Проф. Ф. Г. Аьамалыйев р я й ч и л я р



Yüklə 14,29 Mb.
Pdf görüntüsü
səhifə12/18
tarix03.02.2017
ölçüsü14,29 Mb.
#7572
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   18

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 88. Цзяр  бюъяйин  юнбел  нащиййясинин  саэитал  кясийи 
(Корсъщелт, 1923 эюря): 
1- хитин кутикула, 2- щиподерма, 3- вязили щцъей-
ряляр, 4- онларын  нцвяляри, 5- щцъейрядахили  секретор  апарат, 6- чыхарыъы 
ахарын хитин боруъуьу, 7- язяля лифляри 
 
 
Лакин  тцкъцклярдян  башга,  юртцк  гатында  хетоидляр 
дя    ола  билир  (шякил 87, 8). Хетоидляр  кутикуланын  гыйыгшякилли 
вя йа тцкшякилли чыхынтыларыдыр, йяни скулптур тюрямялярдир. 
 
154
Цзяр  бюъяйин  бядянинин  цзяриндя  чохлу  сайда, 
сяпялянмиш щалда йерляшян бирщцъейряли вязиляри вардыр ки, бу-
нларын  секрети  (аь  рянэли  майедир)  горхудуъу  функсийаны 
йериня  йетирир.  Айдын  шякилдя  щямин  вязиляр  шякил 88-дя  эю-
рцнцр. 
 
Щязм  системи.  Тяърцбя  дярсляриндя  щязм  системинин 
органлары иля ишя башламадан яввял, физиоложи мящлул дахилиндя 
йарылмыш щяшяратын баьырсаьы тяърид олунур. Айрылмыш баьырсаг  
сулема  фиксаторда  (Ъилсон  мящлулунда  вя  йа  башгасында) 
фикся  едилир.  Сонрадан  баьырсаг  щиссяляря  айрылыр  вя  цзяриня 
Петерфи  гарышыьы  парафиндя  вя  йа  парафин  вя 10%-ли  ары 
мумунун гарышыьы тюкцлцр. Щяр бир щиссянин юлчцсц тяхминян 
1-1,5 см олмалыдыр.  
                      А                                                    Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 89. Цзяр  бюъяйин  гида  борусунун  кюндялян  кясийинин 
эюрцнцшц  (Корсъщелт, 1923  эюря):
  А – цмуми (1- хитин  дюшяняк, 2- 
епители, 3- узунуна язяля, 4- щялгяви язялянин хариъи гаты); Б- бюйцдцлмцш 
щалда  
 
Бунлардан  галынлыьы 7,5-10 мкм олан кюндялян кясикляр 
щазырланмалы вя бир щиссяси Щейденгайна эюря щематоксилин, 
сонрадан  еозинля  рянэлянмялидир.  Диэяр  щиссяси  ися    Маллори 
цсулу иля рянэлянир. Даща йахшы щистоложи препарат ялдя етмяк 
цчцн  орта  баьырсаьын 2-3 кясийи  осмий  фиксаторунда  (Фле-

 
155
мминг вя Шамии) фикся етмяк мяслящятдир. Гида борусунун 
кюндялян кясикляринин эюрцнцшц цзяр бюъяйин мисалында шякил 
89 –да тягдим олунмушдур. 
Гида  бору  дяйирми  бору  шяклиндя  олуб,  бир  гядяр 
дорсовентрал истигамятдя йастыланмышдыр. Онун дивары галын, 
узунуна-бцкцшлц  хитин  дюшянякля  юртцлмцшдцр  (интима,  шякил 
89,  А).  Интима  алтында  назик  биргатлы  епители  йерляшир.  Епители 
назик  базал  мембрана  иля  ящатя  олунмушдур.  Гида  бору-
сунун язяляляри зяифдир(шякил 89, 3,4). Зоба кечян йердя гида 
борусу эенишлянир. 
Зобун  мясамяси  гида  борусуна  нисбятян  бюйцкдцр 
(шякил 90, А). 
 
