O’zbekiston respublikаsi tа’lim, fаn vа innovаtsiyаlаr vаzirligi

1.2 Ingliz tili frazeologiyasining o’ziga xos xususiyatlari
Ingliz tilidagi frazeologik birliklar keng o’rganilgan soha bo’lsa-da, ularning semantik va tuzilishiga oid xususiyatlari ingliz tilida yetarlicha tadqiq qilingan, deb bo’lmaydi. Frazeologik birliklarni o’rganish, ularning inson hayotida qanday o’rin tutishini aniqlashga imkon bergan. Ingliz tili frazeologizmlari keng qamrovli bo’lib, ularni turli nuqtai nazardan tahlil etish mumkin. Shu ma’noda mashhur tilshunos Ferdinand de Sossyurning “Butun til mexanizmi faqat o’xshashliklar va tafovutlar atrofida aylanadi.” -degan fikri g’oyat o’rinlidir.¹⁶
Frazeologiya (yunoncha phrasis – “ifoda”, logos – “ta’lim”) – tildagi turg‘un birikmalarni o‘rganuvchi tilshunoslikning bo‘limi. Frazeologizmlar umuman tilda, ma’lum bir yozuvchi tilida, ma’lum bir badiiy asar tilida va hokazolarda turg‘un birikmalar majmui deb ham ataladi.
Mustaqil lingvistik fan sifatida frazeologiya nisbatan yaqinda paydo bo'lgan. Frazeologik birliklarning erkin so‘z birikmalariga nisbatan asosiy belgilari, frazeologik birliklarning tasnifi va ularning gap bo‘laklari bilan munosabati va boshqalar haqidagi savollar boshqalarga qaraganda kamroq ishlab chiqilgan. Bu birliklarning tildagi tarkibi. Ayrim tadqiqotchilar L.P.Smit, V.P.Jukov, V.N. Teliya, N.M. Shanskiy kabilar frazeologiyaga uning barqaror birikmalarini, boshqalari N.N. Amosova, A.M. Babkin, A.I. Smirnitskiy va boshqalar - faqat ma'lum guruhlarni o'z ichiga oladi. Demak, ayrim tilshunos olimlar jumladan, akademik V.V.Vinogradov maqol, matal va qo‘shma so‘zlarni frazeologik birliklar turkumiga kiritmay, ular frazeologik birliklardan semantikasi va sintaktik tuzilishiga ko‘ra farqlanadi, deb hisoblaydilar. V. V.Vinogradov: “Maqol va matallar gap tuzilishiga ega bo‘lib, so‘zlarning semantik ekvivalenti emas” deb ta’kidlagan¹⁷
Frazeologiyaning lingvistik fan sifatidagi vazifalari muayyan tilning frazeologik fondini har tomonlama o‘rganishni o‘z ichiga oladi.Bu fanni o`rganishning muhim jihatlari quyidagilardan iborat: frazeologik birliklarning barqarorligi, frazeologiyaning izchilligi va frazeologik birliklarning semantik tuzilishi, ularning kelib chiqishi va asosiy vazifalari. Frazeologiyaning alohida murakkab tarmog'i frazeologik birliklarning tarjimasi bo'lib, bu fanni o'rganishda katta tajribani talab qiladi. Frazeologiya frazeologik birliklarni aniqlash tamoyillarini, ularni o'rganish usullarini, tasnifini va frazeografiyasini - lug'atlarda tavsiflarni ishlab chiqadi.
Frazeologiya turli tadqiqot usullaridan, masalan, ma’noni komponentli tahlil qilishdan foydalanadi. Tilshunoslikda mavjud boʻlgan tadqiqot usullari asosida “tahlil va tavsiflashning toʻgʻri frazeologik usullari” ishlab chiqiladi.
1. identifikatsiyalash usuli – frazeologik birliklarni tashkil etuvchi soʻz va sintaktik konstruksiyalarning oʻziga xosligini aniqlash. ularning bepul hamkasblari;
2. qoʻllash usuli, yaʼni oʻziga xos identifikatsiya usuli, oʻzgaruvchi tanlashda chegaralangan usul, tanlash va birikmaning muntazam qoliplariga muvofiq tuzilgan birikmalardan frazeologik birlikning turli tarkibiy va semantik tashkilotlarini oʻrnatish va hokazo.
Frazeologiya frazeologik birliklarning xususiyatlariga va ularni o'rganish usullariga qarab tilning frazeologik tarkibini tasniflashning har xil turlarini taklif qiladi.
Frazeologiya tarixining predmeti - frazeologik birliklarning birlamchi, boshlang'ich shakllari va ma'nolarini o'rganish, barcha mavjud yodgorliklar uchun ularning manbalarini aniqlash, til mavjudligining turli davrlarida ulardan foydalanish sohalarini aniqlash, shuningdek, frazeologik birliklarning ma'nosini aniqlashdir. til taraqqiyotining u yoki bu tarixiy davrida frazeologik tarkibning qamrovi va uning tizimli tartiblanishi.
Afsuski, ingliz va amerika lingvistik adabiyotida frazeologiya nazariyasiga maxsus bag'ishlangan asarlar kam, ammo mavjud bo'lgan eng muhim asarlarda A. Makkey, V. Vaynrayx, L.P.Smit frazeologik birliklarni aniqlashning ilmiy asoslangan mezonlari, frazeologik birliklar va so‘zlarning nisbati, frazeologiyaning izchilligi, frazeologik o‘zgaruvchanlik, ibora yasalishi, frazeologiyani o‘rganish usuli va boshqalar kabi fundamental savollarni ko‘tarmaydi.
Shuningdek, ingliz va amerikalik olimlar frazeologiyaga lingvistik fan sifatida savol qo‘ymaydilar. Bu ingliz tilida ushbu fan uchun nom yo'qligini tushuntiradi.
Sh. Ballining frazeologiya nazariyasi haqida aytadigan bo’lsak, fransuz tilidan bo'lgan shveytsariyalik tilshunos, "frazeologiya" atamasini "turdosh iboralarni o'rganuvchi stilistika bo'limi" ma'nosida kiritgan¹⁸, lekin bu atama qabul qilinmagan. Gʻarbiy Yevropa va Amerika tilshunoslari tomonidan asarlarda yana uch maʼnoda qoʻllangan:
1. soʻz tanlash, ifoda shakli, soʻzlashuv;
2. Til, uslub, uslub;
3. iboralar, iboralar.
Sh. Balli frazeologiya nazariyasining asoschisi hisoblanadi, chunki so'z birikmalarini birinchi marta o'zining "Fransuzcha uslub" kitobida tizimlashtirilgan, unga frazeologiya bo'limi kiritilgan. U oʻz asarlarida “toʻrt xil soʻz birikmasi”ni ajratib koʻrsatgan:
1. erkin iboralar (les groupements libres), yaʼni. barqarorlikka ega bo'lmagan kombinatsiyalar, ular hosil bo'lgandan keyin parchalanadi;
2. odatiy birikmalar (les groupments usuels), ya'ni. ba'zi o'zgarishlarga imkon beruvchi komponentlarning nisbatan erkin bog'langan iboralar, masalan, une grave maladie - jiddiy kasallik (une dangereuse, serieuse maladie - xavfli, og'ir kasallik);
3. frazeologik qator (les series phraseologiques), ya'ni. ikkita qo'shni tushunchalar deyarli bittaga birlashadigan so'zlar guruhlari. Bu burilishlarning barqarorligi birlamchi so‘z qo‘llanishi bilan mustahkamlanadi, masalan, remporter une victorie – g‘alaba qozonish, courir un danger – xavf ostida bo‘lish. Ushbu kombinatsiyalar komponentlarni qayta tartibga solish imkonini beradi;
4. Frazeologik birliklar (les frazeologiquesni birlashtiradi), ya'ni. so'zlar o'z ma'nosini yo'qotgan va yagona ajralmaydigan tushunchani ifodalovchi birikmalar. Bunday kombinatsiyalar komponentlarni qayta tartibga solishga imkon bermaydi. Shunday qilib, “...Sh.Balli tushunchasi so‘z birikmalarining turg‘unlik darajasiga ko‘ra farqiga asoslanadi: komponentlarni guruhlash erkinligi bo‘lgan birikmalar va bunday erkinlikdan mahrum bo‘lgan birikmalar”.¹⁹
Keyinchalik buyuk tilshunos o'z tushunchasini qayta ko'rib chiqdi va biz yuqorida aytib o'tganimizdek, odatiy birikmalar va frazeologik turkumlar faqat oraliq birikma turlari degan xulosaga keldi. Endi Sh. Balli birikmalarning faqat ikkita asosiy guruhini ajratib ko'rsatdi: 1. erkin birikmalar va 2. frazeologik birliklar. Ushbu birikmalarda doimo bir xil fikrni ifodalash uchun ishlatiladigan iboralar mustaqil ma'nosini yo'qotgan.
Butun kombinatsiya bir butun sifatida tarkibiy qismlarning qiymatlari yig'indisiga teng bo'lmagan yangi qiymatga ega bo'ladi. Sh. Balli «bunday aylanmani kimyoviy birikma bilan solishtirish mumkinligini» ta’kidlab, «agar birlik ancha keng tarqalgan bo‘lsa, aniqki, bu holatda birikma oddiy so‘zga teng bo‘ladi» -deb ta’kidlaydi. Sh. Balli frazeologik birikma haqida uning sinonimi ishtirokida gapirdi - deb atalmish, “aniqlovchi so‘zlar”. Sh. Balining bu fikrlari keyinchalik frazeologik birikmalarning ajratilishiga va frazeologik birlikning so‘zga ekvivalentligi nazariyasining rivojlanishiga asos bo‘ldi. Sh. Balli davridan boshlab frazeologizmlarni o'rganish uzoq yo'lni bosib o'tdi. Lekin ulug‘ olimning frazeologiyani o‘rganishning boshida yozilgan asari frazeologik tadqiqotlarning yanada rivojlanishiga xizmat qildi.