Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə14/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18

                                            А
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Б 
  
Шякил 114. Аьаъа  зярярверян 
щяшяратын топланмасы:
А- гапаг-
лы ентомоложи торла; Б- ентомоложи 
чятирля 
 
 
Суда  йашайан  щяшярат  нюв-
ляринин топланмасы цчцн исти-
фадя олунан су торунда кися 
капрон вя йа канвадан ща-
зырланыр.  Ентомоложи  торла 5-10 дяфя  субстрат  цзяриндя  чал-
дыгдан сонра ири нювляри ентомоложи пробирка, кичик щяшяраты 
ися  ексгаустер  васитясиля  (вя  йа  исладылмыш  кичик  фырча  иля) 
кисядян чыхармаг лазымдыр (шякил 115, А, Б). 
Щяшяратын бир чох нювляри алагаранлыг вя ахшам саат-
ларында  фяал  олдуьу  цчцн  онларын  топланмасында    ишыг  тяля-
ляриндян  истифадя  олунур.  Онлар  мцхтялифдир – ади  електрик 
лампасы  иля  ишляйяндян  ултрабянювшяйи    ишыглы  тяляляр  мюв-

 
183
ъуддур. Щямин ишыг мянбяйинин архасында вя торпаг цзяриня 
аь парча сярилир, бура отуран щяшярат топланыр (шякил 115, Ъ). 
 
                                А                 Б 
 
   
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ъ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 115. Щяшяратын  топланмасы: 
А-  ексгаустер  нювляри;  Б- 
ексгаустерля ишлямя гайдасы; Ъ- ишыг тяляляри 
 
Чох  вахт  кяпянякляри  топламаг  цчцн  ъялбедиъи 
маддялярдян  истифадя  олунур,  мясялян,  балдан.  Адятян  бал 
истифадя етмякля щям эцндцз, щям дя ахшам саатларында фяал 
олан кяпянякляри топламаг мцмкцндцр. 
 
184
Торпагда  йашайан  щяшярат  нювлярини  топламаг  цчцн 
хцсуси  еклекторлардан  истифадя  олунур.  Адятян  щоризонтал 
торпаг  гатындан  (вя  цзяриндяки  дюшянякдян)  эютцрцлмцш 
нцмуня  ачыг  рянэли  парча  вя  йа  полиетилен  цзяриня  кечирилир. 
Яввялъя,  ял  иля  вя  йа  торпаг  яляйинин  васитясиля  нисбятян  ири 
олан  мезофауна  сечилир,  сонрадан  даща  кичик  нювляри 
айырмаг цчцн еклекторун тору цзяриня гойулур. Еклектор са-
дя гурулушлудур – диаметри 20-30 см олан гыфын енли тяряфиня 
торпаг нцмуняли тор (вя йа яляк) гойулур, алт тяряфиня ися ичя-
рисиндя фиксяедиъи мящлул олан (зяиф фаизли спирт вя йа формалин) 
габ  йерляшдирилир.  Торпаг  гурудугъа  ичярисиндя  олан  щяшя-
ратлар  ашаьыйа  доьру  йердяйишир  вя  нятиъядя,  габын  ичярисиня 
дцшцрляр. 
Бир чох спесифик нювляри эюбяляк, пейин, щейван ъясяди, 
аьаъ габыьы алтындан вя с. йыьмаг олар. 
Мцхтялиф цсулларла топланмыш материалы юлдцрмяк тяляб 
олунур. Бунун цчцн морилкалардан (аьзында мантар гапаьы 
олан шцшя банка) истифадя олунур (шякил 116).  
 
