O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
LANDSHAFT HARITALARI VA ULARNING TURLARI
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
LANDSHAFT HARITALARI VA ULARNING TURLARI
Reja 1. Mayda masshtabli landshaft haritalarini tuzishning asosiy xususiyatlari 2. o‗rta masshtabli landshaft haritalarini tuzishning asosiy xususiyatlari va metodlari. 3. yirik masshtabli landshaft haritalarini tuzishning asosiy xususiyatlari va metodlari.. Tayansh iboralar: taksanomik, dinamik, geotizim, landshft profillari, stasionar, geografik landshaft, regional.
Landshaft kartalari turli toifa va taksanomik qiymatdagi tabiiy hududiy majmualar- landshaftlarni grafikli tasvirlash natijasi hisoblanadi. Tabiiy hududiy majmualar deganda, majmuaning turli qisimlari va atrof muhit bilan ko‘plab to‘g‘ri va teskari aloqadorliklarga ega bo‘lgan murakkab dinamik tizimlarni tushunamiz. Landshaft kartalarini o‘rganish tabiiy muhit tabaqalanishining omillari va qonuniyatlari, tabiiy hududiy majmuadagi turli ginetik va dinamik aloqalar haqida tushunchaga ega bo;lishga imkon beradi. Landshaft kartalari fan va ishlab chiqarishning ko‘p masalalarini ishlab chiqarish uchun ham zarurdir. Ular hududni
66
majmuali o‘rganish, sog‘liqni saqlash, tabiatni muhofaza qilish ishlarida keng foydalaniladi. Hozirgi paytda amaliy ahamiyatga ega bo‘lgan baholash va bashoratlash landshaft kartalari tuzilmoqda. Ular soha kartalarini tuzishda muofiqlash ishlariga ham jalb qilinmoqda. Kartalarni tizishning mazkur metodikasi landshaftni geotizim ekanligi, uning barcha tarkibiy qisimlari bir-biri bilan o‘zaro bog‘liq va aloqalodorligiga asoslanadi. Landshaft kartalarni turli masshtablarda yaratiladi: yirik, o;rta va mayda. Mayda masshtabli kartaga olish ishlari kameral sharoitda olib boriladi. O‘rta va yirik mashtabli kartani yaratish esa, to‘liq dala siyomka kuzatish ishlari , landshft profillari va stasionar kuzatishlar natijasida bajariladi. Mayday masshtabli tatqiqotlarda regional ko‘lamdagi tabiiy hududiy majmualarning landshaft tuzulishi , jumladan, ularni ichki tuzulishi, landshaftning tashqi hududiy , genetik, dinamik xususiyatlari, zamondagi bog‘liqliklari va boshqalar o‘rganiladi. Yirik masshtabli tatqiqotlarda elimentlar tabiiy majmularning rivojlanish qonuniyatlari, bog‘liqligi, dinamikasi va boshqa jihatlarini o‘rganadi. Landshaft kartalarni mazmuni bo‘yicha umumilmiy va mavzuli kartalarga bo‘linadi. Birinchisi o‘rganilayotgan hududning morfologik tabaqalanishi, ajratilgan birliklarning miqdor ko‘rsatkichlari va farqlari haqida malumot beradi. Ikkinchisi- mavjudlikni aks ettirish, baholash va bashoratlash kartalarni tuzush hamda amaliy masalalarni yechishga qaratiladi. Geografik landshaft deganda, tarkibida o‘zaro bog‘liq bo‘lgan kichikroq geotizimlarning o‘ziga xos yig‘ndisi bo‘lgan ginetik jihatdan bir butun geotizim tushuniladi. Landshaftlarga majmualik, vertikal, gorizontal va dinamik tuzulmalar xos.
Mayda masshtabli landshaft kartalari, asosan, lanshaftga oid makumotlari ko‘p bo‘lgan o‘rta masshtabli umumgeografik kartalar asosida tuziladi. Shu bilan bir qatorda, landshaft tarkibiy qisimlari haqida boy malumotga ega soha mavzuli kartalari, iqlim, metoorologik, gedrogeologik malumotnomalar, landshafd tarkibiy qisimlarini o‘rganishga oid abiyotlar va boshqa kartogirafik manbalar, kosmik suratlar, dala va soha kuzatish tatqiqotlari natijalardan ham foydalaniladi. Landshaft siyomkasi asosiy tabiiy hududiy majalarning fazoviy joylashishi va xususiyatlarini o‘rganish maqsadida yirik masshtabda bajiriladi. Tabiiy hududiy majmualar faqat yirik masshtabda o‘rganilganda, tariflanganda va kartaga olinganda muhitda tabiat va inson ta‘sirida kechayotgan o‘zgarishlarni bashoratlash uchun aniq va miqdor ko‘rsatkichlari olinishi mumkin. Dala landshat tatqiqotlari abyekti sifatida turli tabaqali hududiy majmualar va har xil tabiiy omillar ta‘sirida paydo bo‘lgan tizimli hududiy majmualar va har xil tabiiy omillar uyushmalar qabul qilinadi. Yirik taksanomik birliklarning (lanshaftlarning ) hududiy shakillanishida asosiy rol geologic- geomorfologik omillarga taaluqlidir, chunki ular lanshaft bo‘limlarining iqlim, o‘simliklar va tuproqlar omillarning tarqalishini belgilaydi. Dala tatqiqot ishlarida hududning morfologik tarkibi o‘rganiladi, uning tabiiy muhit komponentlari bilan bog‘liqligi geografik jihatdan talqin qilinadi, dinamikasi ko‘rsatiladi va boshqa turli tabaqali tabiiy hududiy majmualar 67
kartalashtiriladi. Landshaft majmualari orasidagi bog‘liqlikni tahlil qilish ishlari dala malumotlari asosida bajariladi. Dalada kartaga olishning asosiy metodlari landshaft morfologik birliklari chegarasini ajratish usuli bilan muvaqqat bog‘langan hamda bunday chegaralar sifat ko‘rsatkichlari bir-birini almashtiradigan bitta ko‘plik ajratishga qaratilgan. Bu chegaralar, tabiiy sharoit keskin farqlanishiga qaramasdan hamma vaqt chiziqlidir. Tabiiy hududiy majmualar keskin farqlanishi darajasi ularning genezislari orasidagi farqga, inson xo‘jalik faolyati ta‘sirida kechayotgan tabiiy o‘zgarishlarga bog‘liq. Landshaft morfologik birlashmalari qanchalik yosh bo‘lsa, ularning tashqi ko‘rinishi shunchalik umumiy qabul qilingan ko‘rsatmalar asosida ajratish qiyin. Siyomka ishlarida qo‘llaniladigan landshaftli profillash metodi tabiiy hududiy majmualrning ichki tuzulishi, tabiati va ularning komponentlari orasidagi bog‘liqlikni ifodalaydi. Majmuali va unuprofillarda landshaftlar tarkibi, morfologiyasini hosil etuvchi fatsiya va urocheshalar qatorlari ochib beriladi, dinamik va to‘ldiruvchi landshaftlar belgilari, ularning relief shakillari, tog‘ jinislari tarkibi, yer osti suvlari joylashishi bilan murakkab bo‘lgan tabiiy hududiy majmualarni qonuniyatlari aniqlandi. Dala siyomkasi natijasida tuzulgan landshaft kartalarida, metodikaga binoan, tabiiy hududiy majmualar abyiktiv tasvirlanadi. Kartalarda tabiiy omillar o‘zaro ta‘sirining turli asosiy qonuniyatlari joydan- joyga va vaqt miqyosida kechayotgan quyuqlashgan qiyofasi tasvirladi. Kartalarda yer uchastkalari tabiiy xususiyatlari tasvirlanishi sababli,ular soha kartalarini muofiqlash uchun jalib qilinadi. Lekin shuni nazarda tutish kerakki, har tabiiy komponet o‘ziga xos kelib chiqishga, tuzulishga, rivojlanishga va hududga tarqalish xususiyatiga ega. Shuning uchun, masalan. Tuproq kontiriga landshaftni joylashtirish yo‘li bilan kartani tuzish mumkin emas. Landshaftlarni tatqiq qilishda statsionar sharoitda o‘tkaziladigan tatqiqotlar muhim rol o‘ynaydi. Bu tatqiqotlar natijasida tabiiy hududiy majmualar tarkibi funksional landshaftli o‘rganilishi sabali, unga qiziqish ortmoqda. Tabiiy hududiy majmualarni mavjudligi ko‘plab bog‘liqlar, ularning alohida tarkibiy qisimlari orasidagi yaxlit turg‘unlik hamda component va uni o‘rab turgan atrof muhit bilan o‘zaro harakatga qarab bo‘linadi. Bu bog‘liqliklar va o‘zaro jarayonlarda kuzatildi. Bunday jarayonlar har xil uzunlikda, tezlikda, shu bilan bir qatorda, yetarli darajada fazoviy o‘zgarishlar bilan vaqt mobaynida qaytariladi. Jarayonlarni tahlil qilish
uchun statsionor kuzatish metodlaridan foydalaniladi, ular katta bo‘lmagan maydonlarda, sharoitiga ko‘ra hududga tipik bo‘lgan uchastkalarda olib boriladi. Statsionarda evalutsion va fasilli kuzatish olib boriladi. Uzoq, muntazam olib borilgan kuzatishlar landshaft o‘zgarishlarning nafaqat xususisyati va intinsivligini, balki ular miqdori turli bog‘liqlari va omillari nisbiylik mohiyatini, murakkab va ko‘plab o‘zaro harakatini, majmuanung biron tomonga o‘zgarishi va rivojlanishi tezligini, tabiiy hududiy majmualarning dcinamikasini aniqlash imkonini yaratadi. Geotizimlar faolyati asosida tabiiy- mexanik, kimyoviy va bialogik jarayonlar yotadi. Tatqiqotlarda turli metodlarni 68
qo‘llash tabiiy komponentlar faolyati jarayono tarkibini, tabiiy hudiy majmualar fasilli dinamikasi asosiy qonuniyatlarini, tuyg‘unligi va rejimini ochib beradi. Oxirgi malumotlar mazmunini geografik talqin qilish geografik-taqqoslash metodi orqali bajariladi. O‘tkazilgan dala va statsionar landshaft tatqiqotlari matereallari mayday masshtabli landshaft kartalarni tuzishda asosiy manba bo‘lib xizmat qiladi. Landshaft kartalari mazmunini ishlab chiqishda va yangilashda kosmik suratlar muafaqiyatli qo‘llanilmoqda, chunki ular landshftlar fazoviy joylashish qonuniyatlarini, ularni bir-biriga bog‘liqligini, tabiiy majmualar morfologiyasini kuzatish va o‘rganishga imkon yaratadi. Kosmik suratlar orqali turli induvidial landshaftlar lokalizatsiya qilinadi, ularning ichki tuzilishi o‘rganiladi va bining asosida landshaft tipologiyasi tadqiq qilinadi. Suratlar bilan ishlashda ikkita tadqiqot metodi qo‘llaniladi: umumiydan alohidaga va alohidadan umumiyga o‘tish. Mayda masshtabli kartalarni tuzishda suratlar abyektiv va detallashgan malumotlar manbai bo‘lib, dalada kichik maydonlarda o‘tkaziladigan yirk masshtabli tadqiqotlar mohiyatini ancha kengaytiradi. Suratlardan foydalanish generalizatsiya jarayonini ham bir muncha osonlashtiradi, chunki landshaft tarkibining suratlarda aftomatik ravishda birlashtirib tasvirlanishi kartalar aniqligini oshiradi, kartalarda tabiiy tuzumlar holatini kuzatish mumkin bo‘ladi. Suratlarda to‘ri va aniq o‘tkazilgan lanshft fazoviy o‘zgaruvchanligining o‘rganilishi natijasida, ularning vaqtinchalik dinamikasini ko‘rsatish imkoniyati ham tug‘uladi Yirik masshtabli landshaft kartalari asosida yaratilayotgan mayday masshtabli kartalar mazmuni va legendasini ishlab chiqishda, dastlab kartalarni masshtabiga va maqsadiga mos keladigan, optimal darajadagi to‘liqlik va detallik geotizimlar olinadi.kartalashtirishning asosiy birligi –landshaft- kartada nafaqat yetarli darajali mukammal yaxlit birlashma sifatida, balki katta yoki kichik darajadagi tarkib elemenlari bilan beriladi. Kartada landshaftlar uyushmasi va morfologoyasidan tashqari, ularning shunga mos geotizimlari bilan aloqasi ham ko‘rsatiladi. Bular karta legendasida landshaftlar tasnifi orqali beriladi. Yirik hududlar uchun tuzulgan landshaft kartalarda legeda jadval shaklida tuzuladi, bu esa landshaft tasnifi toifalarini katta aniqlikda va ko‘rgazmali tarzda tasniflash imkonini beradi. Jadval vertikalida geotizimlar oliy taksanomik tabaqalari, gorizantalida – landshaftlar tipi va kichik tiplari ko‘rsatiladi. Bunday legendada landshaftlarning matinli qismi ancha qisqartiriladi va kartani jihozlashda ishlatilgan prisipni osonlashtiradi. Mayday masshtabli kartalar obzor-topografik va mavzuli kartalar yordamida tuzuladi. Bunday kartalar turli tabaqali geotizimlar va ularning yordamida esa getizimlarning geografik mohiyati haqida ko‘plab malumot beradi. Relif tasviriga qarab, morfometik xususiyatlari bo‘yicha farqlanadigan uchastkalar ajratiladi, gedrografik tarmoq malumotlari hududning suv bilan taminlangani, landshaftlar tiplari va kichik tiplaridagi superakval landshaftlar defrensatsiyasi va lokalizatsiysi haqida fakir yurutishni taminlaydi: introzonal tuproq o‘simlik chegaralari landshaft
69
kartalarida o‘zgarishsiz keltiriladi. Shunda qilib, obzor-topografik kartalar landshaft tahlilini har tomonlama taminlaydi. Tabiiy majmualarning asosiy genetic xususiyatlari va tarkibini oshirishga ko‘maklashadi. Kartalarni yaratishda foydalanilgan mavzuli kartalarning malumotliligi ham juda yuqori saviyada bop‘lisihi kerak. Geologic kartalar bilan yer qobig‘I tarkibi tahli qilinadi: gedrotermal jarayonlar rivojlanishining tarkibi chuqur yorriqliklar tog‘ jinslari formatsialar va fatsiyalarni kelib chiqishiga sabab bo‘ladi, regional tarkibli o‘lchamli geotizimlar uyushmasini o‘rganishda muhm rol o‘ynaydi; to‘rtlamchi davir yotqiziqlari, tiproq hosil qiluvchi jinslar hamma yerda mavjud bo‘lib, ularning tarkibi tuproq tiplari shakillanishi va tarkibi xusuyatiga ta‘sir ko‘rsatadi Geografik kartalar asosida olib borilgan relyif tasviri tahlili, tabiiy majmular tarkibini, ularing chegarasi va o‘lchamini aniqlashga, morfo tarkibli ko‘rsatkichli- hududning landsgaftli xususiyatlarni ajratishga imkon yaratadi. Bu kartalada ko‘rsatilgan relyefni alohida olingan shakillari turli o‘lchamli topologic mustaqil cheralaridir. Ularning chegaralari maxsus elemenlar landshaftlar tarqalganligini bildiradi. Ancha to`liq hududiy kandshaftlaruyushmasini geobotanik va tuproq kaartalari tariflaydi . Ular geotizimlarning ko‘plab dinamik xususiyatlarni ochib beradi, bir qator egzogen jarayonlarning tezligi haqida tushunchaga ega bo‘lishni taminlaydi, kartalarda antiropogen ta‘sir natijasida vujudga kelgan o‘zgarishlarni ham ko‘rsatadi. Tuproq va landshaft kartalari asosida tabiiy majmualar konturlari chegaralari va landshaft kartalari asosida tabiiy majmualar konturlari chegaralari aniqlashtiriladi, ular ichida kechayotgan landshaft hosil qiluvchi jarayonlar ochib beriladi. Shu yo‘l bilan landshaft kartasini tuzish umumgeografik va mavzuli kartalardan olingan malumotlarni birgalikda va bir-biri bilan bog‘lab tahlil qilishga asoslanadi. Landshaft haqidagi bilimlar taraqqiyotiga nazar tashlaydigan bo‘lsak, u hamma vaqt xalq xo‘jaligi bilan bog‘langanligini ko‘rish mumkin. Landshaftshunoslar tomonidan Qatar dala va cameral ishlar u yoki bu ishlab chiqarish korxonalari buyurtmasi asosida bajarilgan, maqsadli mavzuli kartalar tuzulgan. Ularda hudud iqtisodiy hisob kitoblar asosida tavsiyalar berilgan, bundan tashqari u yoki bu xo‘jalik faolyati natijasida geotizimlarning tabiiy-geografik sharoiti o‘zgarishi oqibatida bahosi keltirilgan. Amaliy landshaft tatqiqotlari ikki yo‘nalishda olib boriladi; 1)
tabiiy majmualar to‘g‘risidagi malumotlar bilan xo‘jaliklar va boshqa foydalanuvchilarning taminlash uchun. 2) O‘zlashtirishning ilmiy asoslarini ishlab chiqishda, tabiiy majmualardan foydalanishda va ularni qayta tiklashda. Amaliy landshaftshunoslikni birinchi qadami – tabiiy muhitning inson faolyati uchun rolini aniq tasavvur etish, insonning geotizimlarga ta‘siri xususiyatlari va mexanizimini bilishdan iboratdir.barcha amaliy landshaft- geografik ishlar asosida geotizimlarning obyektiv tahlili yotadi. Boshqacha qilib 70
aytganda, amaliy ishlar fundamental landshaft tadqiqotlari natijalari tayanilishi, yani nazariy bilimlarini geotizimlardan unumli foydalanish bilan bog‘liq bo‘lgan amaliy masalalarini yechishda qo‘llash zarur. Amalyotda landshaft kartalarni tuzish, uning umumiqtisodiy tipidagi ishdan farq qilmaydi va shunday metodlar hamda usullarni qo‘llash orqali tuzuladi. Lekin tuzilayotgan kartalarning mazmuni oldindan qo‘yilgan maqsadlarga qarab muhim bo‘lgan tavsifnomalar bilan to‘ldiriladi. Masalan, amaliy landshaftlarda landshaft kartalari teng qiyaliklar guruntlarning injenerlik- geologic xususiyati, hudud gidrogealogik xususiyati va alomatlari haqida malumot beradi. Amaliy landshaft kartalarni yaratishda geotizimlarni sifat jihatidan har tomonlama u yoki bu maqsadda baholash qaraladi. Bu prinsip subyekt va tabiiy komponentlar o‘rtasidagi asoslarini o‘rgatishdan iborat bo‘lib, buning uchun subyektga qanday ta‘sir o‘tkazilishi talab etiladi. Bugungi kunda geotizimlarni sifatli baholash asosiy yo‘nalishlari quydagilar: muhandislik ko‘plab modifikatsiyalar va toifalarni baholash, qishloq xo‘jalik maqsadlari uchun o‘zlashtirish bo‘yicha baholash, tibiiy geografik , aholi yashash sharoiti, rekratsion va boshqalar. Geotizimlaeni sifatli baholash metodikasi bo‘yicha ish baholash ko‘rsatkichlarni tanlashdan boshlanadi. Tabiiy sharoitni landshaftli baholash metodi umumilmiy karta mazmunini subyekt tomonidan baholashga olib keladi. Bunday vaqtda alohida olingan tabiiy hududiy majmualar, yoki ularning ta‘siri toifalariga muofiq, baholash toifalariga guruhlanadi, subyektning tabiiy omillar xususiyatiga ega bo‘lgan rekratsiyasi, tabiiy komponentlarning tashqi ta‘sirga tuyg‘unligi aniqlanadi. Sifatli baholash asosiy landshaft kartalari legendasida- yaxshi, yomon qoniqarli, qoniqarsiz sharoitlar, yo u, yo bu hudud va hodisalar uchun maxsus ishlab chiqilgan so‘zli shakilda beriladi. Amaliy landshaftshunosli tatqiqotlar quydagi ketma-ketlikda kartalarni tuzish bilan yakunlanadi; ro‘yxatga olish baholash, bashoratlash va tavsiya berish kartalari. Birinchi bosqichda asosiy metod bu landshaftni kartaga olishdir. Bu ishni landshaftshunos-mutaxasis bajaradi. Ikkinchi bosqich-tabiiy komponentlarni amaliy maqsadlar uchun baholash. Bu ishni landshaftshunos va xo‘jalik, yoki fan sohasi mutaxasisilaritomonidan bajariladi. Bashoratlash va tavsiya berish kartalarni tuzish turli soxa mutaxasislarini ishga jalb qilishni talab etiladi. Kartaga olish masshtabi amaliy izlanishlar maqsadi bilan belgilanadi.
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|