Таълими методикаси book · December 022 citations reads 2,437 author

8.5. Geografiya ta’limida loyiha metodi 
 
Loyiha ko‘pincha iqtisodiy-ijtimoiy yo‘nalishda, qurilish, ilmiy ishlarni 
amalga oshirish holatlarida qo‘llanilgan. Bu atama pedagogikaga XX asr 
boshlarida kirib kelgan. Bunday yo‘nalishdagi o‘qitish loyiha asosida istiqbolli 
o‘qitish metodi deb hisoblanadi. 
Loyihali metod asosida o‘qitish talabalarning mustaqil ishlashi, fikr 
yuritishi, o‘zi o‘zlashtirib olishini kafolatlaydi. Bu metod o‘quv mahsulini olishda 
samarali bo‘lib, talabalarning o‘quv-biluv faoliyatini tashkil etishda keng tavsiya 
etiladi. Darsni interfaol loyiha asosida tashkil etish hozirgi kunda eng dolzarb, 
yuqori samara beruvchi metod sifatida tan olinmoqda. Dars jarayonidagi loyihalar 
ustida ishlash aniq ijtimoiy masalalar yechimiga qaratiladi. 
Jumladan, ilmiy izlanishlarni , ijodkorlikni, axborotlarni, amaliy masalalarni 
yechish va hal etishda qulaylik tug‘diradi. Loyihali metod asosida tashkil etilgan 
darslarda talabalar fikr almashadilar, izlanadilar, hamkorlikda yechimini topadilar. 
Loyihali metod asosidagi darslarning boshqa metod (usul)lardan farqi shundaki, 
talabalar axborotlarni izlab topib, qayta ishlab, umumlashtirib o‘zlari himoya 
qiladilar. Dars loyihalari individual va guruhlarga mo‘ljallab tuziladi.Yakka 
shaxsga 
qaratilgan 
loyihalarning 
afzalligi 
shundaki, 
umumo‘quv-biluv 
ko‘nikmalarni egallashda talabalarning o‘quv mehnatiga shaxsiy mas’uliyati juda 
yuqori bo‘ladi. Chunki uning pirovard natijasi talaba shaxsining o‘zigagina bog‘liq 
bo‘ladi. Loyihali metod asosida guruhlarga bo‘linib darsni tashkil etishda talabalar 
orasida o‘zaro hamkorlik, hamijodkorlik holatlari asosida ish yuritiladi va ishni 
bunday asosda tashkil etishda dars samaradorligi kafolatlaydi. 
Har bir talaba o‘zining bor qobiliyatini ishga soladi. Loyiha yechimini 
topishga faol kirishadi. 
Dars loyihalari o‘zining davomiyligiga qarab: 
-kichik loyihalar (bir soatli); 
-qisqa muddatli loyihalar(4 soatga mo‘ljallangan); 
-xaftaga mo‘ljalangan loyihalar; 
-uzoq muddatga mo‘ljallangan loyihalar (ko‘pincha bunday loyihalar 
darsdan tashqari qo‘shimcha ta’limni amalga oshirishga xizmat qiladi) bo‘lishi 
mumkin. 
Loyihali metod asosida tashkil etiladigan darslar o‘qituvchidan darsni 
tashkiliy jihatdan puxta o‘ylangan, sifatli, ishchanlik muhitida, talabalarni 
jarayonga qiziqtira oladigan tarzda loyihalay olishni talab etadi.O‘quv jarayonini 
loyihali metod asosida tashkil etishda o‘qituvchi faollikda ish yurituvchi emas, 
balki keng qamrovli ijodkor pedagog rolini o‘tashi talab etiladi. 
O‘qituvchilar loyiha rahbari sifatida yuqori madaniyatli, ijodkor, 
izlanuvchan, tashkilotchi bo‘lmog‘i kerak. Loyiha shunday tuzilishi kerakki, u 
talaba shaxsiga qaratilib, uning shaxsiy rivojlanishiga xizmat qilishi kerak. 
Loyihali metodlar asosida o‘quv jarayonini tashkil etishda o‘qituvchi fidoyilik 
ko‘rsatishi, talabani ruhlantirishi, ularni qiziqtirish orqali pirovard maqsadga 
erishishi talab etiladi. 

---

212 
Loyihali metod asosida tashkil etiladigan darslar va unga sarf etiladigan 
vaqt, tashkiliy ishlar, beriladigan va to‘g‘ri yo‘lga soluvchi savollar oldindan
rejalashtirilishi kerak. Bundan tashqari dars jarayonidan sodir bo‘lishi mumkin 
bo‘lgan kamchilik, xatolar, ularning oldini olish, jarayonning tahliliy tomonlari 
ham oldindan hisobga olinishi kerak. Loyihali metod asosida darslarni tashkil etish 
juda murakkab jarayon, bunda har bir talabaning mustaqil ishlashini tashkil etish 
muammosi yotadi.Ya’ni qaysi vazifalarni o‘qituvchi bajarishi kerak. Qaysilarini 
talabalarning o‘zlari hal etishlari kerak va qaysilarini o‘zaro hamkorlikda amalga 
oshirishni oldindan ko‘ra bilish kerak, bularning hammasi loyihada ko‘zda 
tutilmog‘i talab etiladi. Talabalarning mustaqil ishlashi ko‘pgina omillarga 
jumladan: yoshiga, shaxsiy xarakteriga, moyilligiga, istak-xohishlariga, ilgari 
loyihali 
metod 
asosida 
ishlagan-ishlamaganligiga, 
loyiha 
mazmunining 
murakkabligiga, guruhlarda ishtirok etuvchilarning o‘zaro munosabatlariga bog‘liq 
bo‘ladi. Loyihali metod asosida dars jarayonini olib borishda talabalarning 
imkoniyati, qobiliyati, umumtayyorgarlik darajalari hisobga olinmog‘i lozim. 
Loyihali metod asosida o‘qitish faoliyati mazmuni talabalarning o‘quv 
faoliyatini tashkil etuvchi jarayon hisoblanadi. 
Bunda: 
1.O‘qituvchi tomonidan taklif etilgan o‘quv loyihalari, kichik loyihalarning 
talabalar tomonidan bajarilishi ko‘zda tutiladi. 
2.O‘quv loyihalari oldindan ishlab chiqilgan mezon ko‘rsatkichlari asosida 
baholanadi, loyihada predmetlararo maqsadlar ko‘zda tutilsa, yakuniy baholar ham 
chiqarilishi mumkin. 
3.Loyihali metod asosida faoliyat tashkil etilganda o‘quv mavzularda 
rejalashtirilayotgan loyihani topshirish muddatlari ko‘zda tutiladi. 
4.Loyihali metod asosida o‘quv faoliyatini tashkil etishga o‘qituvchi 
raxbarlik qiladi va u loyihaning koordinatori hisoblanadi. 
5.Loyihalar yakka shaxslarga va guruhlarga qaratilgan bo‘ladi. 
6.Loyiha topshiriqlari aniq, ravon shakllantirilgan, uning maqsad va 
vazifalari tushunarli aniqlangan, talabalar bilan uning ijro yo‘llari va mexanizmlari 
kelishilgan bo‘ladi. 
7. Ayrim hollarda talabalarning xohish va istaklariga binoan loyihalarni 
shakllantirish loyiha raxbari bilan amalga oshirilishi mumkin. 
8.O‘quv yili davomida o‘rnatilgan tartibda tuzilgan loyihalar taqdimotini 
ilmiy konferensiyalarda, pedagogik kengashlarda, metod birlashmalarda o‘tkazish, 
himoya qilish yoki tanlovlar tariqasida o‘tkazish mumkin. 
Dars jarayonini loyihali metod asosida tashkil etish bosqichlari quyidagicha: 
1.O‘quv predmeti mavzusini va mazmunini tanlash. 
2.Darsning o‘quv mavzusi yuzasidan yagona umummaqsadni belgilab olish. 
3.Darsning o‘quv mazmunini ishlab chiqish, beriladigan nazariy va amaliy 
bilimlarni belgilash. 
4.Talabalar tomonidan o‘zlashtirilishi lozim bo‘lgan tushuncha, bilim, 
ko‘nikma, malakalarni ifoda etish. 
5.Darsning shakli, metod, vositalarini tanlash. 

---

213 
6.Tushuncha, bilim, ko‘nikma, malakalarni o‘zlashtirish uchun ta’lim 
oluvchi tomonidan sarflanadigan vaqt birligi hisobini olish. 
7.Har bir bosqich natijalarini olish uchun mashq va misollar tizimini 
yaratish. 
8.Nazariy jihatdan olib borish, testlar va intelektual trening savollarini ishlab 
chiqish. 
9.Loyihali metodni dars jarayoniga tatbiq etish. 
10.Dars jarayonini olib borish va yakunlash mexanizmini yaratish. 
Loyihali metod asosida tashkil etilgan dars jarayonida talabalarning: 
-ehtiyoji; 
-qiziqishi; 
-xohishi; 
-maqsadi; 
-faoliyati; 
-qobiliyati; 
-intellekti 
hisobga olinishi talab etiladi. Dars jarayonida talabani individual xususiyati va 
imkoniyatlari hisobga olinishi zarur. 
Navbatdagi darsni loyihalashtirishda har bir o‘qituvchi oldida doim bir savol 
ko‘ndalang turadi, ya’ni darsning maqsadi, vazifasi, ketma-ketligi, izchilligi, 
yaxshilash holatlarini qanday tashkil qilish kerak? 
Dars maqsadini belgilash va uni amalga oshirishda quyidagicha ish yuritish 
maqsadga muvofiq: 
-o‘quv materialini tanlash; 
-uni didaktik talablar asosida tashkil etish; 
-foydalaniladigan metod va jarayonni jihozlash; 
-o‘z faoliyatini funksional tashkil eta olish; 
-talaba shaxsi va guruhlarda ish faoliyatini tashkil etish. 
Loyihali metod asosida darslarni amalga oshirishda guruh raxbarining 
vazifalari quyidagilardan iborat: 
1.Biror muammoli vaziyatni, mavzuni tanlash va shakllantirish, g‘oyani 
oldinga surish, loyiha ssenariysini tuzish, vazifalarni belgilash, tizimga tushirish va 
yechimini hal etish. 
2.Loyihani shakllantirish bo‘yicha ixchamlashgan annotatsiya tuzish, 
so‘nggi erishiladigan mahsulni va uning zaruriyatini aniqlash. 
3.To‘plangan mavzuni aniqlashtirish, loyiha materiali, strukturasini 
belgilash, loyiha hajmini aniqlash, loyiha yechimida har bir ishtirokchining 
izlanish olib borishdagi roli, o‘rnini belgilash. 
4.Loyiha ishtirokchilari faoliyatini muvofiqlashtirish, ish jarayonini olib 
borish va muddatlarini doimiy nazoratga olish. 
5.Loyihani shakllantirishda, uning mazmunini bayon qilishda kamchiliklarni 
aniqlash va hujjatlashtirishda doimiy maslahatlar berib borish. 
Xulosa qilib aytganda, o‘quv faoliyati puxta o‘ylangan loyihali metod 
asosida tashkil etilsa, har bir talaba uning yechimida faol ishtirok eta olsa, o‘quv 

---

214 
jarayoni samarali kechadi. O‘quv jarayonini dars jarayonidayoq ongli ravishda 
to‘liq o‘zlashtirish kafolatlanadi.