Ozbekiston respublikasi oliy va orta maxsus talim vazirligi
partasida hosil qilina boshlanadi. Oquvchining maktabdagi
Yüklə 1,49 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
partasida hosil qilina boshlanadi. Oquvchining maktabdagi faoliyati oqituvchilar, tarbiyachilar rahbarligida otadi, uning darsdan keyingi faoliyatini togri uyushtirish pedagogik jihatdan alohida ahamiyatga egadir. Oquvchilar xuddi shu jarayonda ixti- yoriy tashkil topgan «Kamalak» bolalar tashkiloti va «Kamolot» YIH ishtirokchisi, oila azosi sifatida harakat qiladi. Biz olib borgan kuzatishlar oquvchilar hayotini organish, tarbiyachilar, maktabdan tashqari muassasalarning ish faoliyati bilan tanishish natijasida quyidagicha xulosaga keldik: 1. Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internat oquv- chilarining bosh vaqt muammosi muhim pedagogik muammo hisoblanadi. Bu vaqtda uning shaxsi kamol topadi, manaviy va axloqiy qiyofasi osadi. 2. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan sinf, guruh oquvchi- larining bosh vaqtini uyushtirish oziga xos xususiyatga ega bolib, u pedagog nazorati ostida uyushtiriladi. 3. Kuni uzaytirilgan sinf, guruh va maktab-internat oquv- chilarining bosh vaqtini tashkil etish shakli va muvaffaqiyati tarbiyachining mahoratiga bogliqdir. Bu ish shakllari, xarakteri va otkazish metodikasiga kora har xil bolishi mumkin, lekin u tarbiyachi qoygan aniq pedagogik talabga mos bolishi hamda maktab oquv jarayonida otilganlarni takrorlamasligi kerak. 198 4. Maktabda sharoitning kamligi, bosh vaqtning cheklangan- ligi sababli oquvchilarning oz vaqtini uyushtirishi murakkabdir. KUNI UZAYTIRILGAN SINF, GURUH VA MAKTAB-INTERNATLAR BOSHLANGICH SINFLARIDA «KAMALAK» BOLALAR BOSHLANGICH TASHKILOTI VA «KAMOLOT» YIH BILAN ISHLASH Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlar boshlangich sinflarida sinfdan tashqari ishlar tarbiyachi, «Kamolot» YIH va jamoatchilik tomonidan tashkil qilinadi. Sinfdan tashqari ishlarning oquv ishidan farqi shundaki, bu ish qatiy qoida yoki dastur asosida tashkil qilinmaydi. Tarbiyaviy ishlar boshlangich sinf oquvchilari olgan bilimlarning kengayishiga, chuqurlashi- shiga, mustahkamlanishiga hamda oquvchilar umumiy dunyo- qarashining kengayishiga juda katta imkoniyat yaratadi. Tarbiyachi tomonidan tashkil qilingan sinfdan tashqari ishlar bolalar uchun qiziqarli bolishi kerak. Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlarning boshlan- gich sinflarida tashkil qilinadigan sinfdan tashqari ishlar bolalarda quyidagi tarbiya konikmalarini shakllanishiga imkon berishi kerak: oquvchining aqliy faoliyatini faollashtiradi. Tarbiyaviy ish jarayonida bolaga ayrim topshiriqlar berish, uni bajarishga qiziqtirish, mehnatning natijasini korsatish unda ozining qobiliyatiga ishonch hosil qiladi. Ijodiy izlanishga, ishlashga un- daydi. Bu esa aqliy faoliyatning shakllanishida muhim garov hisoblanadi; bolada siyosiy ong va axloq normalarini shakllanishiga imkon beradi. Bu xususda otkazilgan tarbiyaviy ishlar onglilik- ni, Vatanga sodiq