O’zbekiston respublikasi sog’liqni saqlash vazirligi tibbiy ta’limni rivojlantirish markazi toshkent pediatriya tibbiyot instituti
Yüklə 265,43 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Toshkent – 2010 2 O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI
- TOSHKENT PEDIATRIYA TIBBIYOT INSTITUTI «TASDIQLAYMAN»
- O’zR SSVning Tibbiy ta’limni yurtlari bosh boshqarmasi rivojlantirish markazi
- __________________________ «___»_________________2010y «___»_______________2010y №_________bayonnoma
- Toshkent – 2010 3 Tuzuvchilar
- A.N.Saxojko
- Mavzu: «Epilepsiya»
- 2. Mashg’ulotning davomiyligi.
- Vazifalari: Talabalar bilishi lozim
- 5. Fanlararo va fan ichidagi bog’liqlik
- Epilepsiya va epileptik sindromlarni xalqaro tasnifi (1989,Nyu-Deli)
|
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI SOG’LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TIBBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH MARKAZI TOSHKENT PEDIATRIYA TIBBIYOT INSTITUTI EPILEPSIYA
o’quv-uslubiy qo’llanma
Toshkent – 2010 2
SOG’LIQNI SAQLASH VAZIRLIGI TIBBIY TA’LIMNI RIVOJLANTIRISH MARKAZI TOSHKENT PEDIATRIYA TIBBIYOT INSTITUTI «TASDIQLAYMAN» «KELIShILDI» O’zR SSVning Fan va o’quv O’zR SSVning Tibbiy ta’limni yurtlari bosh boshqarmasi rivojlantirish markazi boshlig’i prof. Sh.E.Ataxanov direktori M.S.Yusupova _______________________________ __________________________ «___»_________________2010y «___»_______________2010y №_________bayonnoma №____________bayonnoma EPILEPSIYA
o’quv-uslubiy qo’llanma
3
Tuzuvchilar:
mudiri, t.f.n., dotsent
assistenti
assistenti
N.I. Xodjaeva– TTA psixiatriya kafedrasi mudirasi, t.f.d., professor
katta assistenti, O’zR SSVning bosh mutaxassisi
K.Sh.Turdieva - ToshPTI “O’zbek, rus, lotin tillari” kafedrasi mudiri, filologiya fanlari nomzodi
«Oligofreniyalar» mavzusidagi o’quv-uslubiy qo’llanma tibbiyot oliy o’quv yurtlari 5 kurs talabalari uchun mo’ljallangan.
O’quv-uslubiy qo’llanma ToshPTI MUKda muhokama qilindi. 2010 « » ____________ № bayonnoma
O’quv-uslubiy qo’llanma ToshPTI Ilmiy Kengashida tasdiqlandi. 2010 « » _________________№ bayonnoma
Ilmiy Kengash kotibi
E.A.Shomansurova 4
- Shahar klinik ruhiy kasalliklar shifoxonasi psixiatriya, narkologiya va bolalar psixiatriyasi kafedrasi -shahar bolalar asab-ruhiy kasalliklar markazi. - ko’rgazmali qurollar, tarqatma materiallar, tashhis va davolash standartlar, patopsixologik testlar, tematik bemorlar. 2. Mashg’ulotning davomiyligi. - 4 soat 3. Mashg’ulotning maqsadi - epilepsiya kasalligi, uning klinik ko’rinishi to’g’risida umumiy bilim berish; - epilepsiya kasalligining tasnifini berish; - epilepsiya kasalligini erta tashhislashni o’rgatish; - epilepsiya bilan og’rigan bemorlarni davolashda antiepileptik preparatlarni ta’sir mexanizmlari to’g’risida tushuncha berish; - epilepsiya bilan og’rigan bemorlar reabilitatsiya tamoyillarni bilishni o’rgatish.
- epilepsiya kasalligini klinik tashhisini qo’yish; - boshqa ruxiy kasalliklar bilan qiyosiy tashhisot o’tkazish.
Amaliy ko’nikmalarni bajarish - bemor shikoyatlarini, anamnestik ma’lumotlarni yig’ish; bemorni klinik tekshiruvdan o’tkazish; taxminiy tashhis qo’yish uchun asosiy anamnestik va klinik belgilarni ko’rsatish; paraklinik tekshirish uchun reja tuzish; shoshilinch holatlarda yordam ko’rsatish.
Epilepsiya – surunkali polietiologik asab-ruhiy kasallik bo’lib, ko’pincha bolalik va o’smirlik davrda boshlanadi va paroksizmal buzilishlar, hissiy-irodaviy doirasidagi shaxs o’zgarishlari bilan ifodalanadi. Shuning uchun epilepsiya kasalligini oldini olish bolalik davrdan boshlanadi va bu kasallik nafaqat tibbiy, balki muhim ijtimoiy muammodir.
Epilepsiya kasalligining klinikasini bilish, ayniqsa uning boshlanish darajasini aniqlash, umumiy amaliyot shifokorlari uchun keraklidir, chunki epilepsiya bilan kasallangan bemorlar ko’pincha uning dastlabki belgilari paydo bo’lganida ushbu shifokorlarga murojaat qiladilar.