А                                                                       Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 90. Dytiscus marginalis (Корсъщелт, 1923  эюря): 
А-  зобун 
кюндялян  кясийи( 1,2- узунуна  вя  щялгяви  язяляляр, 3- епители, 4- хитин 
дюшяняк); Б- юн баьырсаьын саэитал кясийинин схеми (1- гида борусу, 2,3- 
зоб, 4- чейняйиъи  мядя, 5- онун  арха  камерасы, 6- кардиал  клапанын 
дялийи, 7- орта баьырсаьын дивары) 
 
Зобунун  дахили  гатыны  дюшяйян  хитин  дя  нисбятян  галын-
дыр  вя  чохбцкцшлцдцр.  Бу  гатын  алтында  йерляшян  епители 
 
156
щцъейряляри бир гядяр йастыдыр. О, базал мембрана иля ящатя 
олунмушдур. Узунуна язяляляр, трахейаларын кичик диаметрли 
трахейалары  дахил  олан  бцкцшлярдя  цстцнлцк  тяшкил  едир  (шякил 
90, А). Щялгяви язяляляр периферийада йерляшиб, бцкцшляря дахил 
олмур.  Хариъдян  щялгяви  язяляйя  трахейаларын  бюйцк  диа-
метрли шахяляри сюйкянир. 
Чейняйиъи  мядя  эцълц  инкишаф  етмиш  хитин  дишъиклярля 
тяъщиз олунмушдур (провентрикулус, шякил 90, Б). Бу сябябдян 
мядядян  кясикляр  щазырламаг  чятин  олур.  Чох  вахт  лабо-
раторийа  мяшьяляляриндя  мядяни,  цлэцъ, «бритва»  иля  кясилмиш 
кясиклярдя  тядгиг  едирляр.  Мядянин  гурулушу  бинокулйар 
алтында  юйрянилир.  Бунун  цчцн 2 кясик  олунур – саэитал  вя 
кюндялян кясикляр ( ики мядя цзяриндя апарылыр). 
Бюъяйин  мядяси  гыфшякиллидир:  енли  тяряфи  зоба,  назийи  ися 
орта  баьырсаьа  йюнялмишдир.  Хариъи  щялгяви  язяля  гаты,  дахили 
узунуна  язяля  гатына  нисбятян  эцълц  инкишаф  етмишдир  (шякил 
91). 
А                                                                        Б 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 91. Цзяр бюъяйин чейняйиъи мядяси (Корсъщелт, 1923 эюря): 
А- 
зоб  тяряфдян  эюрцнцшц;  Б-  саэитал  кясийи (1,2- биринъи  вя  икинъи  сыра  люв-
щяляр, 3- зобун дивары, 4- кардиал клапанын юн щиссяси) 
 
Зобдан  чейняйиъи  мядя  бошлуьа  кечян  «гапаг»  иля 
айрылыр.  Щямин  гапаг  радиал  йерляшян  сяккиз  узунуна  бц-
кцшдян  ямяля  эялмишдир  Онун  цзяри  эцълц  хитинляшмиш,  цч-
буъаг  шякилли  лювщялярля  юртцлцдцр:  дюрдц  даща  йахшы  инкишаф 

 
157
етмишдир.  Бунлар  биринъи  вя  икинъи  сыра  лювщялярдир  (шякил 91, 
1,2). Мяркязляри бирляшян лювщяляр, бюйцк олмайан, хачшякилли 
мясамяни  ямяля  эятирир.  Щямин  дялик  зобу  мядя  иля  бирляш-
дирир  вя  язялялярин  йыьылмасы  заманы  ися  гапаныр.  Узунуна 
бцкцшляр чейняйиъи мядянин арха камерасыны ямяля эятирир ки, 
о, даралараг назик шюбяйя кечир вя бурада кардиал клапанла 
гуртарыр. Кардиал клапан орта баьырсаьа апарыр. 
Орта  баьырсаьын  гурулушу  сцрфя  вя  йеткин  фярдлярдя 
демяк  олар  ки,  охшардыр.  Йалныз  йеткин  фярддя  крипталар  бю-
йцк олур.  Онларын уълары дахили щялгяви вя хариъи узунуна яз-
ялялярдян кечиб, орта баьырсаьа юзцнямяхсус нащамар сятщли 
эюрцнцш верир.  
А                                                 Б
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 92. Dytiscus marginalis (Корсъщелт, 1923 эюря): 
А- борушякилли 
крипталарын  узунуна  кясийи (1- секретор  епителинин  нормал  щцъейряляри,2- 
секретин  вакуоллары, 3- криптанын  диб  щиссясиндя  секретор  щцъейрялярин 
чохалма  оъаглары);  Б-  борушякилли  крипталарын  ясасындан  орта  баьырсаг 
диварынын  кюндялян  кясийи ( 1-баьырсаг  бошлуьунда  щцъейря  щиссяляри  иля 
секрет вакуоллары, 2- секретор щцъейряляр, 3- онларын нцвяляри, 4- базал пя-
рдя, 5- узунуна язяля лифляри, 6- чубугвари гат) 
  