bolishni, dunyoqarashning shakllanishini, ozaro hamkorlik va ortoqlikni, rostgoylikni shakllantiradi. Bolada axloq normalari hamma taraflama, chunonchi odob, madaniy xulq jihatdan jamiyat talablariga tola javob berishi lozim; bir qator tarbiyaviy xarakterdagi sinfdan tashqari ishlar bolalarda maktabga ongli munosabatda bolishni, kasb va kasb tanlash haqidagi dastlabki tasavvurni shakllantiradi, halol mehnat qilish konikmalarini tarkib toptiradi; 199 sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlar bolalarda estetik didni shakllantirish uchun qoshimcha imkoniyat hosil qiladi. Tabiat- dagi gozallikni his qilish, madaniyatli kiyinish, gapirish, yurish- turish, sanat sirlarini egallash kabilar haqida tushuncha paydo boladi; tarbiyaviy ishlar vositasida bolalarni kompleks tarbiyalash maktab islohoti oldiga qoygan asosiy talablardan biri hisobla- nadi. Shuning uchun bolaning bilimliligi, odobliligi, siyosiy ongliligi, mehnatsevarligi bilan birga, jismonan baquvvat bolishi tarbiya ishining ajralmas qismi hisoblanadi. Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlar boshlangich sinflarida oquvchilarni goyaviy-siyosiy hamda axloq ruhida tar- biyalash. Yurtboshimizning keyingi qarorlarida bolalarni goyaviy- siyosiy jihatdan tarbiyalashga alohida etibor berilmoqda. Chunki kishilarning ongliligi, ichki va tashqi siyosatga ongli munosabatda bolishi farovon jamiyat qurish ishiga sadoqatni taminlaydi. Kuni uzaytirilgan guruhlarda bolalar uzoq muddatda pedagoglar nazorati ostida bolar ekan, ularni goyaviy-siyosiy jihatdan tarbiyalashga qoshimcha imkoniyatlar paydo boladi. Kundalik ish jarayonida mamlakatimiz va xorijiy davlatlarda bolayotgan voqealar bilan tanishadilar, ularni tahlil qilib, oz munosabatlarini bayon etadilar, xulosa chiqaradilar. Kuni uzaytirilgan guruhlarda goyaviy-siyosiy tarbiya ishlarini takomillashtirishning qulay vositalaridan biri klub soati mashguloti hisoblanadi. Tarbiyachi oquv yili davomida taxminan 3234 marta goyaviy-siyosiy mavzu klub soati mashguloti otkazishi lozim. Buning uchun klub soatlari mavzusi oldindan aniqlanishi kerak. Bu mashgulotni ikki qismga ajratib otkazish tavsiya qilinadi. Birinchi qismga 1012 daqiqa vaqt ajratib, unda mamlakatimizda bolayotgan ozgarishlar, va dunyoda roy berayotgan voqealar bolalarning yosh xususiyati hamda bilim darajasini hisobga olgan holda hikoya qilib beriladi. Haftalik voqealar muhokamasida III sinflarda tarbiyachi faolroq rol oynasa, IIIIV sinflarda esa oquvchilarni faol ishtirok etishiga sharoit yaratish lozim. Ular mamlakatda va dunyo miqyosida bolayotgan voqealarga oz munosabatlarini bildirishga, ularni tahlil qilishga va togri xulosa chiqarishga orgatib boriladi. Mashgulotning ikkinchi qismida esa siyosiy mavzuga doir bir mavzu tanlanadi. Bunda Vatanga sodiqlik, ilgor kishilik hayoti, vatanparvarlik, baynalmilallik, Qurolli kuchlar 200 safida xizmat qilish kabi masalalarga oid mavzular tanlanishi kerak. Masalan: «Ozbekiston Vatanim manim», «Paxta Respublikamiz iftixori», «Ozbekiston Baynalmilal Respublika», «Vatan nimadan boshlanadi?», «Mustahkam dostlik muvaffaqiyat garovi», «Qurolli kuchlar safida xizmat qilish mu- qaddas burch» va hokazo. Bu bolalarning kichik maktab yoshi- dagi bolalar ekanini hisobga olib, har bir mashgulot korgazmali suhbat shaklida otkazilishi kerak. Mavzuga doir fakt va raqamlar rangli, chiroyli yozib keltirilishi lozim. Muhokama qilinayotgan masalaga doir nutqlar magnitofon orqali eshittirilsa, rasmlar epidiaskop orqali namoyish qilinsa, suhbatning tasirchanligi yanada oshadi. Ayrim holatlarda siyosiy voqealarda ishtirok etgan kishilarning jonli suhbatini uyushtirish bolalarda yana ham chuqur taassurot qoldiradi. Demak, tarbiyachining bu mashgulotga puxta tayyorgarlik korishi talab qilinadi. Oquvchilarga Prezident farmonlari, Vazirlar Mahkamasining qarorlari amalga oshayotganligini oquvchilarga tushuntirish uchun hayotiy faktlarga murojaat qilish kerak boladi. Qishloq, tuman, viloyat va respublika miqyosidagi ozgarishlar, xalq moddiy farovonligining yaxshilanib borayotganligini oquvchiga korsatish kerak. Masalan: 1. Mustaqillik davrida erishilgan yutuqlar materiallari asosida stend tayyorlanadi. 2. Ilgor kishilarning Ozbekiston qahramonlarining mehnatda erishgan yutuqlariga doir faktlar toplanadi. 3. Qishloq yoki tuman miqyosida avvalgi yillarda sodir bolgan ozgarishlar, yangi va keyingi yillarda amalga oshiriladigan tadbirlar jadvali tuziladi. Tarbiyachi bu mashgulotni otkazar ekan, bolalar qalbiga Mustaqillikning naqadar tengsiz nemat ekanini, uning orni Vatan va shaxs ravnaqida ham tengsiz ekanini singdiradi. Shu bilan birga, bolada ijtimoiy muhitga munosabatni tarkib topti- rishga erishiladi. Bu esa hayot, xalq mehnati, qurilish tajribasi bilan mustahkam boglangan faoliyatdagina tarkib topadi. Tarbiyachi bu talablarga amal qilib, oquvchilarni hayotdan ajratib qoyilgan suniy bir sharoitda emas, balki hayotning tabiiy sha- roitida, uning har tomonlama namoyon bolishida, uning qiyin- chiliklari hamda qarama-qarshiliklari bilan birga, bu qarama- qarshiliklarni bartaraf qilish jarayonida tarbiyalab boradi. 201 Umuman olganda, boshlangich sinfda bolalarga goyaviy-si- yosiy tarbiyaning dastlabki (ongiga, bilimi va tafakkuriga mos) elementlari berilishini unutmaslik kerak. Kichik maktab yoshidagi bolalarning goyaviy-siyosiy ongini tarkib toptirishda istiqlol goyalarini bolaga ishonchli shaklda tushuntirib borish katta ahamiyatga ega. Buning uchun ekskur- siyaning roli juda kattadir. Chunki bolaning dunyoqarashi faqat kitob oqiganda, tarbiyachini tinglagandagina emas, balki real hayotni kuzatganda, burch, vazifa, javobgarlik va vijdon tushun- chalarini hayot bilan taqqoslab tahlil qilganda ham shakllanadi. Bir oyda bir marta ishlab chiqarish korxonalariga, turli muzey- larga, fan va madaniyat dargohlariga, qurilish obyektlari, shirkat xojaliklariga ekskursiya uyushtirish mumkin. Xususan, bolalarning ota-onalari xizmat qilayotgan joylarga ekskursiya tashkil etish maqsadga muvofiqdir. Bolalar oz ota-onalari jamiyat uchun, xalq uchun qanday jonbozlik korsatayotganliklarini oz kozlari bilan korib xulosa chiqaradilar. Tarbiyachi oquv yilida ekskursiyalar tashkil qilishni moljallar ekan, yashab turgan joyining shart- sharoitini, imkoniyatini hisobga olishi shart. Oquvchilarda goyaviy-siyosiy ongni shakllantirishda tarixiy sanalarga bagishlab otkazilayotgan ertaliklarning ham roli kattadir. Agar tarbiyachi bu tadbirlarni otkazishda yuzakilikka yol qoysa, puxta tayyorgarlik kormasa, bolalarga real fakt va raqamlar haqida malumot bermasa, oquvchilarda qatiy siyosiy maqsad shakllanishi qiyin boladi. Tarbiyachining otkazgan siyosiy tarbiya ishlari tufayli bolada erishilgan yutuqlarni boyitish- dagi shaxsiy orni, mustaqillikni himoya qilishga intilish xislatlari shakllanishi lozim. Shu vaqtdagina bolada jamiyat va undagi ozgarishlarga nisbatan shaxsiy munosabat paydo boladi va ozida ham unda faol ishtirok etish ishtiyoqi tugiladi. Boshlangich sinf oquvchilari jalb qilingan kuni uzaytirilgan sinf, guruh hamda maktab-internatlarda goyaviy-siyosiy tarbiya malum tizimda tashkil qilinishi kerak. Har bir sinf bolalarining yosh xususiyatlarini, bilim darajasini hisobga olgan holda quyidagi taxminiy dastur tavsiya etiladi: I-sinfda Alisher Navoiyning bolaligi, Navoiy oilasidagi ahillik, Alisherning jonivorlarga gamxorligi, Alisher Navoiyning xalq baxt-saodati yolida qilgan ishlari, Ozbekistonning kop millatli davlat ekani, ular orasidagi inoqlik, dostlik qudrati haqida aniq 202 misollar yordamida suhbatlar uyushtirishi, savol-javob kechalari rejalashtirilishi lozim. Vatanparvarlik mavzusida otkaziladigan tadbirlar mazmuni- ni «Men Ozbekistonda yashayman», «Oz olkamni obod qila- man» kabi mavzularda suhbatlar tashkil qilish, stendlar chiqa- rish singari faoliyat orqali yoritish mumkin. Shuningdek, bolalarga mamlakatimiz ayrim yirik inshootlari haqidagi faktlar yetkazilishi lozim. II sinfda 1-sinfda otkazilgan tadbirlar davom ettiriladi. Avvalgi berilgan materiallarga boglagan holda bolalarga yangi faktlar, raqamlar, malumotlar berilishi kerak. Alisher Navoiyning osmirlik davridagi xalqparvarlik faoliyatini boshlanishi, uning oilasida- gilarning oddiy mehnatkash xalqqa bolgan munosabati, otasi, onasi, ukalari haqidagi parchalar, asarlaridan oqib berish, filmlar namoyish etish, muzey materiallari bilan tanishtirish lozim. Tojikiston, Turkmaniston, Qirgiziston va Qozogiston singari qoshni respublikalar, ularning yirik shaharlari, xalqi, urf-odat- lari, tili, madaniyatiga doir malumot beradigan mashgulotlar uyushtirish kop millatli mamlakatimiz haqidagi bolalar tasav- vurini kengaytiradi. Oquv materiallariga boglagan holda Qurolli kuchlar, uning safida xizmat qilganlar, urush qahramonlari haqidagi badiiy asarlarni oqish, muhokama qilish kerak. Harbiy xizmat va uni otash har bir erkak kishining fuqarolik burchi ekani jonli misollar vositasida, yani xizmatdagi kishilar bilan uchrashuvlar tashkil qilish vositasida oquvchilarga yetkazilsa tasirli boladi. Vatanparvarlik mavzusi yanada kengaytiriladi. Bunda Tosh- kent va viloyatlar haqida suhbatlar