Шякил 116. Щяшяратын  юлдцрцлмяси 
цчцн истифадя олунан габ (морилка): 
А- ади; Б- тякмилляшмиш 
 
Ади  морилкаларын  ман-
тарына  пробирка  бирляшдирилир  вя 
онун  цзяриня  ефир  вя  йа  хлоро-
формда  исладылмыш  памбыг  кечи-
рилир. Юлдцрцлмцш щяшяраты банка-
нын ичярисиндя ямяля эялян бухарлар ислатмамаг цчцн ора филтр 
каьызындан  кясилмиш  золаглар  йерляшдирилир.  Адятян  бюъякляр 
морилкада 5-6 саат (бязян 1 сутка) сахланылыр. Мцхтялиф щяшя-
рат  нювлярини  бюъяк,  кяпяняк,  милчяк  вя  с.  бир  габда  сахла-
маг олмаз. 
Йай  айларында  топланмыш  чохлу  сайда  щяшярат  нюв-
лярини тез бир заманда ишлямяк, йяни мантировка етмяк (дц-
зялтмяк) чятин олдуьу цчцн онлары гыша сахламаг лазым эялир. 

 
185
Бунун  цчцн  щяшяратлары  мцвяггяти  сахлама  шяраитиня 
кечирмяк тяляб олунур. Бу мягсядля, «дюшякъя» адланан на-
зик  памбыг  гатларынын  цзяриня  щямин  материал  дцзцлцр. 
Дюшякъяляр 3-5 мм  галынлыгда  олуб,  сахланылаъаг  гутуларын 
юлчцсцндя  кясилир.  Щямин  памбыг  гаты  цзяриня  щяшяратлар 
дцзцлдцкдян сонра цстцня щямин юлчцдя кясилмиш вя цзяриндя 
гялямля  лазым  олан  мялуматлар  (топланма  йери  вя  вахты, 
субстрат)  йазылдыгдан  сонра  каьыз  зярфя  йерляшдирилир. 
Сонрадан щямин зярфляр онлар цчцн нязярдя тутулмуш гутуйа 
щоризонтал  шякилдя  цст-цстя  йыьылыр.  Материал  узун  мцддят 
галаъагса, гутуйа нафталин ( йа да гоз йарпаьы, тцтцн гары-
шыьы) гойулур. 
Коллексийаларда  щяшяраты  сахламаг  вя  тяйинаты  апар-
маг  цчцн  ися  хцсуси  ентомоложи  ийнялярля  онлары  гутулара 
санъмаг лазымдыр: 
Щяшяратларын  гутулара  йерляшдирилмяси  цчцн  хцсуси  ий-
нялярдян  истифадя  олунур.  Адятян  ийня  (кяпяняк,  милчяк, 
 
186
пярдяганадлы вя с.) дюш нащиййясиня вя йа саь ганадцстцнцн 
юн 4/1 щиссясиня  (бюъяк,  тахтабити,  дцзганадлы)  тахылыр.  Тах-
табитилярдя  галханын  ортасына  ийня  санъылыр.  Ийняляря  тахыл-
мамышдан  яввял  ганадлары  олан  нювлярин  ганадлары  дцзял-
дилмялидир.  Бунун  цчцн  мцвяггяти  вя  даими  дцзлян-
дириъилярдян истифадя олунур (шякил117). 
 
Шякил 117. Ганадларын  мцвяггяти  дцзляндириъиляри: 
1-  кибрит  гутусу 
цзяриндя, 2- шырымы олан бюйцк мантар цзяриндя, 3- мантар кясийи цзярин-
дя, 4,5,6- памбыг гатлы картон цзяриндя 
 
Чох кичик щяшяратлар (пярдяганадлылар) галын каьыздан 
щазырланмыш  цчбуъаг  вя  йа  дцзбуъаг  кясикляр  цзяриндя  быь-
ъыглары  вя  айаглары  дцзялдилмякля  йерляшдирилир.  Кичик  щяшя-
ратлар гыса вя назик ентомоложи ийняляр – минусийаларла  бяр-
кидилирляр.  

 
187
Адятян  мясялян,  кяпяняйин  ганадларыны  дцзялтмяк 
цчцн  илк  нювбядя,  ийня  иля  перпендикулйар  истигамятдя  бя-
дянин ортасына ийня тахылыр. Сонрадан ийняли кяпяняк дцзлян-
дириъинин  шырымынын  диб  щиссясиня  ийняси  иля  бяркидилир  (шякил 
118). Шырым еля юлчцдя ачылмалыдыр ки, кяпяняйин (вя йа башга 
нювцн) дюш вя гарынъыг щиссяляри ора кечя билсин. 
 
Шякил 118. Кяпяняйин дцзляндириъидя бяркидилмя гайдасы 
 
Яэяр ийняйя кечирилмиш кяпяняк фырланырса, онда онун 
йанлары да ийня иля бяркидилир (шякил 118). Лакин бу заман ий-
няляр кяпяняйин юзцнц дешмир, садяъя олараг, шырымын диби вя 
диварларына  тахылыр.  Бундан  башга,  кяпяняйи  дцзляндириъидя 
бяркитмяк цчцн онун алтына памбыг гоймаг олар. Ганадлар 
дцзляндириъи цзяриндя ейни сявиййядя галмалыдыр (йухары вя йа 
ашаьы ола билмяз). Щяшяратын айагларыны гарынъыьын алтына яй-
мяк лазымдыр ки, онлар мане олмасынлар. Обйектя тяляб олу-
нан  бу  вязиййяти  ялдя  етдикдян  сонра,  габагъадан  щазыр-
ланмыш калка золагларыны (папирос каьызы вя йа салафан, щятта 
гязет олар) кичик фярдляр цчцн 0,2-0,4 мм, бюйцкляр цчцн ися 
0,5-1 см юлчцдя, ганадларын арасына кечирмяк лазымдыр (шякил 
118). Сонрадан щямин золагла юн вя арха ганадлар субстрата 
 
188
сыхылыр.  Ганадлар  дцзляндириъинин  цзяриндя  сыхылдыгдан  сонра 
ийня васитясиля золаг юн ганадын гаршысында бяркидилир. Каьыз 
золаг сол ял иля архайа доьру дартылыр, ийня иля (саь ялля) ганад 
бир  гядяр  габаьа  чякилир.  Ганады  ийня  васитясиля  галын 
дамарынын ясасындан (юзцнц зядялямядян) чякмяк лазымдыр. 
Арха ганад да юн ганад кими щямин ийня иля бир гядяр юня 
чякилир.  Золаьы  ганадын  цзяриндя  ещтийатла  чякмяк  лазымдыр. 
Бу  заман  юн  ганад  арха  ганады  бир  гядяр  юртмялидир. 
Дцзялмиш вязиййятдя юн вя арха ганадлар арасында бюйцк ол-
майан  бошлуг  галыр.  Бир  тяряфдян  тамамиля  дцзялмиш 
ганадлар  каьыз  золаьы  иля  сыхылыр  вя  арха  уъу  ийня  иля  бярки-
дилир. Сонрадан диэяр тяряфин ганадлары ейниликля дцзялдилир. 
Ийня цзяриня санъылмыш щяр бир щяшяратын етикети олма-
лыдыр. Бурада ъоьрафи (топландыьы йер, тарих, тядгигатчынын со-
йады)  вя  тяйинат ( нювцн  ады,  тяйинат  апармыш  шяхсин  сойады 
вя ил) эюстярилмялидир. 
Щяшяратын  тяйинаты  дедикдя  нювцн  ады  вя  аид  олдуьу 
дястя, фясиля, ъинсин мцяййянляшдирилмяси нязярдя тутулур. 
Тяйинат  ъядвялинин  мювзусу  теза  (нювцн  спесифик 
яламятляри)  вя  антитеза  (якс  яламятляр)  ясасында  формалашыр. 
Тяйинатда  нюмрялярдян  истифадя  олунур:  щяр  бир  теза 
нюмрялянир вя мющтяризядя антитезанын нюмряси гейд олунур. 
Яэяр  щяшяратын  яламятляри  теза  яламятляриня  уйьун  эялирся, 
онда антитезаны охуйуб, онда эюстярилян яламятлярин тяйинаты 
апарылан  щяшярат  нювцня  уйьун  эялмядийи  дягигляшдирилмяли 
вя сонрадан, нювбяти тезайа кечилмялидир. Бу гайда иля теза 
вя  антитезалары  дястя,  фясиля,  ъинс  вя  йа  нюв  адына  гядяр  да-
вам етдирмякля, нятиъядя щяшяратын тяйинаты битмиш олаъагдыр. 
Нювля битян тезанын сонунда (бязян ъинсин ады иля) щяшяратын 
бядянинин  узунлуьу  щаггында  мялумат  верилир.  Яэяр  бу 
рягямляр  бядянин  цмуми  узунлуьуну  характеризя  етмяйиб, 
ганадын  узунлуьу,  ачылмыш  вязиййятдя  юлчцсц,  гарынъыьын 
узунлуьуну  якс  етдирирся,  буну  айрыъа  гейд  етмяк  тяляб 
олунур.  

 
189
Мялум  олмайан  нювцн  тяйинатыны  щяшярат  йарым-
синифляри вя дястяляринин цмуми тяйинат ъядвялляриндян башла-
маг лазымдыр. 
Тяйинат  ъядвялляриндя  щяшяратларын  азярбайъан  (рус 
ола билир) вя латын дилляриндя адлары верилир. Бунлардан латын ады 
даща стабил, дяйишилмяздир. 
 
 
 Мювзу 3. Щяшярат йарымсинфи вя дястяляринин 
 
цмуми тяйинат ъядвялляри 
 
1(8)  Ганадлар  йохдур.  Гарынъыг  буьумларынын  алт  тяряфиндя 
мцхтялиф  чыхынтылар,  биринъи  гарынъыг  буьумунун  цзяриндя 
дахиля чякиля билян боруъуг вя йа бядянин уъунда гатланан 
чянэял  вардыр.  Чох  кичикюлчцлц  щяшяратлардыр
(шякил 119,  бах: 
ялавяляр)……………………………………………………………… 
 …………………...… Илкганадсызлар йарымсинфи (Apterygota) 
2
 (3) Быьлар  йохдур.  Гарынъыг 12-буьумлудур.  Юн  ъцт 
айаглар чох узундур (шякил 119, 1)……………………………
 
……………………………………..Быьсызлар дястяси (Protura) 
3(2)  Быьлар  вардыр.  Гарынъыг 10 буьумдан  артыг  дейил. 
Биринъи ъцт айаглар диэярляриндян узун дейил. 
4(5)  Гарынъыг 4-6 буьумлудур.  Быьлар 3-6-буьумлу  олуб, 
щяр  ики  зирвя  буьуму  щалгалыдыр.  Бядян  уъунда  алт  тяряфдя 
тулланма чянэяли вардыр (шякил 119, 2,5)………………………. 
……………Айаггуйруглулуар дястяси (Podura.s Collembola) 
5(4)  Гарынъыг 10-буьумлудур.  Быьлары  чохлу  сайда  гыса 
буьумлардан  ибарятдир.  Гарынъыьын  биринъи  буьуму  ашаьыда 
борусуздур. 
6(7) Бядянин уъунда бир ъцт гуйруг саплары вя йа гысгаъвари 
чыхынтысы  вардыр.  Бядян  инъядир,  цзяри  пулъугсуздур.  Эюзляр 
йохдур. Пянъя бирбуьумлудур (шякил 119, 6)………………… 
…………………………….…Икигуйруглулар дястяси (Diplura) 
 
190
7(6)  Гарынъыьынын  зирвяси 3 ядяд  буьумлу  гуйруг  саплыдыр. 
Бядян  адятян  пулъугла  юртцлцдцр.  Эюзляр  олмайа  да  биляр. 
Пянъя 3-5-буьумлудур………………………………………... 
…………………………....Гылгуйруглулар дястяси(Thysanura) 
8(1)  Ганадлар  вардыр.  Яэяр  ганадлар  йохдурса,  онда 
гарынъыг алт тяряфдя чыхынтысыздыр. Чыхынтылар олса да йалныз га-
рынъыьын  зирвясиндя  олуб,  башга  гурулуша  маликдир.  Бядян 
юлчцляри мцхтялиф ола билир……………………………………… 
…………………….Ганадлы щяшяратлар йарымсинфи (Pterygota)
  
 
9(38)  Аьыз  апараты  йахшы  инкишаф  етмиш  цст  чяняляря  маликдир  вя 
ялавя олараг, хортумлудур – эямириъи-йалайыъы. 
10(13)  Юн  ганадлар  мющкям  склеротизя  олунмуш  дамарсыз 
елитралара чеврилмишдир. 
11(12)  Бядянин  уъунда  характерик  узун  гысгаъвари  чыхынтылары 
вардыр. Айаглар гысадыр, эязиъидир, 3-буьумлу пянъялидир…………. 
………………..Дяриганадлылар вя йа гулаьаэирянляр(Dermatoptera) 
12(11) Бядянин уъунда гысгаъвари чыхынтылары инкишаф етмямишдир 
………………………..…Сяртганадлылар вя йа бюъякляр(Coleoptera) 
13(10) Юн ганадлар бярк дейил(буйнузлашмамышдыр), дяривари 
олса да дамарлыдыр. Бязян ганадлар олмур. 
14(17) Быьлар чох гысадыр, щятта башдан хейли гыса олур. 
15(16)  Ганадлар  йахшы  инкишаф  етмиш  вя  дамарлыдыр.  Быьлар 
назикдир  вя  башдан  кичикдир.  Гарынъыг  узун  вя  назикдир, 
зирвясиндя  чыхынтылар  вар.  Формалар  иридир,  гамятли  узун-
совдур (шякил 120, 3 , бах: ялавяляр)……………………... 
…………………………..………..Ийняъяляр дястяси (Odonata) 
16(15) Ганадлар инкишаф етмямишдир. Формалары кичик вя йас-
ты бядянлидир (шякил 120, 4). Аьыз органлары эямириъи, башы бю-
йцкдцр. Истиганлы щейванларын паразитляридир………………. 
…………………………..Лялякйейянляр дястяси (Mallophaga) 
17(14) Быьлар башдан узундур. 
18(19) Баш димдик шяклиндя ашаьыйа доьру узанмышдыр (шякил 
120, 5), онун  уъунда  эямириэи  аьыз  апараты  йерляшир.  Га-
надлар  узунсовдур,  сакит  щалда  бел  тяряфдя  бир  гядяр 
йастыланмыш щалда гатланыр……………………………………. 
…………………………..Ягряб милчякляр дястяси(Mecoptera) 

 
191
19(18) Баш димдиквари дейилдир (бах: ялавяляр, шякил 120, 5). 
20(25) Структуруна эюря юн вя арха ъцт ганадлар ейнидир, сых 
дамарлыдыр. 
21(22)  Быьлар  эюзлярин  арасында  йерляшир.  Пянъя 5-бу-
ьумлудур  вя  буьумлары  енли  дейил.  Ганадларын  кянарында 
дамарларын  уъу  йайылмышдыр  вя  бядян  кичикдир,  ганадларын 
цзяри аь тозъуг иля юртцлцдцр………………………………….. 
……………………………Торганадлылар дястяси (Neuroptera) 
 
        Chrysoperia carnea (Neuroptera)   
 
 
 
 
 
 
 
22(21) Быьлар эюзлярин юнцндя бирляшир. Пянъянин 3 –ъц вя 4-
ъц буьумлары енлидир.  Ганадлар птеростигмасыз вя шяффафдыр. 
Дишиляринин  йумуртагойаны  олмур.  Сцрфяляр  суда,  йеткин 
фярдляр ися сащилдя олур. 
23(24)  Ганадлар  гонур  рянэли  вя  птеростигмасыздыр  (шякил 
121, 1). Юндюш енлидир вя пянъянин 4-ъц буьуму енлидир……. 
………….. Ириганадлылар вя йа саллагганадлылар (Megaloptera) 
24(23)  Юндюш  узунсовдур.  Пянъя 5-буьумлудур, 
буьумларын  щеч  бири  енли  дейил.  Ганадлар  птеростигмалыдыр, 
шяффафдыр. Дишилярин йумуртагойаны вар………………………. 
………………………..…..Дявяъикляр дястяси (Raphidioptera) 
25(20)  Юн  ъцт  ганадлар  даща  мющкям  вя  дярилидир. 
Ганадларын  дамарланмасы  торшякилли  олмаса  да  надир  кюн-
дялян  дамарлары  вар.  Юн  айаглар  даща  узундур,  балдыры 
дишъиклидир  вя  тутуъудур(шякил 121, 2, бах:  ялавяляр).  Гарын-
ъыьын зирвясиндя бир ъцт буьумлу серкиляр вар ………………
 
…………………………..Дявядялляйиляр дястяси (Mantoptera) 
 
192
26(27) Юн айаглар тутуъудур. 
27(26) Юн айаглар тутуъу дейил. 
28(29)  Арха  айаглар  тулланыъыдыр  вя  будлары  галынлашмышдыр 
(шякил 121, 3).Юн айаглар белвари, газыъыдыр. Юн ъцт ганадлар 
елитралара чеврилмишдир. Ъцт серкиляр йахшы инкишаф етмишдир….. 
…………………………...Дцзганадлылар дястяси (Orthoptera) 
29(28) Арха айаглар тулланыъы дейил (яэяр тулланыъыдырса, онда 
юн  вя  арха  ганадлар  пярдялидир  вя  серкиляр  йохдур),  юн 
айаглар газыъы дейил. 
30(31)  Башын  цзяри  енляшмиш  юндюшля  юртцлцдцр  (шякил 121, 4) 
вя  ашаьыйа  доьру  йюнялмишдир.  Юн  ъцт  ганадлар  арха  га-
надлара нисбятян бир гядяр мющкямдир…………………… 
…………………………….…Тараканлар дястяси(Blattoptera) 
31(30)  Баш  сярбястдир,  аьыз  органлары  иля  бирликдя  юня  вя  йа 
архайа йюнялмишдир. 
32(37)  Юндюш  ортадюшдян  айдын  шякилдя  айрылыр.  Баш  йас-
тылашмыш  вя  аьыз  органлары  иля  юня  доьру  йюнялмишдир. 
Пянъяляр 2-4-буьумлудур. Гарынъыг щеч бир вахт саплаглы ол-
мур вя айдын ифадя олунмур. 
33(36)  Серкиляр  вардыр.  Орта  юлчцляря  малик  олан  щяшярат-
лардыр. 
34(35)  Серкиляри бюйцкдцр, 2-буьумлудур. Пянъялярин биринъи 
буьуму галынлашмышдыр (шякил 122, 1, бах: ялавяляр)………… 
…………………………..………Ембиляр дястяси(Embioptera) 
35(34)  Серкиляр  кичикдир, 1-буьумлудур.  Пянъялярин  биринъи 
буьуму галынлашмамышдыр. Юн вя арха ганадлар ейнидир….. 
………………………………..….Термитляр дястяси (Isoptera) 
36(33) Серкиляр йохдур (шякил 122, 2). Чох кичик юлчцляря ма-
лик олан щяшяратлардыр. Юндюш айдын тяърид олунмуш вя сечилян 
юнбели  вар.  Баш  нисбятян  бюйцкдцр,  габарыг  эюзляри  вар. 
Ганадлар  дальавари  яйилмиш  дамарлыдыр.  Бядян  йумшаг  юр-
тцклцдцр……………………………………………………… 
………..…Гуру отйейянляр вя йа саманйейянляр(Psocoptera) 
37(32)  Юндюш  ортадюшля  битишикдир  (шякил 122,3). Эюзляр  га-
барыг  дейил.  Ганадлар  яйилмяйян  дамарлыдыр  вя  йахуд 

 
193
бядянин  юртцк  гаты  мющкямдир.  Чох  кичик  нцмайяндялярдя 
чох  вахт  ганадлар  дамарсыздыр.  Башда  аьыз  органлары  ашаьы 
йюнялмишдир.  Пянъяляр  адятян 5-буьумлудур.  Гарынъыг  чох 
вахт саплаглыдыр, дишилярдя йумуртагойан олур……………… 
……………………….Пярдяганадлылар дястяси (Hymenoptera) 
38(9)  Аьыз  апараты  эямириъи  дейил,  мандибулалар  инкишаф 
етмямишдир. Бязян аьыз апараты бцтювлцкдя инкишафдан галыр.
 
39(42)  Аьыз  апараты  буьумлу  хортум  шяклиндядир.  Хортум 
дюш буьумларынын алтына гатланмышдыр. Гидаланмайан еркяк-
ляр бир ъцт ганадлара вя уъда саплара маликдир. 
40(41)  Хортум  башын  алт  тяряфиндян  айрылыр  вя  йа  онун  арха 
тяряфиня йерини дяйишир (шякил 122,4). Юн ганадлар (яэяр варса) 
ейниъинслидир  вя  сакит  щалда  юртцк  шяклиндя  йерляшир,  йяни 
гарынъыьы  няинки  цст  тяряфдян,  щямчинин  йанлардан  да  юртцр. 
Бязи  формалар  бир  ъцт  ганадлар  вя  бядянин  уъунда  саплара 
маликдир, диэярляри ися щярякятсиз кисяъикляр, галханъыг, мум 
ифразаты вя с. мцщафизя олунур………………………………… 
…………………..Бярабярганадлылар дястяси (Homoptera) 
41(40)  Хортум  баш  капсуласынын  юн  кянарындан  айрылыр.  Юн 
ганадлар (яэяр варса) гарынъыг цзяриня йасты шякилдя гойулур 
вя ейниъинсли дейилляр. Ганадларын зирвя щиссяси шяффаф, инъядир, 
галан щиссяси ися даща сярт вя чох вахт тутгундур…………… 
…..Йарымсяртганадлылар вя йа тахтабитиляр дястяси(Hemiptera) 
42(39)  Аьыз  апараты  гыса  конус  вя  йа  буьумсуз  хортум 
шяклиндядир. Аьыз органлары инкишафдан галмышдыр. 
43(44)  Бядян  дяриваридир,  йанлардан  йастылашмышдыр  (шякил 
123, 2, бах:  ялавяляр).  Арха  айаглар  тулланыъы  типдядир. 
Мямялиляр вя гушларын паразитляридир………………………… 
……………………….…………Биряляр дястяси (Aphaniptera) 
44(43) Бядян мцхтялиф формалыдыр вя щеч бир вахт йанлардан 
йастылашмыш дейил, арха айаглар тулланыъы типдя дейилдир. 
45(48)  Аьыз  апараты  гыса,  бязян  дахиля  чякиля  билян  конус 
шяклиндядир. Бядяни йастылашмышдыр. 
46(47)  Дюш  шюбяси  буьумлудур  (шякил 123,3). Бядян  чох 
кичикдир,  быьъыглар 6-9-буьумлудур.  Айаглар  гысадыр.  Пян-
 
194
ъяляр 1-2-буьумлудур, уъ щиссядя говуьу вардыр. Ганадлары 
ики ъцтдцр, арха кянары тцклцдцр. Биткилярин цзяриндя йашайыр-
лар…………………………………………….…………………
……………………………..…Трипсляр дястяси (Thysanoptera) 
47(46)  Дюш  шюбяси  буьумлу  дейил  (шякил 123, 4). Ганадлары 
йохдур. Буьъыглары баш узунлуьунда олуб, 3-6-буьумлудур. 
Пянъя  бир  ядяд  яйри  ъайнаглыдыр.  Чыхынтылары  йохдур. 
Мямялиляр вя инсанын паразитляридир…………………………... 
……………………………………….Битляр дястяси(Anoplura) 
48(45)  Аьыз  апараты  хортум  шяклиндядир  вя  йа  инкишафдан 
галмышдыр. 
49(56) Ганадлар йахшы инкишаф етмишдир, лакин яэяр йалныз бир 
ъцт  ганадлары  варса,  онда  бядянин  уъунда  узун  гуйруг 
саплары олур. 
50(51)  Быьъыглар  башдан  гысадыр.  Юн  айаглар  узундур  (шякил 
123, 5). Гарынъыьын зирвясиндя 2-3 ядяд узун саплары вардыр. 
Ганадлар  тордур,  арха  ганадлар  йа  юндякиндян  кичик  олур, 
йа да тамамиля йохдур. Сцрфяляри суда йашайыр……………… 
………………………….Эцндяъяляр дястяси (Ephemeroptera) 
51(50) Быьъыглар башдан чох узундур. 
52(53)  Баш  аьыз  органлары  иля  юня  доьру  йюнялмишдир  (шякил 
124,1,  бах:  ялавяляр).  Ганадларын  цзяриндя  тцкъцкляр  вя 
пулъуглар йохдур. Арха ганадлар ясасына доьру енлянмишдир 
вя  узунуна  дамарлары  олан  чыхынты  ямяля  эятирир.  Цст  вя  алт 
чяняляри  инкишафдан  галмышдыр.  Гарынъыг  бир  ъцт  серкилидир. 
Сцрфяляри суда йашайыр…………………………………………. 
………………………………..Бащарчылар дястяси (Plecoptera) 
53(52)  Баш  аьыз  органлары  иля  ашаьыйа  доьру  йюнялмишдир. 
Ганадлар тцкъцкляр вя пулъугларла юртцлцдцр. 
54(55)  Ганадлар  вя  бядян  чох  асанлыгла  силинян  пулъугларла 
юртцлцдцр  (шякил 124, 2). Аьыз  спирал  шякилдя  бурулмуш 
хортумъугдан  ибарятдир,  надир  щалда  инкишафдан  галмыш  ол-
ур.  Чяня  чыхынтылары  адятян  олмур.  Бязян  цст  чяняляр  инкишаф 
едя билир………………………………………………………… 
….….Пулъугганадлылар вя йа кяпянякляр дястяси(Lepidoptera) 

 
195
55(54)  Ганадлар  вя  бядян  тцкъцклярля  юртцлцдцр.  Аьыз  ор-
ганлары редуксийайа уьрамышдыр. Бязян пулъуглар йалныз га-
надларын кянарыны юртцр. Цст чяняляр адятян олмур……….. 
……………………….......….Булагчылар дястяси (Trichoptera) 
56(49)  Йалныз  бир  ъцт  ганадлар  йахшы  инкишаф  етмишдир  вя  йа 
ганадлар тамамиля инкишафдан галмышдыр. 
57(58) Юн ъцт ганадлар инкишаф етмиш, арха ъцт ганадлар ися 
топузвари  вызылдаглара  чеврилмишдир  (шякил 124,3). Ганадсыз 
формаларын  айаглары  узундур.  Бядян  пулъугларла  юртцл-
мямишдир,  Хортум  инкишаф  етмишдир,  дцздцр,  спирал  шяклиндя 
бурулмамышдыр……………………….………………………. 
…………………………………Икиганадлылар дястяси (Diptera) 
58(57)  Арха  ганадлар  инкишаф  етмишдир,  юн  ганадлар  ися 
топузвари  чыхынтылара  чеврилмишдир.  Еркяк  фярдлярин  бядяни 
чох кичикдир, архадюшц бюйцкдцр вя 4-7-буьумлу быьлары вар-
дыр.  Диши  фярд  щяшярат  бядяниндя  паразитлик  едир,  гурда-
бянзярдир, эюзляри, айаглары вя ганадлары йохдур. Баш иля дюш 
кичик  башдюшя  чеврилмиш  вя  сащибин  юртцк  гатындан  хариъя 
чыхыр………………………………………………………….… 
…………………..……Йелпикганадлылар дястяси (Strepsiptera) 
59(12)  Юн  ганадлары  айдын  дамарлыдыр,  чох  вахт  тор  вя  йа 
пярдяганадлыдыр. Бядян тамамиля ганадсыз да ола билир. Бя-
дян  узундур,  назикдир,  чюпваридир  вя  йа  йарпагвари  енляш-
мишдир. Ганадлары аз да олса инкишаф етдикдя юн ганадлар щя-
мишя арха ганадлардан гысадыр………………………………. 
……………………………..Чюпъцкляр дястяси (Phasmoptera) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
196
   Мювзу 4. Щяшяратларын башлыъа дястяляринин 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   10   11   12   13   14   15   16   17   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin