O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta
Yüklə 0,86 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
6-mavzu: LANDSHAFTLARNI TASNIFLASH MASALALARI Reja 1. Landshaftlarni tasniflash deganda nimani tushunasiz? 2. Landshaftlarni tasniflash bo‗yicha bajarilgan ishlardan kimlarning ishlarini bilasiz? 45
3. N.A.Kogay tasnif sxemasida qanday landshaft birliklari ajratilgan? Tayansh iboralar: tasniflash, taksonomiya, biokimyoviy aylanishi, moddaning biokimyoviy aylanishi.
Fanda tasniflash, tartib berish, turlashtirish, taksonomiya kabi bir-biriga yaqin tushunchalar mavjud. Bulardan tasniflash va tartib berish tushunchalari bir-biriga anchagina yaqin bo‗lib, rang-barang va turli-tuman narsa va hodisalarni ma‘lum bir tartib bilan, har birining pog‗onama-pog‗ona mavqeini yoki ko‗lamini saqlagan holda guruhlarga ajratish yoki birlashtirish degan ma‘noni anglatadi. O‗quvchilarga botanikadagi o‗simliklar tasnifi, zoologiyadagi tirik mavjudotlar tasnifi yaxshi tanish. Shunga o‗xshash tasniflar boshqa fanlarda ham bor. O‗z o‗rganish ob‘ektini tasnif qilmagan yoki tasnif qilishga urinmagan bironta fan bo‗lmasa kerak. Sababi biror fanni fan sifatida tanilishi uchun ham uning o‗z ob‘ektining tasnifi ishlab chiqilgan bo‗lishi kerak. Buyuk fransuz matematigi A.Puankare (1906) "Fan - bu eng avval tasniflashdir" degan edi. Tasniflash jarayoniga borib yetmagan ilmiy izlanishlarni hali "qiyomiga yetmagan" deb baholash mumkin. O‗rganish ob‘ektini tasniflashning ham ilmiy, ham amaliy ahamiyati kattadir. Uning ilmiy ahamiyati shundan iboratki, ob‘ekt tasnif qilinayotganda uning kelib chiqishi, tuzilishi, rivojlanishi kabi barcha xususiyatlari o‗rganilishi va u haqidagi barcha ma‘lumotlar batafsil tahlil qilinishi kerak bo‗ladi. Yer yuzasida muayyan landshaftlar xaddan tashqari ko‗p bo‗lganligi uchun ularning har birini alohida-alohida o‗rganish va ta‘riflab berishning iloji bo‗lmay qoladi. Shuning uchun landshaftlarni ma‘lum maqsadlarda ( masalan, qishloq xo‗jaligi, shahar qurilishi va x.k.) guruhlab ta‘riflashga va shunga mos holda bir turdagi tadbirlarni rejalashtirishga to‗g‗ri keladi. Bu landshaftlarni tasnif qilishning amaliy ahamiyatga ega ekanligini ko‗rsatadi. Fanning o‗rganish ob‘ekti qanchallik serqirra, xilma-xil va murakkab bo‗lsa, uni tasniflash ham shunchalik murakkab bo‗ladi. Har qanday tasnifni amalga oshirishda ob‘ekt haqida to‗la va aniq tushunchaga ega bo‗lish kerak. Ob‘ektni turlicha talqin qilish va tushinish turlicha tasnif tarxlarining tuzilishiga sabab bo‗ladi. Landshaftshunoslik fani ham boshqa tabiiy fanlar qatori juda ko‗p va xilma- xil, ammo o‗ziga xos xususiyatlarga ega bo‗lgan aniq ob‘ektlar -landshaftlarni tasnif qiladi. Landshaftshunoslik uchun puxta ishlangan, ilmiy va mantiqiy talablarga to‗liq javob beradigan tasniflash jadvalini tuzib olish juda katta ahamiyatga ega. Chunki yer yuzida ko‗plab uchraydigan xilma-xil landshaftlarni bir-biriga o‗xshash yoki bir-biridan farq qiladigan tomonlarini aniqlab, har birini o‗z mavqeini saqlagan holda ma‘lum bir tartibga tushirib olinmasa, ularni to‗g‗ri tadqiq qilish, xatto landshaft haritasini tuzib olish ham mumkin bo‗lmay qoladi. Keyingi 15-20 yil ichida geograflar tomonidan bajarilayotgan ko‗plab ishlar uchun, jumladan halq xo‗jaligini rivojlantirish, aholining yashashi va sog‗ligi nuqtai nazaridan landshaftlarni baholash, geografik bashorat qilish va tabiat muhofazasini ko‗zlab bajarilayotgan ishlar uchun ham katta-katta rayonlar, tabiiy geografik o‗lkalar miqyosida barcha landshaftlar haqida batafsil ma‘lumotlarga
46
yoki boshqacharoq qilib aytganda landshaftlar kadastriga ega bo‗lish ahamiyatlidir. Mamlakatimiz landshaftlarining aniq va puxta tasnif jadvalini ishlab chiqish landshaftshunoslikning eng yirik masalalaridan biridir. Landshaftlarni tasniflash bilan ko‗pchilik geograflar shug‗ullanishgan. Ulardan ayniqsa
N.A.Gvozdeskiy (1961),
A.G.Isachenko (1961,1975), V.A.Nikolayev (1973,1979) kabilarning tajribalari e‘tiborga loyiq. Bu olimlar tavsiya etgan tasniflar ichida V.A.Nikolayev (1979) bajargan tasnif o‗zining anchagina mukammalligi bilan ajralib turadi. Bu tasnifning yaratilishi asosida landshaftshunos olim V.A.Nikolayev ko‗p yillar davomida Qozog‗iston dashtlarida landshaftlarni haritaga tushirish borasida olib borgan izlanishlari yotadi. Quyida keltiriladigan fikrlarning ko‗pchiligi V.A.Nikolayev ilgari surgan g‗oyalar ta‘sirida yuzaga keldi. Bu fikrlardan eng asosiysi landshaft haqidagi tushunchaning o‗ziga xos talqini bo‗ldi. V.A.Nikolayevning fikricha landshaftni faqat regional birlik (A.G.Isachenko, 1961) yoki faqat tipologik birlik (N.A.Gvozdeskiy, 1961) sifatida qabul kilish birday bir tomonlamalikka olib keladi. Agar biz landshaftni tipologik birlik deb qabul qilar ekanmiz, uning asosida har bir muayyan o‗ziga xos landshaftning taxlili yotishini esdan chiqarmasligimiz kerak. Har bir muayyan landshaft - o‗ziga xos geografik individdir. Lekin bir vaqtning o‗zida u qaysidir tipologik landshaftlar majmausining bir qismidir. Haqiqatan ham, Yer yuzida ikkita har tomonlama bir xil bo‗lgan landshaftni topib bo‗lmaydi. Ammo qaysidir xususiyatlari bilan bir- biriga o‗xshashlik tomonlari bo‗lgan landshaftlarni uchratish va tasnif qilish mumkin. Landshaftlar tasnifini ishlab chiqishda turlicha tamoyillarga amal qilingan bo‗lishi mumkin. Masalan, tarixiy-evolyutsion tamoyil, genetik tamoyil, morfologik tamoyil va x.k. Shu tamoyillardan birvarakayiga bir nechtasiga amal qilgan ma‘qul. Shulardan faqat bittasigagina amal qilib tuzilgan tasnif doimo ham aniq va puxta bo‗lavermaydi. Shu bilan birga landshaftlarning o‗zini ma‘lum bir tamoyilga asoslanmay, birma-bir sanab o‗tishning o‗zi ham ilmiy tasnifdan uzoqdir. Hozirgacha qo‗llanib kelinayotgan tamoyillarning eng asosiylaridan biri tarixiy-evolyutsion tamoyildir. Bunda landshaftni invariant tushunchasi nuqtai nazaridan qarashga to‗g‗ri keladi. Ushbu tamoyilga amal qilinganda bir tasnif jadvalining o‗zida geografik tizimlardagi juda ko‗p va turli-tuman moddiy borliqni qamrab olishi mumkin bo‗ladi. Qo‗l ostimizda ma‘lum miqdorda paleogeografik ma‘lumotlar mavjud bo‗lgan taqdirda bu tamoyildan foydalanish juda yaxshi natijalar berishi mumkin, ya‘ni landshaftlarning tashkil topishi va rivojlanishidagi ichki va tashqi aloqadorliklarni tasnif jadvalida aks ettirish mumkin bo‗ladi. Landshaftlar tasnifida tarixiy yondashish albatta landshaftlarning kelib chiqishi (genezisi)ni tahlil qilish bilan bog‗liqdir. Landshaftlarning kelib chiqish va rivojlanish tarixi ularning ichki strukturasining o‗ziga xosligini keltirib chiqaradi. Shuning uchun landshaftlarni tasniflashda foydalanilayotgan tarixiy genetik tamoyil landshaftlarning ichki tuzilishini tahlil qilish bilan bevosita bog‗liq bo‗lib qoladi. Landshaftlar tasnifida landshaftlar ichki tuzilishini tahlil qilish qoidasi asosida bir butunni uning qismlari bilan hamda qismlari orasidagi o‗zaro ta‘sir va aloqadorliklarni taxlili yotadi. Biz landshaftlarni ko‗p yaruslik geotizimlar deb 47
qabul qilgan edik. Bu bilan biz har bir landshaft ma‘lum komponentlar majmuasidan iboratgina bo‗lib qolmasdan, balki o‗zidan kichikroq bo‗lgan komplekslardan tuzilganligini ham e‘tirof etgan bo‗lamiz. Shunday ekan, landshaftlarning ichki tuzilishi haqida gap borganda faqat komponentlar orasidagi emas, balki kichik yoki oddiy komplekslar orasidagi o‗zaro aloqadorliklar ham tushuniladi. M.A.Glazovskaya (1961) tomonidan tavsiya etilgan geokimyoviy landshaftlar tasnifi ham ana shu tamoyil asosida tuzilgandir. Landshaftlar ochiq geotizimlar bo‗lganligi sababli, ular o‗z yon-atroflaridagi landshaftlar bilan ham modda va energiya almashinishi ko‗rinishida aloqador bo‗lib turadi. Agar biz tasnif tuzishda landshaftlarni o‗z ichki tuzilishiga ega malum bir tizimdir degan qoidaga amal qiladigan bo‗lsak, landshaftlarning ichki aloqadorligidan tashqari ularning atrof-muhit bilan va qo‗shni landshaftlar bilan bo‗ladigan aloqadorliklarini ham hisobga olish kerak bo‗ladi. Odatda landshaftlarning ichki tuzilishining taxlili asosida tasnifning kichik taksonomik birliklarini aniqlab olish mumkin bo‗ladi. Katta taksonomik birliklarni aniqlayotganda esa ko‗proq landshaftlarning o‗zaro aloqadorliklariga va yondashib kelish xususiyatlariga ko‗proq asoslanishga to‗g‗ri keladi. Landshaftlar tasnifini tuzganda, u puxta va "tabiiy" bo‗lishi uchun tarixiy- genetik tuzilishi tamoyillariga amal qilgan ma‘qul ko‗rinadi. Har qanday ilmiy tasniflash avvalo tasnif qilinayotgan ob‘ektga yoki hodisaga tegishli bo‗lgan ma‘lum belgilarni tanlab olishni taqozo qiladi. Landshaftlarning ayrim guruhlarga tipologik birlashtirilishi yoki aksincha tabaqalanishi turli-tuman shart-sharoitlarga bog‗liq. Masalan, landshaftlarning ichki xususiyatlariga, qo‗shni landshaftlarga yondashib kelishiga, landshaft tashkil qiluvchi omillar va hodisalarning majmuiga, ularning rivojlanish xususiyatlari va xokazolarga bog‗liqdir. Shuning uchun har qanday tasnifdagi birliklarning mavqeini aniqlashda faqat birgina belgini asos qilib olish qiyin bo‗lib, xatto bunday belgini izlab o‗tirishning o‗zi ham mantiqan noto‗g‗ri bo‗lar edi. Buning sababi shundaki, aniqlanadigan va tasniflanadigan turli-tuman birliklarni o‗z kuchi va qiymati turlicha bo‗lgan omillar asosidagina umumlashtirish mumkin bo‗ladi. Umuman olganda, asosiy belgilarni tanlab olish, tasniflash jarayonini eng muhim va ma‘suliyatli bosqichlaridan biri hisoblanadi. Landshaftlar tasnifining asosiy birliklari. Landshaftlar tasnifida ham boshqa ko‗pgina tabiiy fanlar tasnifidagidek sinf, tur, turkum, xil kabi tushunchalar ishlatiladi. Bunday tshunchalarni birma-bir izohlab berishdan oldin bir-ikki taniqli geograf olimlar ishlab chiqqan tasnif ko‗rinishlarini misol tariqasida keltirib o‗tmoqchimiz. Dastlabki ana shunday ishlardan biri N.A.Gvozdeskiy (1961) ga tegishlidir. U tavsiya etgan landshaftlar tasnifi: sinf-tur-kichik tur-guruh-xil ko‗rinishda bo‗lib, anchagina ixcham tarxlardan biridir. A.G. Isachenko (1961) tavsiya etgan landshaftlar tasnifi: tur-kichik tur-sinf-kichik sinf-xil-kichik xil- variant ko‗rinishiga ega. Bu ikki tasnif bir-biridan ozmi-ko‗pmi farq qiladi. Jumladan, eng katta birlik sifatida N.A.Gvozdeskiy sinfni qabul qilar ekan, u eng avval tog‗lar va tekisliklar landshaftlarini ikki sinfga bo‗lib tashlashni tavsiya etsa, A.G.Isachenko esa dastavval landshaft turlarini aniqlab olishni, so‗ngra sinflarga bo‗lishni ma‘qul
48
ko‗radi. Landshaft turlarini aniqlab olishda eng asosiy mezon sifatida landshaftlarning gidrotermik rejimi, ya‘ni namlik va issiqlik taqsimlanishidagi dunyo miqyosidagi farqlarni olishni tavsiya etadi. A.G.Isachenko fikricha landshaftlarning bir-biriga o‗xshashligi yoki bir- biridan farqi juda ko‗p sabablar bilan belgilanadi va ularning ichidan eng asosiysini aniqlab ola bilish tasnif tarxidagi eng katta birlikni tanlashga asos bo‗ladi. Hozirgi vaqtda eng mukammal ishlangan landshaftlar tasnifining muallifi V.A.Nikolayev (1973, 1979) ekanligi ko‗pchilik geograflar tomonidan e‘tirof etilmoqda. U tavsiya etgan ko‗p pog‗onali tasnif tarxi; bo‗lim-qism-kichik qism- sinf-kichik sinf-guruh-tur-kichik tur-toifa-kichik toifa-xil-variant ko‗rinishida bo‗lib, yer yuzasidagi barcha landshaftlarni ma‘lum bir tartib bilan o‗rganishga yaxshi ilmiy asos bo‗la oladi. Quyida biz V.A.Nikolayev tavsiya etgan ana shu landshaftlar tasnifidagi birliklarni izohi bilan chegaralanamiz. Chunki bu izohlar boshqa tasnif tarxlaridagi birliklar izohiga ko‗p jihatdan mos keladi. Shunday qilib, landshaftlar tasnifida ishlatiladigan eng yirik birlik landshaftlar bo‗limi hisoblanadi. Bo‗lim darajasiga kiruvchi landshaftlar asosan Yerning geografik qobiqni tashkil qiluvchi turli geosferalarning bir-biri bilan tutashib turishi va o‗zaro ta‘sir turiga qarab aniqlanadi. Bu haqda taniqli tabiiy geograf F.N.Milkov (1970) "Landshaftlar bo‗limi landshaftshunoslikdagi eng yuksak tipologik birlikdir" degan fikrni bildiradi. Bu birlik F.N. Mil‘kov aytganidek litosfera, atmosfera, gidrosferalarning o‗zaro ta‘sir xususiyatiga va shunga bog‗liq holda o‗zaro modda va energiya almashinish shakli hamda jadalligi o‗xshash bo‗lgan landshaftlarni birlashtiradi. Landshaftlar bo‗limiga misol sifatida quruqlik landshaftlari, suv landshaftlari, suv osti landshaftlarini kiritish mumkin. Quyida biz faqat quruqlik landshaftlariga tegishli bo‗lgan masalalar haqidagina so‗z yuritamiz. Landshaftlar bo‗limi ichida dastavval landshaftlar qismini ajratamiz. Landshaftlar qismi birligi landshaftlarning eng asosiy energetika bazasi bo‗lmish namlik va issiqlik balansidagi farqlar va o‗xshashliklarga qarab birlashtirishga imkoniyat beradi. Bunday o‗xshashlik yoki farqlar joylarning makroiqlimiy xususiyatlari bilan belgilanadi. Bu xususiyatlar bilan o‗z navbatida joyning gidrologik rejimi, xukumron bo‗lgan o‗simlik turi va biologik modda aylanish turi kabilar chambarchas bog‗liqdir. Bu yerda gap ko‗proq iqlim mintaqalari haqida borayapti, ya‘ni bitta iqlim mintaqasida rivojlangan landshaftlarning hammasi xox u tog‗ landshafti, xox tekislik landshaftlari bo‗lsin bitta qismga taalluqli hisoblanadi. Masalan, Qara dengizi bo‗ylaridan Turkmanistonning janubigacha bo‗lgan makonda: arktik, subarktik, boreal, subboreal, subtropik landshaftlar qismini ajratish mumkin. Bizga ma‘lumki, yuqorida sanab o‗tilgan mintaqalar tabiati g‗arbdan sharqqa tomon, ya‘ni Atlantika okeanidan uzoqlashgan sari, kontinentallik ortib borgan sari o‗zgarib boradi. Shuni e‘tiborga olsak, landshaftlar qismi o‗z navbatida landshaftlarning kichik qismiga bo‗linib ketishi mumkinligini ko‗ramiz. Landshaftlar tasnifidagi navbatdagi birlik-landshaftlar sinfdir. Bu birlik yuqorida misol
keltirilgan barcha
tasnif tarxlarida (N.A.Gvozdeskiy,
49
A.G.Isachenko) ishtirok etadi. Bu tasniflash tajribalarining deyarli hammasida ham sinflarni aniqlashda birgina xususiyat, ya‘ni landshaftlarning morfotektonik xususiyati asos qilib olinadi va asosan ikkita landshaftlar sinfi ajratiladi: tog‗lar landshaftlari sinfi va tekisliklar landshaftlari sinfi. Bu ikki sinf orasidagi eng asosiy farq ularda tabiiy zonalarning ikki xil ko‗rinishda(tekislikda kengliklar bo‗ylab, tog‗larda esa pastdan yuqoriga) bo‗lishidir. Tog‗ landshaftlarining ham, tekislik landshaftlarining ham tabaqalanishida yana bir gipsometrik omil, ya‘ni landshaftlarning pog‗onalar hosil qilib joylashish xususiyati borligini e‘tiborga olsak, unda landshaft sinflarining ichida landshaft kichik sinflarini ajratish mumkin bo‗ladi. Masalan, tekislik landshaftlari pastqam, past va baland tekislik landshaftlari kichik sinflariga, tog‗ landshaftlari esa past tog‗lar, o‗rtacha balandlikdagi tog‗lar, baland tog‗lar landshaftlari kichik sinflariga bo‗linib ketadi. Navbatdagi tasnif birligi-landshaftlar guruhidir. Bu birlikni aniqlab olishda asosiy belgi sifatida landshaftlarning suv va geokimyoviy tartibi, ya‘ni landshaftlarning atmosfera yog‗inlari hisobiga, grunt suvlari hisobiga yoki yana bir boshqa suvlar hisobiga namlanish nisbati asos qilinib olinadi. Ana shu belgilarga qarab tekislik landshaftlari ichida elyuvial, elyuvial-gidromorf (yarim gidromorf), gidromorf landshaftlar guruhlarini ajratish mumkin. Landshaftlar guruhi birligini ajratishning (ayniqsa tekislik landshaftlari uchun) ahamiyati e‘tiborga loyiqdir. Buning sababi o‗tmishda va hozirgi vaqtda landshaftlarning ichki tuzilishi hamda ularning rivojlanish yo‗nalishi qay tarzda bo‗lganligi ko‗p jihatdan ularning suv-geokimyoviy tartibining o‗ziga xos xususiyatlari bilan bog‗liqligidadir. Shuning uchun landshaftlar taraqqiyoti kelajakda qanday bo‗lishini bashorat (prognoz) qilish uchun ham landshaftlar guruhini aniqlab olish katta amaliy ahamiyat kasb etadi. Landshaftlarning elyuvial, gidromorf yoki yarim gidromorf bo‗lishi ular taraqqiyotining ma‘lum davrdagi holatini aks ettiradi. Namlanish harakteri o‗zgarishi bilan landshaftlar bir holatdan ikkinchi holatga o‗tishi mumkin, ya‘ni bir guruhga mansub landshaftlar ikkinchi guruhga o‗tib qolishi mumkin. Landshaftlarning suv-geokimyoviy tartibini o‗rganishning ahamiyati katta bo‗lib, unga dastavval B.B.Polinov (1956), A.I.Perelman (1975), M.A.Glazovskaya (1964), keyinchalik V.A.Nikolayev (1973), A.A.Makunina va N.S.Selezneva (1974) kabilar o‗z ilmiy izlanishlarida alohida e‘tibor berishgan. Yana bir narsa haqida to‗xtalib o‗tmoq lozimki, ba‘zi bir tasnif tarxlarida landshaftlarning ana shu xususiyatlariga e‘tibor berilgan-u, faqat birlikning nomi boshqacha, ya‘ni guruh emas, balki qator deb atalgan. Landshaftlar guruhi o‗z navbatida landshaft turlariga bo‗linib ketadi. Bu tasnif birligi deyarli barcha tasnif tarxlarida uchraydi. Uning izohi ham mazmun jihatidan deyarli bir-biriga yaqin. Faqat A.G.Isachenko tuzgan tasnif tarxidagi tur birligi o‗zining hajmi va mazmuni jihatidan V.A.Nikolayev tarxidagi landshaft qismlariga mos keladi. Landshaft turlarini aniqlashda tuproq va bioiqlim belgilariga asoslanishga to‗g‗ri keladi. Jumladan tuproq turlari, o‗simlik formatsiyalari sinfi va x.k. N.A.Gvozdeskiy, V.A.Nikolayevlarning tasnif tarxlarida landshaft turlari haqida
50
gap borganda asosan landshaftlarning zonal turlari nazarda tutiladi. Masalan, tundra landshaftlari bir turga kirsa, dasht landshaftlari boshqa turga, cho‗l landshaftlari esa yana bir boshqa turga kiradi. Landshaftlarning bunday zonal turlarga bo‗linib ketishi asosan elyuvial landshaftlar guruhiga xosdir. Lekin tabiatda ob‘ektiv mavjud bo‗lgan botqoqlik landshaftlari, o‗tloq landshaftlar, sho‗rxok landshaftlar kabi boshqa guruhga kiruvchi intrazonal landshaftlarni alohida tur sifatida ajratish lozim bo‗ladi. Bunday bo‗lishi mumkinligini N.A.Gvozdeskiy (1961), M.A.Glazovskaya (1964), F.N. Milkov (1967) lar ham e‘tirof etadilar. Landshaftlar tasnifinig keyingi birligi kichik tur bo‗lib, kichik zonalarga xos belgilarga asoslanib aniqlanadi. Masalan, (O‗rta Osiyo) tekisliklaridagi cho‗l landshaftlari ikkita kichik turga, ya‘ni shimoliy cho‗l landshaftlari va janubiy cho‗l landshaftlariga bo‗linib ketadi. Landshaft turlari yoki kichik turlari o‗z navbatida landshaft toifalariga bo‗linadi. Qaysi landshaft qaysi toifaga mansub ekanligini aniqlashda ayrim landshaftshunoslar (N.A.Gvozdeskiy, V.A.Nikolayev) geomorfologik belgilarga asoslanishsa, ayrimlari (Yurenkov 1982) esa ma‘lum landshaft turlari ichidagi provinsial xususiyatlarga ko‗proq e‘tibor berishadi. Geomorfologik omil asos qilib olingan sharoitda esa e‘tiborni ko‗proq relefning genetik turlarini o‗rganishga qaratish kerak bo‗ladi. Landshaft toifalari ichida kichik toifa birligini ajratishga to‗g‗ri kelib qolgan hollarda asosiy belgi sifatida landshaft tashkil qiluvchi jinslarning litologik tuzilishiga ko‗proq e‘tiborga beriladi. Eng kichik tasnif birligi landshaft xillaridir. Bu birlik genezisi va ichki tuzilishi bir xil bo‗lgan idividual landshaftlarning majmuini aks ettiruvchi birlikdir. Landshaft xillarining bir-biridan farqlantiruvchi asosiy belgisi landshaftdagi xukmron urochishelarning o‗xshashligidir. A.G.Isachenko (1991) ham landshaft xillarini aniqlashda landshaftlarning morfologik tuzilishi eng asosiy belgi ekanligini e‘tirof etadi. Bitta xilga mansub bo‗lgan landshaftlarni albatta aynan yoki har tamonlama bir-biriga o‗xshash deb bo‗lmaydi. Ko‗pincha bir xilga mansub landshaftlarda xukmron urochishelar umumiyligi bo‗lgan taqdirda ham xukmron bo‗lmagan urochishelar va fatsiyalar tarkibi yoki egallagan maydoni jihatidan turlicha bo‗lishi mumkin. Ana shunday hollarda landshaft xillari ichida yana bir tasnif birligi landshaftlarning kichik xili yoki morfologik variantini ajratishga to‗g‗ri keladi. Keyinchalik V.A.Nikolayev (1999) kichik qism va birliklari oralig‗ida yana bir tasnif birligini, ya‘ni landshaftlar oilasini ajratishni lozim topdi. Bir qism yoki kichik qismga taaluqli landshaftlar turlm tabiiy geografik o‗lkalarda uchrashi mumkinligini inobatga olgan muallif muayyan tabiiy geografik o‗lkaga oid bo‗lgan landshaftlarning kichik qismlarini bir oilaga birlashtirish maqsadga muvofiq bo‗ladi deb hisoblaydi. Bunda landshaftlarning regional xususiyatlari ham e‘tiborga olingan bo‗lar ekan. Shunday qilib, V.A.Nikolayev ishlab chiqqan tasnif jadvali ko‗p pog‗onali bo‗lib, har bir pog‗onani aniqlashda asos bo‗la oladigan ko‗plab tasnif belgilari keltirilgan. Ushbu tasnif jadvaliga asoslanib Qarshi dashti (I.Hasanov), Janubiy
51
Orolbo‗yi (A.Rafiqov, I.Hasanov), Turon tekisliklari (N.A.Kogay, Sh.S.Zokirov), Amudaryo va Sirdaryo oralig‗i (Sh.S.Zokirov) landshaftlarini o‗rganish yaxshi natijalar berdi. Quyida biz misol tariqasida ikki daryo oralig‗i landshaftlari tasnifini keltiramiz. Amudaryo va Sirdaryo oralig‗ida joylashgan yerlar tabiiy sharoiti jihatidan o‗ziga xosdir. Bu yerlarda biz qumliklarni, hozirgi va qadimgi allyuvial-delta tekisliklarini, Sharqiy Orolbo‗yidagi hozirgi dengiz ostidan chiqqan tekisliklarni, Markaziy Qizilqum past tog‗lari va ularga tutashib ketgan prolyuvial tekisliklarni uchratamiz. Ularning har biri o‗ziga xos tabiatga ega bo‗lib, kelib chiqishi, yoshi turlichadir va turli ekzogen jarayonlar hamda ular bilan bog‗liq bo‗lgan turli rel‘ef bilan ta‘riflanadi. Bu o‗z navbatida bu yerlarda turli landshaftlarning shakllanishiga olib kelgan. Bu hudud tabiatiga xos bo‗lgan eng asosiy xususiyat hududning shimoldan janubga ancha masofaga cho‗zilganligi va tabiiy sharoitning kengliklar bo‗ylab zonalar hosil qilishidir. Bu yerda ikki iqlim zonasini, ya‘ni mo‗‘tadil va subtropik zonalarni ajratish mumkin. Ular orasidagi chegara janubi-g‗arbdan shimoli-sharqqa tomon tahminan Janadaryo quruq o‗zani yo‗nalishida o‗tib, ikkita landshaft
Yüklə 0,86 Mb. Dostları ilə paylaş:
|