Taqdim etilayotgan mavzuni o’qitish talabalarning patologik fiziologiya, tibbiy genetika, farmakologiya bo’yicha bilimlariga asoslanadi. Dars davomida olingan bilimlar, yangiliklar va natijalar nevrologiya, ambulator tibbiyot yo’nalishida kerak bo’ladi. 6. Mashg’ulot mazmuni: 6.1. Nazariy qismi 5
Epilepsiya – surunkali, ko’plab etiologik, asabiy- ruhiyati bilan bog’lik bo’lgan yagona patogenezi doirasidagi, ko’pincha bolalik va o’smirlik yoshida paydo bo’ladigan hamda paroksizmal talvasaga tushish, changak tortib qolish va ozmi – ko’pmi ko’rinishda shaxsda uchraydigan kasallikdir. MKB -10 - rozi – epilepsiyaG40-47.O’z ichiga oladi: G40 – Epilepsiya (MKB 10 -5-bob”Nerv tizimi kasalligi”); G41- Epileptik status(MKB 10 -6-bob) F02-F07-Epilepsiyada psixik buzilish(MKB 10 -5-bob”Psixik va xatti-harakat buzilishlari”); F80.3-Landau-Kleffner sindromi(MKB 10 -5-bob).
bo’yicha aniqlangan hisob – kitoblarga ko’ra aholi soniga nisbatdan har 1000 kishiga 5 holat to’g’ri keladi, umumiy bolalarga nisbatdan esa qachondir talvasaga tushgan, tutqanoq tutgan bolalar tahminan 4 marta ko’pdir (Kreyndler). Bu kasallikning boshlanishining 70-80 foizi bolalik va o’smirlik yoshiga to’g’ri keladi. Bolalikda paydo bo’lgan epilepsiya kattalarda uchraydigan, epilepsiya kasalligining kelib chikishiga asos bo’ladi. Kattalarda uchraydigan epilepsiyaning oldini olish bolalarda uchraydigan epilepsiya kasalligining oldini olish va proffilaktik ishlarni olib borishdan boshlanadi.
Bolalikda uchraydigan epilepsiyani davolash kattalardagi epilepsiyani to’la yo’qotolmasa ham, har holda ma’lum darajada chastotasini kamaytiradi, umumiy ma’lum bo’lganidek, epilepsiyani keltirib chiqarish holatlari kattalarda kamroq bo’ladi.
Shunday ekan, bolalardagi epilepsiya faqat tibbiyotdagina emas, balki ijtimoyi sohadagi muhim muomalardan hisoblanadi.
Epilepsiya klinikasini bilish, ayniqsa uning boshlanish darajasini aniqlash, nafaqat nevropatolog va psixiatr vrachlar, balki poliklinikada ishlovchi barcha vrachlar bilishlari kerak, chunki epilepsiya bilan kasallangan bemorlar ko’pincha uning boshlanishi dastlabki ko’rinishi paydo bo’lganida uchastka vrachiga murojaat qiladilar.
Epilepsiyaning har xil ko’rinishlari masalasida turlicha fikrlar mavjud. Ko’plar gendan, ya’ni avloddan, yoki essentsial epilepsiya, bunga tashqi holatning ta’siri bo’lmasa ham rivojlanadi, deyishadi. Demak, bunday ko’rinishda avloddan avlodga o’tishi mumkin, deb xisoblanadi.
Shu bilan bir qatorda etiologik faktorlarga bog’liq bo’lmagan holda miya faoliyatining buzilishi, meningit-entsefalit asorati va shikastlanish oqibatida va boshqa sabablarga ko’ra paydo bo’lishi mumkin. Xozirgi paytda avloddan- avlodga o’tish epilepsiyasi bilan simptomatik fokal epilepsiyani bir-biriga qat’iy qarama-qarshi quyishdagi tizim yo’qolib, ma’lum bir ko’rinish aniqlandi.
Bu
ko’rinish S.N.Davidenkoning ta’riflashicha: “epilepsiyaning hamma ko’rinishlarini bir qatorga qo’yish mumkin, bir tomonidan faqat avloddan- avlodga o’tishdan paydo bo’lgan holatda, ikkinchi tomonda ommaviy, aniq ko’rinishdagi ekzogeniy holatdagini. Epilepsiya tushunchasi alohida kasallik sifatida o’z kuchida qoladi, klinik aniqlashning vazifasi esa generalizovan epileptsiyani fokal epilepsiyadan qat’iy ajratish emas, balki epilepsiyani ozmi- ko’pmi miqdordagi boshqa kasalliklardan, miyaning shishishi yoki qorin bo’shlig’idagi infektsiyalar va hokozalar ham tutqanoq tutishiga sabab bo’lishi mumkin.” 6
Epilepsiya nomi grekchadan olingan so’z bo’lib “ epilepsus” ya’ni “qamrab olaman”, - degani. Bu kasallikning asosiy belgisi tutqanoq tutish eski ruscha nomlanishi ”yiqilayotgan kasallik”.
Tutqanoq tutishi, talvasaga tushish epilepsiyaning patologik ko’rinishi bo’lsa ham , u birdan bir ko’rinishi emas, hatto u bu kasallikning shart yoki albatta bo’lishi lozim bo’lgan ko’rinishi emas. Epilepsiyaning klinik paydo bo’lishini, davomiyligini xarakteriga ko’ra ikki guruhga ajratish mumkin. Birinchi guruh – ayni bir vaqtda keskin paydo bo’lib, qisqa vaqt ichida bo’ladigan tutqanoq, ya’ni epileptik paroksizmlar. Ikkinchi guruh – doimiy, ta’sirlaganda, zehn – farosat, kasalning shaxsiy holatlarida o’zgarish bo’lganida. Har bir guruhni kasallik belgilariga ko’ra alohida ko’rib chiqamiz. Hozirgi paytda epileptik paroksizmning umumqabul qilingan klassifikatsiyasi yo’q. Epilepsiya va epileptik sindromlarni xalqaro tasnifi (1989,Nyu-Deli) 1.
Maxsus ixtisoslashgan shakllari (o’choqli,fokal,lokal,partsial)
Idiopatik (yoshga bog’liq bo’lgan debyutlar); Simptomatik (tanish etiologiyali va verifitsirlangan morfologik buzilishlar);
Kriptogenli. 2.
Epilepsiyani generallashgan shakllari 2.1. Idiopatik (yoshga bog’liq bo’lgan debyutlar); 2.2. Kriptogen va/yoki simptomatik; 2.3. Simptomatik. 3.Epilepsiya shakllari,aniq tasnif kerak bo’lmagan xuddi partsial yoki generalashgan. 4. Maxsus sindromlar.
Xalqaro epilepsiya birlashmasida qabul qilingan Vena klassifikatsiyasini ko’pgina olimlar e’tiroz qiladi. Biz hisoblaymizki, Lennoks (1960) tomonidan ishlab chiqilgan klassifikatsiya tajribada qo’llashda eng o’ng’ay va omadlisidir. Hamma turli ko’rinishdagi epilepsiya orasida ta’sirchan yirik tutqanoq tutish (grandmal). Oldindan xabar berilish belgilari. Yirik tutqanoq tutishdan oldin bir necha soat yoki kun oldin har xil ko’rinishda funktsional buzilish holatlari ko’rinishida oldindan xabar beriladi. Qon aylanish, nafas olish, uyqu, tanadagi moddalar almashuv yuqori bo’lishi, oshqozon buzilishi va oligouriya. Ayniqsa, ruhiy holatdagi o’zgarishlarda ko’rinadi: kuchli bezovtalanish yoki hech narsaga aralashmaslik, qaltirash kayfiyati, ta’sirlanishning kuchayishi, hayratlanish, eksploziv va shiddatlilik. Aura – epileptik yiqilishning boshlang’ich fazasi, hushdan ketish, bu haqda kasalda xotira qolishi mumkin va ta’riflay oladi. Bu faza juda qisqa vaqt ichida bo’ladi. Aura majburiy emas, lekin 60-70% holatda kuzatiladi. Auraning hamma aniq ko’rinishlarini birga-bir ko’rsatib o’tish imkoni yo’q.. Ba’zi kasallar qorinda paydo bo’lgan kuchlanish, boshqalari hech qachon his kilmagan huzur – halovat (Dostoevskiyning, “Idiot”idagi ko’rsatilganidek). Aura murakkab ko’z, eshitish va boshqa gallyutsianator kechinmalar, 7 gavdaning tuzilishidagi asabiylashish (favqulodda engillik yoki oriqlash va hokozalarga ko’ra). Aura sifatida murakkab ruhiy zo’riqish holatida, ya’ni avvaldan ko’ringandan hayajonlanish yoki “hech qachon ko’rinmaganning takrorlanishidan tashvishlanib takrorlanish mumkin. Aura tutqanoq tutib yiqilish darajasida kuzatiladi, uning simptomlari tutqanoqning keingi bosqichlarida rivojlanmasligi mumkin. Aura epileptik o’choqni aniqlashda va tashhis qo’yishda ahamiyatga ega. Auradan keyin tutqanoqning tonik fazasi keladi. U to’liq hushidan ketish, boshlang’ich qichqiriq, ya’ni tutqanoq tutishdan oldin havo nafas yo’lini qisqatiradi. Kasal odatda, oldingi tomonga yiqiladi, ko’pincha jarohatlanadi, biron a’zosi sinadi yoki chiqadi. Bosh orqaga qayriladi , ko’z katta ochilgan, nazari harakatsiz. Gavdasi kuchlanishli, qo’l barmoqlari mushti tugilgan bo’ladi. Dastlabki oqarish tsianoz bilan almashadi. Tonik faza 10-30 sekund davom etganidan keyin 1-2 minut klonik faza keladi. U gavda qismi va a’zolarining ketma-ket bukilib yoki yozilib turishi, nafas yo’lida xirillash va boshqa ko’rinishlarda bo’ladi. Harakatdagi kuchlanish ko’pincha chuqur va og’ir nafas olish bilan yakunlanadi. Tutqanoqli yiqilishdan keyin kasal odamda yana bir necha minut es-hushi tiniq bo’lmagan holatda bo’ladi. Ba’zi kasallar yiqilganidan so’ng o’ziga kelganidan keyin darhol turib o’zining ishini davom ettiradi, boshqalar esa 10-20 minut chuqur uyquga ketadi. Tutqanoq tutib yiqilgandan so’ng uning to’liq amneziyasi boshlanadi. Bolalarda generalizovan yirik tutqanoq epilepsiya formasida tez-tez uchrab turadi. Uch yoshgacha bo’lgan davrida huruj xarakterlikdir, gavdaning yarmini qamrab oladi, tonik fazani qamrab olgan holatda. Alohida ko’rinishdagi yana bir holati, bolaning boshi bir tomonga buriladi yoki butun gavdasi o’ng yoki chap tomonga qaragan bo’ladi. Uch yoshdan katta bolalarda esa yirik qaltiroq kattalarda bo’ladigan hurujni eslatadi. Aura kattalarga qaraganda bolalarda kamroq bo’ladi. Bolalarda qaltiroq qichqirish bilan emas, ingranish, va hushdan ketishi bilan boshlanadi, undan keyin tonik faza keladi. Bu faza (odatda, uzoq davom etadi) tomirlarning intensiv tonik qisqarishi bilan xarakterlanadi. Bolalarda tonik fazadan klonik fazaga o’tish jarayoni aniq ifodalanmaydi. Klonik fazada tutqanoq tutishi generalizovan holatida va ritmik xarakterda, ko’pincha lokalizatsiya boshlanishi ko’rinishiga ega. Epileptik huruj bir necha sekundga cho’ziladi, kamdan-kam bir necha minut bo’ladi. Kichik tutqanoq (petit mal) katta tutqanoqqa o’xshagan tipik holatlardan ajratib turadi, lekin bunda simptomatlik polimorfizm ko’pdir. Absans tutqanoq hurujining oddiyroq ko’rinishdir. U birdaniga qisqa vaqtda ko’rinadi (bir necha sekundgacha) va to’liq hushdan ketishiga olib keladi. Kasal soviydi, lekin yiqilmaydi, gavdani tutqanoq huruji boshlanishidan oldingi holatda tutib turadi. Huruj ba’zida avtomatik xususiyatda ojiz ko’rinishda (masalan, kasal barmoqlarini harakatga keltiradi va labini qimirlatadi). Absans huruji qanday tez boshlangan bo’lsa, shunday tez tuxtaydi. Kasal esa o’z faoliyatini hech narsa bo’lmagandek davom etiradi, u nima yuz berganini bilmaydi. Absanslarning bunday ko’rinishi bolalar yoshida kichik hurujning tez takrorlanadigan ko’rinishi emas. Ko’pincha bolalarda kichik hurujlar guruhiga kiruvchi triada, deb nomlangan hurujlar uchraydi. Bunga qo’yidagilar kiradi: 8 a) Propulsiv kichik hurujlar. Absanslarga o’xshagan qisqa muddatli, xotirani butunlay yo’qotadi, ular turli harakatlanish ko’rinishida, gavdaning butunligicha yoki qisman olg’a intilishga olib keladi. Propulsiv hurujlar guruhini “salaamov”, “yashin tezligida”, “kivatel”, va “astatik”ga ajratiladi. Salaamov huruji oldidan bolaning boshi va gavdaning yuqori qismi sekin tonik hurujdek oldinga egiladi, tomirlar atrofga va yuqoriga harakatlanadi, yashin tezligidagi hurujdan intensivligi bilan farqlanadi. Shunday vaqtda harakatlanish tez va birdaniga yuz beradi. Yotganda bosh ko’tariladi, o’tirganda esa kutilmagan paytida oldinga egiladi. Astatik yoki akinetik huruj oldidan kasal bir necha daqiqaga xushidan ketar ekan , tomirlari bo’shashadi, lekin tezlikda yana ko’tariladi. Yuqorida ko’rsatib o’tilgan hurujlar bolalik yoshining ilk davriga to’g’ri keladi, ko’pincha bir yoshlarda yuz beradi. U yuqori chastotada xarakterlanadi. b) Retropulsiv kichik hurujlar ko’pincha 6-7 yoshlarda bo’ladi, 16-17 yoshdan keyin ham uchraydi. Umumiy ko’rinishlari: yuqori chastotali (20 dan 100 gacha va undan ham yuqori, davomiyligi (2-4 daqiqa), asosiy belgilari (ko’z olmasi yuqoriga qaraydi, shu holatda ba’zan ritmik harakati vertikal yo’nalishida bo’ladi). Bosh tez-tez orqaga tashlanadi, gavda orqa tomonidan, yoki butun gavda orqadan harakatlanib, egiladi. Hozirgi paytda ko’pgina mualliflar bunga piknolepsiyani qo’shadilar, absans hurujlar tipini, epileptik kasallikka qarshi davolashda o’zgarish yo’qligi, samara bermaganligi uchun ba’zan bemor tuzalishiga olib keladi. v) Impulsiv (yoki mioklonik) kichik hurujlar asosan bolalik va o’smirlik rivojlanish davrida bo’ladi. Impulsiv huruj tashqi tomondan qaraganda kuchli qo’rquvdan birdaniga qaltirashni eslatadi. Bunday holatda qo’llar tez harakat bilan ochilib yopiladi, unda mavjud bo’lgan narsalar otilib ketadi. Agar kasal yiqilsa, yashin tezligida yiqilganidek, ko’pincha shu zahoti o’rnidan turadi. Odatda qator itarishlar ketma- ket keladi, ba’zan yangi holatda bo’ladi. Mayda hurujlarning hamma ko’rinishlari og’riq qo’shilishi bilan murakkablashadi yoki kichikroq holatda (chaynalish, yutinish, ovoz chiqarish va boshqa oddiy harakatlarda). Kichik hurujlar triadasining har bir shakli klinik ko’rinishda va oqimda o’z xususiyatiga ega. Propulsiv shaklda ko’proq qo’pol nevrologik buzilish va qisman psixikaning to’liq rivojlanmaganidan bo’ladi. Mioklonik hurujda qo’pol asabiylik uchramaydi, lekin epilepsiya uchun xos bo’lgan xotirani yo’qotish va boshqalar yuzaga keladi. Retropulsiv shakldagi kichik huruj ruhiyatdagi nohushlik ta’siri bilan ajralib turadi, bunda uzoq davom etgan kasallik natijasida shaxsning holatida o’zgarish bo’lishi mumkin. Qattiqroq chastota razryadlari, yuqorida ko’rsatib o’tilganidek, keng miqyosda bo’lishi mumkin. Qattiqroq huruji ketma-ket kelgan paytda, hatto kichik to’xtashi bo’lganida ham hotirani yo’qotish to’xtamaydi. Epileptik status ko’p soatda, ba’zan esa bir necha kun davom etishi mumkin. Og’ir komatoz holati rivojlanadi, gavda harorati ko’tarilib 40 darajagacha etadi, siydikda oqsil paydo bo’ladi, yurak faoliyati buziladi. Status davomida miyaning o’tkir shishi bo’ladi. Bo’larning barchasi bemor o’z vaqtida davolanmasa, hayoti uchun havflidir. Statusdan so’ng davolanish jarayoni og’ir kechadi, terapiya uncha samara bermaydi, ba’zan asablarning buzilishiga olib keladi. 9 Kichik hurujlar ham status shaklida bo’lishi mumkin. Paroksizmal qaltiroqqa psixomotor va psixosensor hurujlar ham kiradi. Ular ososan lokalizatsiya epilpeptiyagen o’choqda aniqlanadi. Odatda psixomotor huruji xotiraning qorong’lashishi va keynchalik amneziyaga olib kelish xususiyatiga ega. Hulqning buzilish hech bir maqsadsiz harakatlanish stereotip xatti-harakat, masalan, kiyimlarni taxlab qo’yish, qo’lni artish, atrofdagi jihozlarini maqsadsiz tartibga keltirish. Boshqa hollarda bolalar chapak chaladi, turli so’zlar aytadi, maqsadsiz kuladi, qaergadir borishni, yugurishni istaydi. Hurujning davomiyligi 1-3 minut. Psixomotorli hurujda bemor gavdasini vertikal holatda aylantiradi. Vaqtincha chaynaladi, so’lak chiqishi, tamshanish, yutinish yuz beradi. Tashqaridan qaraganda, bemor ovqatning ta’mini tatib ko’rgandek ko’rinadi. Huruj hotiraning qorong’ilashishi ko’rinishida bo’ladi. Psixomotor huruji bolalarda tez-tez uchrab turadi. Psixosensor huruj esa bolalarda kattalarga qaraganda kam uchraydi. Psixosensor paroksizm klinik ko’rinishiga aura, epigastral, kardinal va vistseral xususiyatlarda ruhiy kechinmalar kiradi. Shuningdek, ba’zan bolalarda uchraydigan dientsefal epilepsiyani eslatib o’tmoq lozim. Dientsefal epileptik huruj vositalari avvalo turli hayajonlanish, yurak va nafas yo’llarining ritmi buzilishi, termoregulyatsiya, gipergidrozom, poliuriya va boshqalarning buzilishidan paydo bo’ladi. Huruj harakatdagi hayajonlaning majburiy qilish, yig’lash hamroxligida bulish mumkin. Bunday paytida xotira chukur buzilmaydi yoki umuman buzilmaydi. Epilepsiya bilan og’rigan bemorlarda aytib o’tilgan paroksizmal hayajonlanish bilan bir qatorda ruhiy ekvivalentlar ham kuzatilish mumkin. Bu turli jihatdan ruhiyatning hayajonga tushishi natijasida hurujlar o’rtalig’ida yuz beradi. Huruj ekvivalenti, deb shunga aytadilarki, u o’zining kutilmaganda tezligi, epizodikligi jihatidan qattiqroq hurujni eslatadi, ba’zan uni almashtirilgandek bo’ladi. Yosh bolalarda ular kattalarga qaraganda kam uchraydi. Psixik ekvivalentlarga disforiya, xotiraning ......holatni keradi. Disforiya-xotiraning epileptik hayajonlanishi, u bir necha soatdan bir necha kungacha davom etadi. Bemor qo’pol, jirkanch, hayajonli, havotirli, kamdan -kam xafaqon , ipoxondrik shikoyatli va o’z joyiga qasd qilishga urinish holatlari kam bo’lsa, ham uchraydi. Gohida kayfiyati yuqori bo’lgan holda uchraydi. Ba’zida epilepsiya qo’rqish holatida xush o’zgargan tusda bo’ladi (o’jarlik qilish, surbetlik, qahrlilik, odatdan tashqari harakatlanish, uyatsizlik). Epilepsiya bilan kasallangan bemorlarda xotiraning xiralanishi holati turlicha bo’ladi. Bolalarga va o’smirlarda xotiraning xiralashishi uyquda yurish va fug holatida tez-tez uchraydi. Somnambulizmda (uyquda yurish) bemor tunda turadi va uyg’onmasdan xonada yuradi, ba’zan xonadan chiqadi. Bir necha minutdan keyin bemor qaytib o’z o’ringa yotadi. Bemor o’zining holati harakatlarini boshqalardan eshitib bilib oladi. Epileptik fug jarayonida bolalar birdaniga uydan chiqib ketadilar va tentirab yuradilar. Tartibga solingan xiralashish holatida-transda bemorlar murakkab harakatlarni bajaradilar, tashqaridan qaraganda tartibli ko’rinadi, zarur bo’lmagan tomonga ketish, biron erga, ba’zan uzoq sayohatga jo’nab qaytish. Bemorlar ba’zi darajada atrofga qarab, qaerdanligini belgilab oladi, shuning uchun ular atrofdagilarning diqqatini tortmaydilar. Xotira xiralashishi holatining boshqa va klinik ko’rinishda ruhiy hayajonlanish egallaydi. 10
Gallyutsinatsiya xususiyatlari: o’t, qo’rqish, birovga tashlanish, qo’rqinichli ko’rinishda bo’ladi. Bemorlar ba’zida favqulodda havfli ko’rinishda bo’lishi mumkin, gohida epilepsiya bilan kasallangan bemorlar xuddi shunday holatida eng og’ir jinoyatlarni sodir qiladilar. O’ldirish, yirtish va boshqa harakatlarga ingtiladilar. Bemorlar duch kelgan narsalar bilan himoyalanadilar, eshiklarni to’sadilar, stul bilan siltanadilar, derazaga chiqib oladilar. O’z joniga qasd qilishga harakat qilish hollari uchraydi. Ruhiy kechinmalarda vaqtida xususiyatlidir. Paroksizmal, shuningdek, qisqa va o’tib ketadigan ruhiy holatda epilepsiya barcha ruhiy kechikmalarni chiqarib tashlamaydi. Bu kasallik ko’pincha hollarda ruhiy buzilishni rivojlanitiradi. Bu epilepsiya progredient kasallanish sifatida o’rganishga asos bo’ladi. Epileptik jarayon dastlab xarakter yadrosiga tegmasligi mumkin, ruhiy holatlarini o’zgartiradi, qayg’urish va intilish reaktsiya va xulq-atvorning o’zgarishida sekinlik va boshqalar. Bemorlar asta-sekin harakatlanish qobiliyatini yo’qotadi, yuqoriga ko’tarilishda qiynaladi, oshirib gapirishga moyillik paydo bo’ladi, maydachi, pedantlik xususiyatga ega bo’ladi. Hayajonlanish oqibatida muloqatda egoizm, o’zining haq ekanligiga ishonch hosil qilish, yuqori taassurat va hayajonlanish, o’ch olish hamda shijoatlanish o’zining sog’ligi uchun ko’proq qayg’urish va umuman shaxsiy farovonlikni o’ylashi. Ko’pgina bemorlar kasallikning keyingi bosqichlarida o’zlarining yaqin qarindosh urug’larining vafotiga ajablanarli darajada unga qayg’urmaydilar. Bemorlar bunday paytda o’zlarining sog’ligiga diqqat bilan qarasalar ham. Bemorlik jarayonida payda bo’lgan alomatlar asta-sekinlik bilan avvalgi ruhiy kechinmalarni siqib chiqara boshlaydi. Bemorlar xarakteriga qarama -qarshilik xos, shu zahoti hisoblashish va g’azabga kelib, qo’pollik qilish hamda foydalanish. Epilepsiya bilan kasallangan bemorlar mayda-chuydaga katta e’tibor beradi. Bemorlar ko’pincha yovuz xotirali, shu bilan birga ozodalikni yaxshi ko’radilar, o’z jihozlariga o’rganib qolgan bo’ladilar. Ko’pincha, ular mehnatsevar bo’lishadi, ko’p vaqlarini bironta murakkab bo’lmagan ishga sarflaydilar, hamma narsaning mayda-chuydasigacha e’tibor berishadi. Ayniqsa, epilepsiya vaqtida o’y-fikrlashdagi buzilishlar xususiyatlidir. Bemorning o’y-fikrlashdagi sekinlashadi, tor doirada bo’ladi. Epilepsiya bilan og’rigan bemor ko’p so’zlaydi, kerak bo’lmagan so’zlarni gapiradi, mayda-chuydaga to’xtaladi. Fikrlash tor doirada bo’lib, yangi fikrga o’tishi qiyin kechadi. Epileptiklarining nutq darajasi sekin, bir xil ba’zida tiniq, erkalovchi tusda bo’ladi. Bemor vrach bilan uzoq vaqt axamiyatsiz hodisalar to’g’risida suhbatlashadi, o’z fikr mulohazasini keyinchalik ifodalay olmaydi. Uy-fikri bo’yicha suhbat boshlasa, boshqa tomonga o’y-fikrini o’zgartirish qiyinroq bo’ladi. Affekt kumulyatsiyasiga moyillik seziladi. Bemorlik davrida ko’rib o’tilgan xususiyatlar kuchayadi, unga xotiraning ojizlanish qo’shiladi. U xotira yomonlashganligi, intellektual qobiliyatlilik kamayishda ifodalanadi. Logik fikrlash qobiliyati kamayadi, fikrlash konkretlanadi. Professional tajriba va qiziqish kamayadi. Epilepsiya bilan og’rigan bolalarda hamisha ham aytib o’tilgan xususiyati, individual o’zgarishlar bo’lavermaydi. Bunday bolalarga 3-4 yoshda ko’prok yuqori motorik xususiyatlidir. Bolalarning ota-onasi so’ziga qaraganda “bir minut ham bir 11
paytda o’tirolmaydi”, intilish, qo’liga tushgan hamma narsani olishga urinish, ularga qiziqmaslik va faoliyatning natijasiga e’tiborsizlik ularning xususiyatiga xosdir. Epileptik boladagi hayajonlanish tez xafa bo’lishida ko’rinadi, agressiv, o’ch oluvchanlik oddiy sabablardan kelib chikadi. Sabr qilmaslik, ozgina kechikish yuzasidan uning talabini qanoatlantirmaslik, agarda u keyinchalik amalga oshsa ham epileptik bolalarda ko’p uchraydi, natijada azoblanishiga, asossiz ravishda atrofdagilar bilan janjal chiqarishiga sabab bo’ladi. Uning diqqatini boshqa tomonga yo’naltirish qiyin kechadi, bola uzoq vaqt bir nuqtaga tikilib qoladi, bir xil mashg’ulot bilan shug’ullanadi, muntazam gavdasini silkitib turadi.
Alohida ta’kidlash kerakki, epilepsiya bilan kasallangan bolalarning ba’zilarida asabiylashish oshgan, egoizm kuchaygan, atrofdagilarni ta’siriga beriluvchan, erkalanuvchan yoki ortiqcha hotamtoylik xususiyatlari bo’ladi. Ba’zi bolalarda xulq-atvor belgilari kasallik davomida bir xil, ayrimlarida esa qarama-qarshi, biridan ikkinchisiga tez o’tishi kuzatiladi. Xulq-atvordagi buzilish bir xilda bo’lmasligi xarakterning epileptik tizimidagi rang-baranglikni o’z ichiga oladi. Epilepsiya oldidan bo’ladigan simptomlarning xususiyatini ko’rib chiqamiz. Odatda, epilepsiyaning dastlabki simptomi qaltirash huruji. Bu fakat bolalarning dastlabki yoshiga nisbatdan to’g’ridir, chunki bu yoshda epilepsiyani aniqlash qiyin, sub’ektiv shikoyat bo’lmaydi. Maktab yoshidagi va maktab yoshigacha bo’lgan bolalarda epilepsiyanikng boshlanish alomatlari o’rganilganida, epilepsiya qaltiroq huruji boshlanmasidan oldinroq paydo bo’ladi. Epilepsiyaning tutqanoqsiz boshlang’ich davri bir necha oydan bir necha yilgacha cho’ziladi. Kasallikni rivojlanishi jarayonidagi dastlabki bilinadi. Epilepsiyadan oldin uyqu buzilishi jihatlari shundan iboratki: a) odatdan tashqari yorug’lik b) qo’rqish affekti namoyon bo’lishi v) uyqu davomiyligning buzilishi, bezovtalanish g) tush ko’rishning cho’zilib ketishi d) ba’zida uyquni muddatidan o’tkazib yuborishga o’tish, xiralashish holati e) ko’rgan tushlari mazmuni xotirasida saqlanib qolishi j) shu va boshqa tushlari muntazam takrorlanaverishi. Ko’rilgan tushlari boshqa hayajonli tushlar simptomi bilan uyg’unlashishi xarakterli belgilari (tushda gapirish, tushda yurish, yig’lash, kulish, tushda qichqirish) umumiy qaltirash, bosh aylanish, ayniqsa xotiraning o’zgarishi. Bularning har biri alohida holatda epilepsiya uchun o’ziga xos xususiyati emas, ammo ularning uygunligi epilepsiyaning dastlabki alomatlarini aniqlashga imkon beradi. Epilepsiyaning dastlabki davrida bosh og’rigi ko’pgina kasallarda paydo bo’ladi. Biroq, ko’pchilik kasallarda u intensiv emas va klinik ko’rinishda etakchi o’rin egallamaydi. Epilepsiya oldidan bosh og’rishining asosiy farqlanishi shundaki, progredientlik ko’rinishdagi belgilar aniqlanmaydi, umumiy jarayonda o’rin topgandek. Shuningdek, tungi bosh og’rig’i bo’lmaydi. Ba’zi bemorlarda bosh og’rig’i keyinchalik epileptik hurujdan xabar beruvchiga aylanadi. 12
Bolalarda epilepsiyaning boshlang’ich darajasi kattalarga qaraganda ikki martda ko’proq bo’ladi, vistsero-vegetativ paroksizm kuzatiladi, qisqa muddatli va ojiz klinik holatda ajralib turadi. Gohida esa ular faqat vistseral simptom bilan chegaralanadi. Masalan, xotirada saqlanib qolgan umumiy muhitda birdaniga qayd qilish ehitiyoji paydo bo’ladi va shu zahoti yo’qoladi. Boshqa xolatlarda paroksizm xotiraning o’zgarishi bilan, qator vegetativ simptomlardan iborat bo’lib, gohida turli hayajonlanishdan: tonik qaltiroq yoki tomirlarning bo’shatib qolishi, bilmagan holda siyib qo’yish va boshqa holatlar. Bolalarda vistsero-vegetativ paroksizmning turli ko’rinishlari shundaki, abdominal xuruj- qorinda og’riq paydo bo’lishi ba’zida opekular fenomen bilan bog’liq bo’ladi. Bu gohida nevropatiya, glistnoy invaziya, ovqat toksikoinfektsiyasi, deb yanglishiladi. Ajralib turadigan belgilari: a) ular paydo bo’lishida paroksizmal xarakter b) ovqatlanishi va psixogen payti bilan bog’liq emasligi, yo’qligi v) qisqa muddatlik (bir necha daqiqa 1-2 minut) Kattalarga qaraganda bolalarda generalizovan qaltiroq xuruji, tutqanoq ikki martda kam uchraydi va avval aytib o’tilgan holatlarda kechadi (tonik xarakterda, qisqa muddatli). Kasallikning rivojlantirishini kuzatib, og’irlashish chastotasi va hurujlarning polimorfizmini aniqlash mumkin. Kasallik hamisha ham progredient holatda bo’lavermaydi. Ba’zi hollarda davolanish oqibatida tuzalib ketish mumkin. Klinik xaritada oldingi o’rinda polimorfizm turadi. Boshlang’ich darajasida xurujning engil shakllari taqqoslanadi: uyquda paroksizmal hayajonlanish, bosh og’rig’i va boshqalar epilepsiya xuruji uchun katta tutqanoqlar oldida xarakterlik emas. Kattalarda uchramaydigan tonik qaltirash va vistsero-vegetativ paroksizm, bolalardagi propulsiv retropulsiv xurujlar bosh miyasining tula shakllanmaganligi sabablidir. Epilepsiya-jiddiy kasallik va tashxos hamisha gumanlidir. Epilepsiya vaqtida o’lim ko’pincha epileptik status jarayonida sodir bo’ladi, ayrish hollarda bemorlar hurujning o’zida bug’ilish va boshqa baxtsiz hodisalarda halok bo’lishadi. Kayfiyatning og’ir buzilishi, suitsidal urinishlarga olib kelishi ahamiyat kasb etadi. Kasallik oqibati va epileptik aqliy zaiflik ko’pgina mualliflar fikriga ko’ra 50% holatda kuzatiladi. Bolalikda boshlangan kasallik ko’pincha og’ir aqliy zaiflikka olib keladi. Epilepsiyaning rivojlanishida alohida holatda qanday faktorlar ahamiyatli? Hozircha bu savolga to’liq javob berish qiyinroq. Bolalarda turli paroksizmal holatlar kuzatiladi, qaysiki, ular epileptik xuruj sifatida xato tushunish mumkin. Ikkinchi tomondan epileptik xuruj tabiatan epileptik bo’lmagan paroksizm bilan anglashilmasligi mumkin. Epileptik xurujni shunday qilib quyiidagi paroksizmal turlarga ajratishga to’g’ri keladi. Spazmofiliya xuruji. Spazmofiliya mineral almashinishi buzilishi bilan bog’liq holda yuz beradi. Bolalarda 1,5 yoshdan 3 yoshgacha kuzatiladi. Asab tomirlari o’ynashi kuchayishi bilan xarakterlidir. Xuruj paytida qo’l panjalari “akusher qo’li” holatida, bosh egilgan, yuz tomirlari qimirlab turadi, og’izdan ko’pik keladi. Tajriba ko’rsatdiki, birinchi qaltiroq xuruji maktaboldi yoshida yuz beradi, keyinchalik epilepsiya xususiyati borligi bilinadi. Shu sababli ko’pincha uni spazmofil yanglishadilar. Spazmofil bilan epileptik 13
xurujni ajraytib olishda esdan chiqarmaslik kerakki, birinchi marta xotirani yo’qotish uncha chuqur bo’lmaydi, yirik xurujga nisbatdan. Spazmofil xuruj ayniqsa, ko’pincha qishning oxirida va bahorda uchraydi. Epileptik xuruj esa yil davomida yuz beradi. Lixoradik qaltirash tana haroratining infektsion kasallik oqibatida tez ko’tarishidan paydo bo’ladi. Bu ba’zi qaltirashga moyillik bo’lgan bemor bolalarda uchraydi. Lixoradik xuruj ko’pincha hayotning birinchi yilida bo’ladi, ammo maktaboldi, gohida maktab yoshida ham yuz beradi. Bunday paytlarda epilepsiya tashhisini qo’yishga shoshilmaslik kerak. Shuningdek, alimentar xurujni ham baholash lozim, u emizikli yoshdan keyingi bosqichgacha (4-5 yoshgacha) ichak infektsiyasi kasalligi bo’yicha davom etadi. Miya meningiti, meningoentsefalit, entsefalitlar ko’pincha simptomatlik qaltirash xurujini keltirib chiqaradi, albatta buni epilepsiya, deb tushunmaslik kerak. Boshini sarak-sarak qilish epileptik xuruj sifatida xato tushunilishi mumkin. Ushbu spazm bola boshini ko’tara boshlaganda sodir bo’ladi, shuningdek, boshini qimirlashish harakati, ko’z olmasi nistagmoid harakatlanishda bo’ladi. Bunday buzilish boshi vertikal holatda tutish jarayonida ushlanib qolishda, deb e’tirof etiladi. Harakatlanishdan xotira buzilishi sodir bo’lmaydi, 2-3 yilgacha izsiz yo’qoladi. Affektiv respirator qaltirash bolalarda maktabgacha bo’lgan yoshda uchraydi. Affektiv respirator qaltirash hayajonga tushish ta’sirida paydo bo’ladi, qandaydir qanoat hosil qilmasdan g’azablanish, qichqirish, yig’lashdan iborat bo’ladi. Bolaning nafasi to’xtaydi, yuzi oqaradi, muskullari tonik kuchlanadi, undan keyin harakatsizlanish, muskullar bo’shashishi yuz beradi, bu holat 1 minutgacha, ba’zida ko’prok davom etadi. Shundan keyin bemor bolaning xotirasi to’liq o’z holatiga qaytadi. Epilepsiyaga qaraganda obmorok (behush bo’lish) uncha tez bo’lmaydi. Uning xarakterli tomoni yuz oqaradi, ter bosadi, tomirlar bo’shashadi. Isterik behushlikda quyidagi belgilar ahamiyatga ega, atrofdagilarning diqqatini o’ziga tortadi. Ko’z yoshi, ingranish, teatral ko’rinish, kulish isterik jazava xarakterli, ammo epileptik ko’rinish emas. Tilni tishlash, isterik xurujda siydikni ushlab qola olmaslik holatlari bo’ladi. Xotirani to’liq yo’qotish bo’lmaydi. Isterik xuruj epileptik xurujga qaraganda davomiydir. Simptomatik epilepsiya. Qaltirash va qaltirashsiz epileptiformdagi xuruj ko’pgina organik miya buzilishi kasalligidan bo’ladi. Ular ko’pgina bosh miyaning shishishi, tug’ma va nasldan-nasliga o’tish, asab tizimining buzilishi kongenital sifilis oqibatida, gipoglikemik krizis, uremiyadan bo’ladi. Miyaning chegaralangan organik buzilishida xurujni aniqlash oddiy vazifa emas, hamma holatda ham vrach to’g’ri tashhis qo’yishi, ularning uyg’unligini aniqlash, anamnezi chuqur tahlil qilish, psixopatologik, nevrologik va somatik izlanishlar qilish hamda kasallik yo’nalishini hisobga olib borishi lozim. Shuni ham aytish lozimki, hozirgi paytda paraklinik usularni izlanish epilepsiyaning maxsus tomonlari to’g’risida bir muncha ma’lumot beradi. Shu bilan birga ba’zi kasalliklarni baholashda, epilepsiya bilan klinik o’xshashlikni aniqlashda qiyinchilik tug’iladi.
Yüklə 265,43 Kb. Dostları ilə paylaş:
|