 
158
Щяр  бир  борунун  (чыхынтынын)  узунлуьу  тяхминян 1 
мм-я  гядярдир.  Криптанын  ясас  щиссясиндя  сярщядляри  айдын 
эюрцнмяйян, гейри-бярабяр полигон формада олан кичик щц-
ъейряляр йерляшир (шякил 92, А). 
Крипталарын  диб  щиссясиндя  чохалан  вя  бюйцйян 
щцъейрялярин  тязйиги  алтында  онлар  узаныр  вя  йастыланыр,  чыхыш 
дялийиня  доьру  сыраларла  дистал  истигамятдя  йюнялмиш  олурлар. 
Бюйцйян щцъейряляр криптанын бошлуьуна секрет ифраз етмяйя 
башлайыр ки, бу заман онларын эюрцнцшц, юлчцляри вя формасы 
орта баьырсаьын щягиги епители щцъейряляри кими олур (шякил 92, 
Б, 1). Беляликля, крипта чохалма оъаьындан фяалиййят эюстярян 
борушякилли щязм вязисиня чеврилир. 
Орта  баьырсагда  гида  билаваситя  епителийя  сюйкянмир. 
О,  епителидян  структурсуз,  бцкцшлц  пярдя – перитрофик 
мембран  васитясиля  айрылыр.  Перитрофик  мембран  орта 
баьырсаьын  кардиал  клапан  йерляшян  щиссясиндя  епители 
щцъейряляри  тяряфиндян  синтез  олунур  вя  футлйар  шяклиндя 
гиданы ящатя едир. Перитрофик мембран гида иля бирликдя арха 
баьырсаьа кечир вя екскрементлярин формалашмасы просесиндя 
ректал  шюбядя  йох  олур.  Перитрофик  мембранын  ясас  функ-
сийасы орта баьырсаьын инъя епители гатыны горумагдыр. О, щя-
зм  секретини  вя  щязм  олунмуш  майешякилли  мящсуллары  аса-
нлыгла кечирир. 
Арха баьырсаьын гыса юн шюбяси бир сыра хцсусиййятлярля 
сяъиййялянир. Бурада чох йахшы инкишаф етмиш бцкцшляр вардыр 
ки,  онлар  баьырсаьын  бошлуьуна  кечир  вя  бирликдя  клапаны – 
valvula pylorica ямяля эятирир. Щямин нащиййядя баьырсаьа 4 
ядяд малпиэи борусу да ачылыр. Бу шюбянин епителиси орта ба-
ьырсаьын епителисиндян фярглянир (шякил 93). 
Арха  баьырсаьын  епителисиндя  вакуоллар  шяклиндя  олан 
секретор тюрямяляр олмур, плазма даняли дейил вя чубугвари 
гат йохдур. Бура назик хитин дюшянякля юртцлмцшдцр. Епители 
мцряккяб бцкцшляр ямяля эятирир (шякил 93). 
Клапандан сонра йерляшян хцсуси щисся (шякил 94) эцъ-
лц  язялялярля  тяъщиз  олунмушдур.  Бу  язялялярин  йыьылмасы 

 
159
клапанын  гапайыъы  апаратыны  ямяля  эятирир.  Сонра  эялян 
шюбянин  епителиси 6 ядяд  радиал  йерляшмиш  дярин  бцкцшляри 
формалашдырыр  ки,  онлар  арха  баьырсаьын  мяркязиня  гядяр 
узанырлар. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 93. Dytiscus marginalis: орта  баьырсаьын  арха  баьырсаьа 
кечдийи  щиссянин  кюндялян  кясийи  (Корсъщелт, 1923  эюря): 
1-  епители, 
2- хитин дюшяняк, 3- базал мембрана, 4- узунуна язяляляр, 5- трахейалар, 
6-  малпиэи  боруларынын  дялийини  ящатя  едян  щялгяви  язяляляр  (сфинктерляр)
7- малпиэи борулары, 8- орта баьырсаьын крипталары, 9- горуйуъу клапанын 
бцкцшляри 
 
Назик баьырсаг щялгяви язялялярин зяиф, узунуна язяля 
лифляринин назик, епители щцъейряляринин азсайлы вя кичик юлчцдя 
олмасы,  хитин  дюшяняйин  ися  даща  галын  олмасы  иля  фярглянир 
(шякил 95, А). Назик баьырсаьын юн щиссясиндя алты ядяд радиал 
бцкцш галыр, ортада ися щямин бцкцшлярин цчц йох олур. Назик 
баьырсаьын  икинъи  йарысында  (шякил 95, Б)  йалныз  цч  бцкцш 
эюрцнцр.  Бурада  хитин  дюшяняк  гатлыдыр,  епителинин  плазмасы 
кюндялян  золаглыдыр,  нцвяляри  ири,  дяйирми  вя  йа  овалшякилли, 
 
160
даняли  хроматинлидир  вя  йахшы  эюрцнян  базал  мембранасы 
вардыр. 
 
Шякил 94.
 
Dytiscus 
marginalis
клапан 
нащиййясинин 
кюндялян 
кясийи(Корсъщелт, 1923 
эюря):
 1- хитин  дюшяняк, 2- 
епители, 3- узунуна  язяля 
баьлары, 4- щялгяви  язяля, 5- 
трахейалар 
 
 
Ректал  говуьа 
чатмамыш  щямин  йох 
олмуш  бцкцшляр  йени-
дян  эюрцнмяйя  башла-
йыр.  Епителинин  плазмасы  ъызыгларыны  итирир,  нцвяляри  кичилир  вя 
хитин дюшяняк назикляшир (шякил 95, Ъ). 
 
Шякил 95. Цзяр  бюъяйин  назик  баьырсаьынын  кюндялян  кясийи 
(Корсъщелт, 1923 эюря): юн (А), орта (Б) вя арха (Ъ) шюбяляри (
гей-
диййат шякил 94-дя олдуьу кимидир)
 
 
Арха  баьырсаьын  ректал  шюбясинин  дивары  бцкцшлцдцр, 
лакин говуьун дахилиндя бцкцшляр нисбятян кичик вя сых олур. 
Епителиси  азнцвялидир,  язяляси  дахили  щялгяви  вя 7 ядяд  радиал 

 
161
узунуна  язяля  лифляри  иля  ифадя  олунмушдур.  Бу  лифляр  кор 
чыхынтыдан  башланыр.  Бу  лифлярин  йалныз  алтысы  дцз  баьырсаьа 
чатыр.  Ректал  говуг  даралараг  дцз  баьырсаьа  кечир.  Ректал 
говуг  аеростатик  вя  щидростатик  функсийаны  йериня  йетирир. 
Щямчинин  щямин  говуг  мцщафизя  ролуну  да  ойнайыр- 
тящлцкя олдуьу заман бюъяк арха дялийиндян тязйиг алтында 
екскрементлярини хариъя атыр. 
Трахейалар  ири  сцтунларын  цзяриндя  тядгиг  олунур. 
Адятян  щава  иля  долу  олан  трахейанын  бир  щиссяси  айрылыр  вя 
суда йа да глисериндя, цзяриня юртцъц шцшя юртцлмякля бюйцк 
бюйцдцъц  алтында  бахылыр  вя  дахилдяки  спирал  саплар  тядгиг 
олунур. Бу щиссядян тотал препарат щазырланан заман о, кв-
ас  кармин  вя  йа  щематоксилинля  рянэлянир  вя  епители  га-
тындакы  нцвяляр  айдын  эюрцнцр.  Цмумиййятля,  щяшяратларда 
трахейалары истянилян кясикляриндя Маллори цсулу иля рянэляйиб, 
тядгиг етмяк мцмкцндцр. 
Щяшяратларын  трахейалары  ектодерманын  дахиля  доьру 
чякилмяси нятиъясиндя формалашдыьы цчцн онун гурулушу дяри 
юртцйцнцн  гурулушуна  охшар  олур.  Даща  доьрусу,  биргатлы 
епители, онларын ифраз етдийи хитин дюшяняк юртцк кутикуласынын 
давамыдыр.  Трахейа  епителисинин  щцъейряляри  ири  вя  йастыдыр, 
нцвяляри бюйцкдцр. Нцвя дахилиндя нцвяъикляр йахшы эюрцнцр. 
Хитин  дюшяняк  цчгатлыдыр.  Чох  назик  трахейаларда  вя  щава 
кисяляриндя спиралшякилли екзокутикулйар галынлыглар олмур. 
Малпиэи  борулары  клапан  нащиййясиндя  гоша  дялийин 
васитясиля арха баьырсаьа сярбяст ачылыр. Борулары трахейаларын 
назик шахяляри сых ящатя едир. Борулар дахилиндя олан дянявяр, 
тцнд-гящвяйи 
рянэли 
маддялярин 
щесабына 
гящвяйи 
рянэдядирляр.  Онларын  йалныз  баьырсаьа  ачылан  щиссяси 
рянэсиздир  ки,  бурада  диварлар  да  нисбятян  назик  олур.  Уъ 
щиссяси  кцтдцр  вя  гурулушуна  эюря  диэяр  щиссялярдян  фярг-
лянмир. Малпиэи боруларынын дюйцнмяси вя йыьылмасыны йалныз 
дири  щяшяраты  йаран  заман  мцшащидя  етмяк  мцмкцндцр 
(шякил 96, Б). 
 
162
Малпиэи  борулары  хариъдян  перитонеал  гатла – туниъа 
перитонеалис иля ящатя олунмушдур (шякил 96, 1). Бу гатын ки-
чик,  узунсов  нцвяляри  эюрцнцр.  Бу  гатда  йыьылыб-ачылма 
габилиййятиня  малик  олан  лифляр  вардыр.  Перитонеал  гата  базал 
мембран – туниъа  проприа  сюйкянир  (шякил 96, 2). Боруларын 
епители щцъейряляринин нящянэ нцвяляри вардыр. Адятян бу нц-
вяляр  овал  формада  олуб, 1-2 нцвяъик  вя  хроматин 
даняляринин тору иля тяъщиз олунмушдур (шякил 96, 5). 
Щцъейрялярин эюрцнян сятщи назик чубугвари гатла юр-
тцлцдцр (шякил 96, 7). 
                                                                         
 
                            
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 96. Малпиэи  боруларынын  кюндялян  кясийинин  эюрцнцшц 
(Корсъщелт, 1923 эюря): 
А-проксимал шюбядя; Б- дистал щиссядя (1-туниъа 
перитонеалис, 2- туниъа проприа, 3- трахейа, 4- секрет ифраз едян щцъейряляр, 
5-  боруларын  епители  щцъейряляринин  нцвяляри, 6- екскрет  даняляри, 7- 
чубугвари гат) 
 
Малпиэи 
боруларынын 
гыса 
проксимал 
шюбяси, 
гурулушуна  эюря  диэяр  щиссяляриндян  фярглянир  (шякил 96, А). 
Бурада  перитонеал  гат  даща  йахшы  инкишаф  етмишдир.  Бу  шю-
бядя  епители  щцъейряляри  бир  гядяр  кичикдир,  лакин  дистал 
щиссянин епителисинин функсийасыны йериня йетирир. Боруларын пр-
оксимал шюбясинин мясамяси хейли эенишдир. 

 
163
Пий ъисминин  тядгиги заманы йарылмыш щяшяратын бядян 
бошлуьундакы  пий  ъисминин  дилимляри  пинсет  васитясиля  айрылыб 
фиксатора  атылыр.  Ади  фиксасийа  (Ъилсон,  Сенкер  вя  с. 
мящлулларында)  заманы  адятян  пий  елементляри  щцъейрялярдя 
ярийир  вя  йаь  дамлалары  олан  йердя  ейни  формада  олан 
вакуоллар  галыр.  Осмий  гарышыьы  иля  фиксасийа  етдикдя 
(Флемминг,  Шампи)  пий  дамлалары  бир  гядяр  галмыш  олур. 
Она  эюря  дя  материалын  бир  щиссясини  осмий  иля,  диэярини  ися  
сулем фиксатору иля ишлямяк даща йахшыдыр. Парафиня тюкцлмцш 
материалдан 4-7,5 мкм  галынлыгда  кясикляр  щазырланыб, 
Щейденгайна  эюря  дямир  щематоксилин,  сонрадан  еозинля 
рянэлянмялидир. Препаратлы яшйа шцшяляринин бязилярини Маллори 
цсулу иля рянэлямяк мяслящятдир. 
Пий  ъисми – юзцнямяхсус  тохума  олдуьу  цчцн  онун 
функсийа  вя  мяншяйи  фярглидир.  Щяшяратын  йашы,  инкишаф  мяр-
щяляси,  физиоложи  щалындан  асылы  олараг,  пий  ъисми  мцхтялиф  ола 
билир.  Цмумиййятля,  пий  ъисми  аз  сайда  нювлярдя  тядгиг 
олунмушдур.  Щазырда  йалныз  арыларда  вя  цзяр  бюъякдя  пий 
ъисминин гурулуш  хцсусиййятляри юйрянилмишдир. 
Ядябиййат  мялуматларындан  (Иваной  вя  б. 1983)  эю-
рцнцр  ки,  ъаван  сцрфялярдя  пий  ъисми  ири  нцвяли,  азсайлы 
щцъейрялярля  тямсил  олунур.  Щямин  щцъейрялярин  сярщядляри, 
ситоплазмасы  вя  сейряк  вакуоллары  айдын  эюрцнцр  (шякил 97, 
А). 
 Пий  ъисми  щцъейря  баьлары  шяклиндядир  ки,  бунлар  да 
трахейаларын  йанында  йерляшир.  Беля  ки,  мцбадиля  заманы 
айрылан ещтийат гида бирляшмяляри щямин щцъейрялярдя – трофо-
ситлярдя  топланыр,  демяли  онларын  оксиэен  тяминаты  да  йахшы 
олмалыдыр. 
Сцрфялярин  йашы  артдыгъа,  щцъейрялярин  сайы  чохалыр. 
Бурада  илкин  дилимляр  вя  ганын  щяля  дифференсиасийа 
олунмамыш  формалы  елементляри  чюкцр.  Пий  ъисминин  щцъей-
ряляринин  щяъми  бюйцйцр  вя  ситоплазмасы  йаь  дамлалары 
(нейтрал  йаь)  вя  мцхтялифъинсли  еозинофил  вя  йа  асидофил  гра-
нулалары  иля  долур  (шякил 98). Яввялъя,  плазмада  аз  сайда 
 
164
ямяля  эялян  дамлалар,  сонрадан  бирляшиб  ири  дамлалары 
формалашдырыр.  Щцъейряляр  дахилиня  пий  дамлаларынын  щяддян 
артыг топланмасы нятиъясиндя онлар арасындакы сярщяд йох ола 
билир. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 97. Цзяр  бюъяйин  биринъи  кичикйашлы  сцрфясиндя  дахили  пий 
ъисминин  эюрцнцшц  (Корсъщелт, 1923  эюря):  
1-  пий  ъисминин 
щцъейряляри, 2- онларын нцвяляри, 3- пий вакуоллары, 4- трахейа 
 
Аъ щяшяратларда ися пий гранулаларынын сайынын кяскин 
сурятдя  азалмасы  мцшащидя  едилир  вя  бу  заман  щцъейрялярин 
щяъми кичилир, щцъейрялярарасы сярщядляр дя эюрцнцр.  
Пий  ъисминин  бир  щиссяси  метаморфоз  заманы 
дяйишилмяз шякилдя сцрфядян йеткин фярдя кечир, диэяр гисми ися 
парчаланыр вя щистоэенез просесиндя йенидян формалашыр. Она 
эюря  дя  ъаван  йеткин  фярдлярдя  пий  ъисми  шякил 98, Б-дя 
эюрцндцйц кими олур, йяни бир щиссяси ири пий вакуоллу кющня 
щцъейрялярдян,  диэяр  щиссяси  ися  йени,  кичик  юлчцдя  олан  вя 
дахилиндя 
бирляшмялярин 
топланмасы 
просеси 
эедян 
щцъейрялярдян  ибарят  олур.  Адятян  еркяк  фярдлярдя  пий 
ъисминин тяркиби аз сайлы тюрямяляри ящатя едир, йяни нисбятян 
«касыб»  олур.  Лакин  йетишмиш  йумурта  щцъейряляри  олан  диши 
фярдлярдя  пий  ъисми,  демяк  олар  ки,  ещтийат  цзви 

 
165
бирляшмялярдян  мящрум  олур.  Щямин  бирляшмяляр  йумурта 
щцъейряляринин формалашмасы просесиндя истифадя олунур. 
 
 
                     
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Шякил 98. Цзяр  бюъякдя  пий  ъисми  дилиминин  кясийи: 
А-  цчцнъц  йаш 
сцрфядя;  Б-  йеткин  фярддя (1- щцъейрялярин  нцвяси, 2- пий  вакуоллары, 3- 
гранулалар) 
 
Мялумдур  ки,  пий  ъисминин  урат  щцъейряляри  юзцндя 
ифразат  мящсулларыны  топлайырлар.  Сидик  т-су  бирляшмялярини 
топлайан «йашлы» щцъейряляр олур. Бу бирляшмяляр сары-гящвяйи 
рянэли  олуб,  пий  ъисми  дилиминин  периферийасында  йерляшян 
щцъейрялярин  плазмасыны  долдурурлар.  Пий  ъисминин  диэяр 
нащиййяляриндя бунлара раст эялинмир. Адятян тяркибиндя ме-
таболитляр топланмыш уратлар бир гядяр тцнд рянэляри иля сечилир. 
Цряк  щяшяратын  бел  нащиййясиндян  айрылмыш  вя  Синкер 
майеси вя йа сулем фиксаторда фикся олундугдан сонра кедр 
йаьы  васитясиля  парафиня  гойулур.  Узунуна  вя  кюндялян 
кясикляр (5-7,5 мкм)  щазырланыб,  Маллори  цсулу  вя  йа 
Щейденгайна  эюря  дямир  щематоксилинля  рянэлянир.  Лакин 
чох  вахт  цряйин  гурулуш  хцсусиййятлярини,  щематоксилинля 
рянэлянмиш  тотал препаратда тядгиг едирляр. 
 
166
Цряйин  дивары  цчгатлыдыр  (шякил 99): хариъи  гат 
адвентитиа адланан бирляшдириъи тохума гатыдыр. Адятян тотал 
препаратда  олдугъа  айдын  шякилдя,  ичярисиндя  узунсов-овал 
нцвяляри  даьыныг  щалда  йерляшян  тор  лифляр  эюрцнцр. 
Адвентитианын  алтында  бир  гядяр  галын  язяля  гаты  йерляшир, 
бунлар щялгяви язялялярдир (шякил 99, 4). Цряйин бошлуьу хцсуси 
пярдя иля дюшянибдир. Бу, язяля гатынын бир гядяр галынлашмыш 
сарколеммасыдыр ки, механики тясирдян горуйур. Адятян ган 
црякдя  щярякят  етдикдя  механики  тязйиг  онун  щярякяти 
нятиъясиндя  баш  веря  билир.  Остийа  нащиййясиндя  дя  цряк 
диварынын гурулушу белядир. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                                                                     
 
 
 
 
 
 
 
 
                                                      
Шякил 99. Dytiscus marginalis – цряйинин кюндялян кясийи(Корсъщелт, 
1923  эюря):  
А-  систола  заманы;  Б-  биринъи  ъцт  остийаларын  сявиййясиндя 
(1-еластик  лифляр, 2- црякятрафы  бошлуьун  дивары, 3- адвентитиа  вя  онун 
нцвяси, 4- щялгяви  язяляляр, 5- перикардиал  щцъейряляр, 6- клапанлы  ости-
йалар) 
 
 

 
167
Йумурталыг  йарылмыш  диши  фярдин  цзяриндя  тядгиг 
олунур.  Бунун  цчцн  гайчы  иля  йумурта  борусу  вя  уъ  баь 
кясилир, йумурталыг айрылыб фиксяедиъи мящлула гойулур (осмий 
фиксатору – Флемминг  вя  йа  Шамни  майеси).  Айры  –айры 
йумурта саплары Петерфи гарышыьы васитясиля(йяни яввял  цзяриня 
щямин майе тюкцлцр) парафиня гойулур. Узунуна кясикляр (4-
6 мкм) дямир щематоксилинля Щейденгайна эюря рянэлянир. 
Ялавя  олараг,  еозинля  рянэлянмяси  ваъиб  дейил,  беля  ки,  еле-
ментляри  айдын  эюрцнцр  (шякил 100). Овариолун  уъ  сапы 
рцшейм  камерасындан  бир  нечя  ядяд  кюндялян  йерляшмиш 
узунсов  щцъейрялярля  айрылмышдыр  (шякил 100, 1,2). Онларын 
алтында  рцшейм  зонасы  йерляшир.  Рцшейм 
зонасында 2 ъцр  щцъейряляри  фяргляндир-
мяк  олур – чох  кичик,  сярщядляри  айдын 
эюрцнмяйян,  кичик  нцвялиляр  вя  даща 
бюйцк,  айдын  шякилдя  сярщядлянян  вя 
хроматинля зянэин олан нцвяли щцъейряляр 
эюрцнцр. 
 
 
  Шякил 100. Цзяр  бюъяйин  йумурта  бо-
русунун  уъ  шюбясинин  узунуна  кясийи 
(Корсъщелт, 1923 эюря):  
1-  уъ  сап, 2- уъ  сапла 
рцшейм камерасы арасында сярщяд, 3- бюйцйян вя 
митотик  бюлцнян  оогониляр, 4- гидаландыран  щц-
ъейрялярин  розетляри, 5- бюйцйян  ооситлярин  нц-
вяляри, 6- бюйцйян  ооситлярин  плазмасында  гидалы 
бирляшмяляр, 7- йумурта  фолликуласынын  илкин  фор-
малашмасы, 8- йумурта сапынын (овариолун) хариъи 
юртцйц (туниъа проприа),  9- епители щцъейряляри 
 
 
 
Биринъи  тип  щцъейряляр  епители  щц-
ъейряляридир  ки,  онлардан  йумурта  фолли-
кулалары  ямяля  эялир.  Бу  щцъейряляр  рц-
шейм  камерасында  низамсыз  щалда  йер-
 
168
ляшмишдир.  Икинъи  тип  щцъейряляр  ися  илкин  ъинси  щцъейряляр  –
оогонилярдир (шякил 100, 3). 
Рцшейм  камерасынын  бу  биринъи  шюбясиндян  сонра 
икинъи  шюбяси  эялир  ки,  бурада  гидаландырыъы  щцъейряляр 
формалашыр.  Бурада  чохлу  сайда,  низамсыз  щалда  йерляшян 
сейряк  епители  щцъейряляриня  дя  раст  эялинир.  Лакин  бу  щц-
ъейрялярин  арасында  айдын  эюрцнян  бир  ири  щцъейря  вардыр  ки, 
онун  нцвяси  хроматинля  зянэиндир.  Бу  ооситдир  вя  ону 
нисбятян  кичик  щцъейряляр – гидаландырыъы  щцъейряляр  ящатя 
едир. Адятян бир оосит 15 ядяд гидаландырыъы щцъейря иля ящатя 
олунур (шякил 100, 5).  
Оосит 
гидаландырыъы 
щцъейрялярля 
ситоплазматик 
кюрпцъцкляр  васитясиля  ялагялянир.  Щямин  кюрпцъцкляр  (баь-
лар)  щцъейрялярин  юртцйцндя  олан  дяликдян  ямяля  эялир.  Бу 
щцъейря  топлусунда  оосит  юндя,  гидаландыран  щцъейряляр  ися 
розетшякилли кцтля щалында архада йерляшир (шякил 101). 
 
Yüklə 14,29 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   8   9   10   11   12   13   14   15   ...   18




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©www.azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin