрокт вя парапрокт иля ялагядардыр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 47. Locusta migratoria    -нын  диши  фярдиндя  гарынъыьын  уъ 
щиссясинин гурулушу (Ф.О. Албрехт, 1953 эюря): 
А – а-  аподем,  ъг- 
серкиляр,  еп-епипрокт,  эо  –йумуртаны  йюнялдян,  ан-  анус,  р  –  дцз 
баьырсаг,  с-  сперматека,  эп-  эонопоре  вя  йа  ъинси  дялик,  од-  йумурта 
борусу, пт-  парапрокте, сп – сперматеканы дялийи, с7 – с11 – гарынъыьын 
стернитляри, с8-субгенитал лювщя, т7-т11 – гарынъыьын тергитляри, вд, вл, вв – 
йумуртагойанын бел, йан вя гарын глапанлары 
 
Типик йумуртагойана 2 бел клапаны (эцълц склеротизя 
олунмуш,  йухарыйа  доьру  йюнялмиш  ити  уълу), 2 йан  вя  йа 
дахили  клапан  (хариъдян  эюрцнмяйян  вя  зяиф  склеротизя 

 
93
олунмуш) вя 2 гарын клапанларындан (чох йахшы инкишаф етмиш, 
ашаьыйа йюнялмиш) формалашыр.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 48. Locusta migratoria  -нын еркяк фярдинин гарынъыьынын уъ 
щиссясинин  узунуна  кясийи  (  Ф.О.  Албрехт, 1953  эюря): 
а  –гуршаг  
аподем,  ан-  анус,  б-  базал  кцряъик,  ъ-  тохумчыхаран  ахар,  е - 
евакулйасийа  каналы,  ъг-  серкиляр,  ъе-    тохумлуг,  з – епифаллус,  еп- 
епипрокт  (т11),  р-  дцз  баьырсаг,  ра-  еркяк  аксесуар  вязиси,  ме- 
ектофолликулйар мембрана, п – плаш (бцрцнъяк), псэ – субэенитал лювщя, 
пт-  парапрокт  (с11),  с-гуршаьын  клапанларынын  кясийи,  сс-  сперматофорун 
евакулйасийа кисяси,  с8-с9 – гарынъыг стернитляри (с9 эенитал сублювщяляр), 
т8-т11-  гарынъыьын  тергитляри,  в-  гуршаьын  клапаны,  ва-  пенисин  зирвя 
клапаны,  вб-  ъинси  органын  базал  клапаны,  г – алмаъыг  сцмцйц  (гуршаг 
аподемин кясийи) 
 
94
Бирликдя клапанлар аподемлярля бирляшир ки, бура эцълц 
язяляляр  баьланыр  вя  щямин  язялялярин  фяалиййяти  нятиъясиндя 
чяйирткя йумуртаны гоймадан юнъя торпаьы газа билир. 
Гарынъыьын  сяккизинъи  стернитиндян  сонра  эялян 
субэенитал лювщя еркяк фярддякиндян фярглянир, йяни щомоложи 
дейил. Адятян диши чяйирткялярдя субэенитал лювщя бюйцк, енли 
вя  щамар  олур.  Онун  мяркязиндя  йумурта  сахламаг  цчцн 
йер вардыр. Бу, бир гядяр зяиф склеротизя олунмуш еваэинасийа 
цчцн нязярдя тутулан вя йумуртанын йерляшмясини тямин едян 
йердир. 
Диши  чяйирткялярдя  серкиляр,  епипрокт,  парапрокт  вя 
эенитал  клапанлары  садя  гурулуша  маликдир.  Адятян  нювцн 
тяйинаты заманы бу эюстяриъиляр нязяря алынмыр. 
Еркяк фярдин ялагяляндириъи органы, гарынъыьын уъунда 
анал  клапанларын  алтында  йерляшир.  Бунлар  епипрок, 
парапрокт,  серкилярдир  ки,  бирляшяряк  мцряккяб  фаллик  органы 
ямяля  эятирирляр.  Щямин  орган  склеротизя  олунмуш 
мембраналар вя йа щиссялярдян ибарятдир. 
Хариъдян  щямин  ялагяляндириъи  (копулйатив)  орган 
пярдяли,  дырнаьабянзяр  формададыр  (шякил 48, А).  О,  дог-
гузунъу стернитдян фярглянир.  
Ъинси  орган  енли  базал  кцряъик  дашыйыр  ки,  о,  узун  вя 
яйри  чыхынты  васитясиля  зирвя  лячяйи  иля  бирляшир.  Щямин  орган 
мембран  плаш  (бцрцнъякля)  юртцлцдцр.  Лакин  бу  орган 
ъцтляшмя заманы плашдан хариъя чыха билир. 
Ъинси органын цзяриндя склеротизя олунмуш структур -  
аподем  гуршаьы  вардыр.  Щямин  гуршаг  бир  ъцт  аподемадан 
(кутикулйар чыхынты) формалашыр.  
Бундан  башга,  гуршаьын  ямяля  эялмясиндя  бир  ъцт 
енли  субэенитал  лювщя  вя  гуршаьын  клапанлары  иштирак  едир. 
Мяншя етибары иля щямин гуршаг ектофалликулйар мембрандан 
ямяля эялир ки, бунун цзяриндя епифаллус – склеротизя олунмуш 
мцряккяб структур йерляшир. 
Чяйирткялярин  мцхтялиф  нювляринин  еркяк  фярдляриндя 
серкиляр  вя  субэенитал  еркяк  лювщяляр  фярглидир.  Она  эюря  дя 

 
95
тяйинат  заманы  идентификасийа  органы  кими,  бу  яламятдян 
истифадя олунур. 
 
Coleoptera: Dytiscus marginalis L.  Цзяр бюъяйин 
ембриоэенезиндя  гарынъыг 11 буьумдан  (пиэидиумун 
лювщяси  мцстясна  олмагла)  ямяля  эялир.  Лакин  чох  тез  бир 
заманда  рцшеймин  гарынъыьынын  сайы 10-а  енир  вя  артыг, 
сцрфядя  йалныз 9 буьуму  ашкар  етмяк  олур.  Йеткин 
бюъяклярдя  гарынъыг 8-буьумлудур  (шякил 49, А,  Б). 
Гарынъыьын  щяр  бир  сегментиндя  (шякил 49, А,  Б)  бел 
галханъыьыны- тергити, гарын галханъыьыны – стернити вя ики йан 
галханъыьы – плеврал лювщяляри эюрмяк олар. 
Тяърцбя  мяшэяляляриндя  гарынъыьын  сегментлярини 
тядгиг едяркян, илкин мярщялядя елитралар вя ганадлары тяърид 
етмяк тяляб олунур.  
А                                                              Б 
                                                  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 49.  Dytiscus marginalis   цзяр  бюъяйин  гарынъыьынын 
гурулушу(Иванов вя б., 1983 эюря): А –гарынъыьын йандан эюрцнцшц 
(
1-  биринъи  гарынъыг  буьумунун  тергити, 2-8- II-VIII    гарынъыг 
буьумларынын  стернити, 9- анал  вя  йа  пиэидиал  лювщя, 10- сонунъу    - 
сяккизинъи  гарынъыг  стигмасы, 11-17- VIII-II  гарынъыг  сегментляри); 
Б – 
стигмалар  (
1-  плеврал  пярдя, 2- гарынъыьын  икинъи  стигмасы  (биринъи 
эюрцнмцр), 3-8 – II-VII  гарынъыг  сегментляринин  стернитляри, 9- плеврал 
лювщя, 10- VIII    буьумун  тергити, 11- буьумарасы  пярдя, 12-18- VII-I 
буьумларын тергитляри) 
 
96
Сонрадан  йарма  ийняси  васитясиля  гарынъыьын  I-VIII 
буьумларына  аид  олан  тергитляри,  щямчинин   II-VIII 
буьумларын 
стернитлярини 
кянарлашдырмаг 
лазымдыр. 
Гарынъыьын  биринъи  буьумунун  плеврал  лювщяляри  йохдур, 
стернит ися редуксийайа уьрамыш вя архадюшля сых бирляшмишдир. 
Гарынъыьын  сяккизинъи  буьумунда  плеврал  лювщяляр 
йохдур  вя  стернитляр,  ъинси  йарыьы  юртян  ъинси  клапана 
чеврилмишдир. 
Тергитляр,  гарынъыьын  бел  тяряфини  юртян,  нисбятян  зяиф 
склеротизя  олунмуш  щярякятли  сятщини  ямяля  эятирир.  Беля  ки, 
тергитляр  юз  араларында  вя  плеврал  лювщялярля  йумшаг 
пярдялярля  ялагялянирляр.  Гарынъыьын  йан  пярдяляринин 
цзяриндя  стигмалар  йерляшир  (шякил 49, Б).  Стигмалардан 
биринъи 4 ъцтц  сярбяст  йерляшир,  диэярляри  ися  йерляшдийи 
буьумун  тергити  иля  даща  сых  баьлыдыр,  сяккизинъи  стигма – 
сяккизинъи тергитин юн кянарына дахил олмушдур. Щямин тергит 
йухарыдан  анал  вя  йа  пиэидиал  лювщянин  эюрцнмяйян  тяряфини 
юртцр. 
Изяр  бюъяйин  стернитляри  эцълц  хитинляшмишдир.  Икинъи, 
цчцнъц  вя  дюрдцнъц  стернитляр  бир-бириня  сых  бирляшмишдир. 
Бешинъи,  алтынъы  вя  йеддинъи  стернитляр  бир-бири  иля  пярдя 
васитясиля ялагялянир. Икинъи стернит ики склеритдян ибарятдир ки, 
онларын арасында мясафя вардыр. Щямин йеря метастернумун 
чыхынтылары  кечир.  Цчцнъц  стернитин  юн  кянарынын  ортасында 
батыглыг 
вардыр. 
Щямин 
чюкяклик 
арха 
айагларын 
бурмаларынын щярякятлилийини тямин едир.  
Стернитлярин йан кянарлары бир гядяр галынлашмышдыр вя 
йухары  гатланыр.  Онлар  даща  йахшы  икинъи  стернитдя  инкишаф 
етмишдир.  Стернитлярин  йан  кянарынын  инкишафы  иля  плеврал 
лювщялярин  инкишафы  тярс  мцтянасибдир.  Йяни  плеврал  лювщяляр 
эцълц  инкишаф  етдийи  щалда,  стеритлярин  йан  кянары  бир  гядяр 
инкишафдан  галмыш  олур.  Икинъи  стернитдя  йан  лювщяляр  даща 
дар, алтынъыда – эениш, йеддинъи стернитдя ися йалныз буьумун 
юн щиссясиндя йахшы инкишаф етмишдир. 

 
97
Беляликля,  цзяр  бюъяйин  гарынъыьында  ялагяляндириъи 
баьларын  олмасы,  онун  арха  уъунун  щярякятлилийини  тямин 
едир: 5-7-ъи  стернитляр,  юзляринин  арха  кянары  иля  бир-биринин 
цзяриня кечир. Сонракы буьумларын стернитляри йумуртагойан 
вя копулйатив органларын формалашмасында иштирак едир. 
 
Hymenoptera: Apis mellifera L.  Арынын 
гарынъыьынын  гурулуш  хцсусиййятляри,  билаваситя  гарынъыьын 
сонунда йерляшян санъыъы ийнянин ролу иля ялагядардыр. Ишчи ары 
вя ана арынын гарынъыьы защирян йахшы эюрцнян 6 буьумдан, 
еркяк арынынкы ися 7 буьумдан формалашыр (шякил 50). 
 
А                                                        Б
 
 
 
 
 
 
                                                    
 
 
Шякил 50. Ишчи арынын гарынъыьынын гурулушу: А- структуру; Б- йеткин 
фярддя гарынъыьын эюрцнцшц (
1-5-гарынъыьын тергитляри, 1ъ-6ъ- гарынъыьын 
стернитляри, 7- стигмалар, 8- мум ифраз едян вязи) 
 
Арыларда  алты  буьумдан  башга,  гарынъыьын  биринъи 
буьуму (аралыг) да вардыр ки, о, дюш шюбясиня дахилдир. Она 
эюря дя морфоложи ъящятдян дюш иля гарынъыг арасында йерляшян 
саплаг,  яслиндя  гарынъыьын  биринъи  вя  икинъи  буьумларынын 
арасында  сярщяддир.  Ишчи  вя  ана  арынын  конусабянзяр  арха 
буьумунун  дахилиндя  сон  буьумун  рудументляри  йерляшир. 
Морфоложи  ъящятдян  щямин  рудументляр  сяккизинъи  буьума 
аиддир  вя  цзяриндя  стигмалар  олан 2 ядяд  лювщя  шяклиндядир. 
Бунлара стигмадашыйан лювщяляр дейилир. 
Гарынъыьын  щяр  буьуму  (диэяр  буьумайаглыларда 
олдуьу  кими)  ики  йарымщалгадан – бюйцк  тергит  (бел)  вя 
 
98
юлчцляриня  эюря  бир  гядяр  кичик  олан  стернитдян  (гарын) 
ибарятдир.  Тергитляр  вя  стернитляр  юз  араларында  назик  хитин 
пярдя иля баьлыдыр. Щяр гарынъыг щалгасы диэяр щалгаларла хитин 
пярдя  васитясиля  бирляшир.  Бу  заман  бир  щалга  диэяр  гоншу 
щалганын  цзярини  юртцр.  Гарынъыг  щалгаларынын  бу  цсулла  бир-
бири  иля  бирляшмяси  гарынъыьын  щям  узунуна,  щям  дя  ениня 
эенишлянмясиня имкан верир.  
Арыларда  гарынъыьын  щяъмъя  бюйцмя  габилиййятинин 
биоложи  ящямиййяти  бюйцкдцр:  арынын  гарынъыьында  щязм 
органлары, ана ары вя еркяк арыларда ъинси органлар ясас йери 
тутур. 
Арыларын зобу нектар, бал вя су иля долдугда, гарынъыг 
бюйцйцр  вя  онун  щяъминя  эюря  эенишлянмяси  тяляб  олунур. 
Щямчинин, гышда арынын арха баьырсаьы екскремент кцтляси иля 
долу олур. Тязя чыхмыш ъаван ана арынын гарынъыьы узун вя ири 
олур,  чцнки  о,  щяля  баьырсаьындан  екскрементляри  хариъ 
етмямишдир.  Бир  мцддятдян  сонра  гарынъыг  бюйцмяйя 
башлайыр:  бу  бюйцмя  йумурта  боруларынын  инкишафы  иля 
баьлыдыр. 
Еркяк  арынын  гарынъыьы  бир  сыра  яламятляриня  эюря 
фярглянир: сяккизинъи буьуму бел тяряфдян айдын эюрцнцр, бу 
буьумун  стернити  йалныз  йандан  кичик  лювщя  шяклиндя 
эюрцнцр,  доггузунъу  буьумун  стернити  зяиф  хитинляшмиш, 
инкишафдан галмышдыр, лакин тергити йахшы хитинляшмиш вя бир ъцт 
лювщя  дашыйыр.  Щямин  лювщялярин  арасында  анус  йерляшир. 
Ъцтляшмя  заманы  щямин  лювщяляр  еркяк  фярдлярдя  ъинси 
органла бирликдя хариъя ачылыр. 
Ишчи арынын гарынъыьынын 4-7 –ъи стернитляри цзяриндя ики 
ядяд назик вя ачыг рянэли хитин сащяляр вардыр ки, бунлары мум 
эцзэцляри  адландырырлар.  Щямин  мцм  эцзэцлярин  алтында 
шякилдяйишмиш дяриалты щцъейряляр вардыр ки, бунлар мум ифраз 
едян вязиляр  функсийасыны йериня йетирирляр.  
Арылар гарынъыг васитясиля тяняффцс щярякятлярини йериня 
йетирирляр,  йяни  учушдан  гайыдан  арынын  субстрат  цзяриндя 
отуран  кими,  гарынъыьы  йыьылыб-ачылмаьа  башлайыр.  Гарынъыьын 

 
99
тяняффцс щярякятляри йалныз щяр тергит вя стернитин язяляляринин 
диэяр буьум тергит вя стернити иля баьлы олмасы нятиъясиндя баш 
верир. Гарынъыьын арха буьумунун тергит вя стернити арасында 
санъыъы  ийняни  (нештяри)  дашыйан  апарат  (шякил 51),  анал  вя 
ъинси дяликляр йерляшир. 
Дюшцн  тяркибиня  дахил  олан  биринъи  буьум  иля 
гарынъыг,  саплаг  васитясиля  бирляшир.  Саплаг,  биринъи  гарын 
буьумунун  арха  щиссясиндян  вя  икинъи  буьумун  юн 
щиссясиндян ямяля эялир. 
 
  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 51.  Арынын ийнядашыйан апараты: 
1-
бюйцк  зящяр  вязи, 2- зящяр  вязинин 
резервуары, 3- кичик зящяр вязиси, 4- ийнянин 
чыхынтысы, 5- стилетляр, 6- квадрат  лювщя, 7- 
узунсов лювщя, 8- цчбуъаг лювщя 
 
 
 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   10   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin