O’zbekiston Respublikasi oliy va o’rta

Biosferaning biotik va abiotik qismlari tarkibi

Biosfera Yerning o'ziga xos qobig'i bo'lib, barcha tirik organizmlarni bir- biriga bog'liq holda saqlaydi va ular planetada moddalar bilan uzluksiz modda almashinuvini olib boradi. Biosfera eng katta ekosistemaning asosi hisoblanadi, o'z navbatida, abiotik va biotik qismlarga bo'linadi.

Abiotik qism quyidagilar:

• 
  tuproq va uning pastki qatlamlaridagi jinslar yoki tirik organizmlar bo'lib, ular bu tuproq jinslaridagi fizik muhitda modda almashinuviga uzluksiz ega bo'ladi;
  
• 
  atmosfera havosi mavjud bo'lgan yuqori qatlamlar bu yerda hayot borligini anglatadi;
  
• 
  okean, dengiz va ko'llarning suvli muhiti.
  

Biotik qism. Bu qism tirik organizmlardan tashkil topib, organizmlar o'zlarining barcha faoliyatlarini shu yerda davom ettiradilar, ularsiz hayotning o'zi bo'lmaydi: ular hayotning hayotbaxsh (biogen) atomlaridir.

Tirik organizmlar bu atomlarni o'zlarining nafas olish, oziqlanish, ko'payish va biosferaning hamma qismlarida modda almashinish davrida ishlab chiqaradi. Biosferada atomning biogen migratsiyasi asosida ikki biokimyoviy prinsip mavjud. UIar quyidagilardir:

• 
  hayotning hamma joyida hamma vaqt paydo bo'lish imkoniga ega bo'lish;
  
• 
  biogen migratsiya yordamida tirik organizmlarning yashashi uchun sharoit yaratib berish.
  

II BOB. BIOSFERA QATLAMLARI VA ULARNING TAVSIFI

1. 
   Atmosfera haqida tushuncha
   15
   
   

Biosfera qobig'i uch qatlamdan - atmosfera, gidrosfera, litosferadan iborat.

1. Atmosfera. Uning kislorod va azotdan iborat gaz qobig'i bor. Shuningdek, kam miqdorda karbonat angidrid (0,03%), ozon va boshqa gazlar mavjud. Atmosferaning holati, Yer yuzasidagi hamda suvli muhitdagi fizik, kimyoviy va biologik jarayonlarga katta ta'sir qiladi. Biologik jarayonlarning borishi,

Sfera nomi	Sferaning o’rtacha balandligi	O’tish qatlami va uning balandligi, km	Vertikal bo’yicha haroratning o’rtacha taqsimlanishi.
Troposfera	Yer sirtidan tropopauzagacha	Tropopauza: qutblarda 8 – 10; orta kengliklarda 10 – 12; tropiklarda 16 – 18.	Har 1 km balandlikda o’rtacha 6.5 °C ga pasayadi.
Statosfera	Tropopauzadan 50 – 55 km balandlikkacha	Stratopauza: 50 – 55 km qatlamda	Stratopauzada −2.5 dan −12 gacha yetadi.
Mezosfera	Stratopauzadan 80 – 85 km	Mezopauza: 80 – 85 km qatlamda	Har 1 km balandlikda

							3 – 4 °C ga pasayadi.
Termosfera	80 – yuqori.	85 km	dan	−		Muttasil ortib boradi va 120 km da ≈60 °C gacha, 150 km da esa 700°C gacha yetadi
Ekzosfera	800 – baland	1000	dan	−		Balandlik ortishi bilan harorat ortadi.

17






Troposfera – atmosferaning eng quyi qatlami. Uning yuqori chegarasi – tropopauza yil fasli va geografik kenglikka bog’liq ravishda o’zgaradi. Troposferada yerning havo qobig’i massasining deyarli 80% qismi hamda suv bug’larining 90% qismi jamlangan bo’lib, unda Yerdagi ob-havoni belgilaydigan jarayonlar yuz beradi.

Stratosfera – troposfera ustidagi qatlam. Unda butun atmosferaning taxminan 20% massasi jamlangan. Stratosferaning quyi qismi (20 km balandlikkacha) balandlik ortsa ham haroratning deyarli o’zgarmasligi bilan qiziq bo’lib, unda o’rtacha

−56.5°C saqlanadi, keyin esa har 1 km balandlashda o’rtacha 1 – 2 °C ga ko’tarilishni boshlaydi va stratosferaning yuqori qatlamlarida deyarli 0°C ga yetadi. Stratosferaning yuqori qismida katta konsentratsiyadagi Ozon (O₃) qatlami bo’lib, u Quyoshdan kelayotgan ultrabinafsha nurlarining katta qismini yutib qoladi va yerdagi hayotni bu nurlarning salbiy ta’siridan himoya qiladi. Stratosferaning eng yuqori qatlamlarida Yer sharoitidagi eng yuqori shamil tezliklari kuzatiladi (360 km/soatgacha).

Mezosferaga butun atmosfera massasining 0.3% ko’p bo’lmagan qismi to’g’ri keladi. Shamol tezligi 20 – 230 km/soat. Bu qatlamdan boshlab atmosferaning eng yuqori qatlamlari boshlanadi. Mezosferada havo juda siyrak, kosmik nurlar ta’sirida mezosfera havosi kuchli ionlashgan va elektr tokini o’ta o’tkazuvchanlik xususiyatiga ega. Aynan shu sferada qutb yog’dusi paydo bo’ladi.

Termosferada butun atmosfera massasining 0.05% qismi to’plangan bo’lib, unda Quyoshdan keluvchi qisqa to’lqinli nurlanishlarni yutilish jarayonlari yuz beradi. Shu sababli 200 – 300 km balandliklarda haroratning keskin ko’tarilishi kuzatiladi. Bu sferada harorat gradient o’rtacha 3 – 8 °C/km bo’ladi. Nisbatan yuqorida 800 – 1000 km balandliklarda harorat taxminan ≈1000 K atrofida o’zgarmas xususiyat saqlab qoladi. Chunki bu qatlamlarda o’ta siyrak havo qatlami kosmik nurlarni juda ham kam miqdorda yutadi.

Ekzosfera – Atmosferaning eng yuqori va eng siyrak qatlami. Uning quyi chegarasida protonlar konsentratsiyasi ≈1011 m–3 ni tashkil qiladi va zarrachalar to’qnashuvi juda ham kam sodir bo’ladi. Bu qatlamdagi havoning asosiy tarkibiy qismlari atom holatidagi kislorod, azot va vodoroddan tashkil topgan. Bu

qatlamdagi ba’zi alohida zarrachalarning (asosan, vodorod va geliyning atomlari) tezliklari kosmik tezliklardan ortiq bo’lib, ular yer tortish kuchini yengib o’tib, sayyoralararo bo’shliqqa uchib chiqib ketishi mumkin. Bu jarayon «Dissipatsiya» - Yer atmosferasining tarqalishi deb ataladi.

2.