uyushtirish mumkin. «Vatan» va «vatandoshlar» terminlarini tahlil qilish, kishi, uning huquqi kabilar ustida tarbiyaviy tadbirlar belgilanishi kerak. Ozbekistonning Konstitutsiyasi, uning qabul qilinishi, maz- muni haqidagi dastlabki tushuncha hosil qilinadi. IIIIV sinflarda goyaviy-siyosiy tarbiya ishlari kengroq kolamda olib boriladi. Hur Vatanimizning turli viloyat va shahar- lariga bagishlangan qiziqarli mashgulotlar tashkil etiladi. Alisher Navoiyning adabiyotga kirib kelishi va adabiyot so- hasidagi faoliyati chuqurroq organiladi. Uning «Xamsa», «Hay- ratul-abror» asarlari va «Alisher Navoiy ozbek xalqining buyuk mutafakkiri va shoiri» mavzusida suhbatlar uyushtiriladi. 203 Tarbiyachi suhbat otkazar ekan, albatta, bolalarni ijtimoiy voqelikning aniq faktlari bilan tanishtirib otadi. Bu xususda «Ozbekiston mening Vatanim», «Shu Vatan barchamizniki», «Paxta Respublikam faxri» kabi mavzular tarbiyaviy ishlar kun tartibidan orin olishi kerak. Siyosiy tarbiya ishlarini jonlantirishda «Guncha», «Gulxan», «Yosh kuch» jurnallari taxlamlaridan foydalaniladi. Ulardan reja- dagi tadbirlarni amalga oshirishda foydalanibgina qolmay, bolalarning muntazam mustaqil oqishini tashkil etish, vaqti-vaqti bilan ularda chop etilgan materiallarni tahlil qilish kabi tadbirlar belgilanishi kerak. Bolalar bilan boladigan fan taraqqiyoti togrisidagi suhbat- larda kosmosga qilinadigan parvozlar, Quyosh tizimidagi sayyoralar hikoya qilinadi; yulduzlar haqidagi korgazmali oquv qurollaridan foydalaniladi. Bolalarga Yerda hayot qanday paydo bolganligi, tabiiy hodisalar (Yer qimirlashi, Quyosh va Oyning tutilishi, suv toshqinlari, kuchli shamol)ning sodir bolishi sabab- larini ishonchli faktlar bilan tushuntirish muhim hisoblanadi. «Kamalak» bolalar tashkilotiga «Kamolot» YIH otaligi va jamoatchilik ishlari. Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internat «Kamalak» tashkilotida, «Kamolot» YIH hamda jamoatchiliksiz ishni tola tashkil qilish mumkin emas. Ishni shunday tashkil qilish kerakki, tarbiyalanuvchilar mashgulotlarda toliqib, zerikib qolmasinlar, aksincha, ularning sogliqlari mustahkamlanib, oqishdagi ozlash- tirishlari yaxshilansin, qiziqishlari oshsin. «Kamalak» tashkiloti va «Kamolot» YIH tashkil etadigan ishlar tarbiyalanuvchilarning tashkilotchilik qobiliyatini rivojlantirishi, jamoani, aqliy va jismoniy malakani takomillashtirishi kerak. Ozbekiston Respublikasida kuni uzaytirilgan sinf va guruh- larning kopchilik qismi boshlangich sinf hisobidan tashkil qilinadi. Shuning uchun bu sinf va guruhlar asosan «Kamalak» tashkiloti azolari yoshidagi bolalardan iborat boladi. Bu maktabning «Kamolot» YIH, «Kamalak» tashkilotlari tarbiyaviy ishlarini yana ham takomillashtirishda faol bolishni taqozo etadi. Pedagoglar bu tashkilotlarning faol yordamida oz oquvchi- lariga komaklashishlari kerak. Pedagog va «Kamolot» YIH faol- lari «Kamalak» tashkiloti ishiga rahbarlik qiladi, uning muvaffa- qiyatli ishlashi uchun barcha sharoitlarni yaratadi va doimo rivoj- 204 lantirib boradi. Bu ishda bir faoliyatdan ikkinchi faoliyatga otish jarayoni amalga oshadi. «Kamolot» azolari ozlariga orinbosar tayyorlaydi. «Kamalak» azolari bilan ishlashning muhim elementlaridan biri guruh yigilishi hisoblanadi. Birinchi sinfda quyidagi mavzularda yigilish otkazish mumkin: «Kundalik rejim bizning dostimiz», «Biz oz kitob va daftarlarimizni ozoda tutamiz», «Qoshiq hamrohimiz», «Kim yaxshi chizadi?» va hokazo. Ikkinchi sinfda «Yaxshi ishlash uchun, yaxshi oqish kerak», «Dostlik bizning ahdimiz» mavzularida yigilish otkaziladi. Uchinchi sinfda yigilish mavzusi kolami kengayadi: «Kamalak» yoshlari mustaqil mamlakatda», «Mehnat insonni uluglaydi». Torttinchi sinf uchun «Dostlik har narsadan aziz», «Vatanni mehnat bilan sharaflaydilar» kabi mavzularda yigilishlar otkazish tavsiya qilinadi. Rejaga muvofiq konsert dasturini tayyorlashda, sport oyin- larini tashkil etishda, ekskursiya va sayohat uyushtirishda «Ka- malak» azolarining vazifalari belgilab olinadi. Shuningdek, rejada ertaliklar mavzusi va ularni otkazish tartibi, tarixiy sanalarga bagishlangan yigilishlarni otkazish borasida qilinadigan ishlar ham korsatiladi. «Kamalak» yigilishi oquvchilarda faollikni oshirish, musta- qillik konikmalarini takomillashtirish bilan birga ijtimoiy-siyosiy qiziqishni oshiradi. Yigilishni suhbat, ommaviy oyin, diafilm tomosha qilish, badiiy oqish tanlovi, plastilin yoki qogozdan yasalgan narsalar korigi kabi shakllarda uyushtirish mumkin. Bunda, albatta, oquvchilarning psixologik va yosh xususiyatlari nazarda tutiladi. Yigilish quyidagi qismlarga ajraladi: kirish sozi, rejalashti- rilgan mavzuda suhbat, «Yulduzchalar» bajargan topshiriqlarni baholash, yigilishni yakunlash. Yigilishning asosiy qismini suhbat tashkil etadi. U korgazmali bolishi kerak. Suhbat, asosan, 1015 daqiqaga, bolalar faol ishtirok etsa, 2025 daqiqaga moljallanishi mumkin. Yigilish tasirchanligini oshirish uchun diapozitiv, fotosuratlar, badiiy asarlardan, sitatalardan foydalaniladi. Yigilish kelgusi yigilish mavzusini elon qilish va unga qanday tayyorgarlik korishni tushuntirish bilan tugaydi. Yigilish kopi bilan bir astronomik soatdan oshmasligi kerak. 205 Bayroq va uning bolagi haqida hikoya qilish, «Kamalak»ni tantanali vadasining hamda qoidalarining manosini tushunti- rish, «Kamalak» tashkiloti oz azolari oldiga qoyadigan talablar haqida emotsional va obrazli shaklda hikoya qilish yosh avlodlarda havas uygotadi. On yoshga tolgan va «Kamalak» safiga kirishni istagan har bir bolani «Kamalak» azosi bolishini, avvalo, eng yaxshi ortoq- lari, «Yulduzcha» azolari maqullashlari kerak. Bu esa «Yulduz- cha» yigilishida korib chiqilishi lozim. Bunday yigilishni tayyorlashga tarbiyachi, yetakchi yordam beradi. Biroq, tarbiyachi yoki yetakchi bolalarga oz fikrini, sozini otkazishga harakat qilmay, bolalar ortasida talabchan va haqiqiy dostona vaziyatni yaratishga intilishi lozim. Muhimi, bolalarning qanday oqishi yoki ozini qanday tutishigina emas, balki ortoqlariga, kichkintoy va kattalarga qanday munosabatda ekanligiga, jamoat topshiriqlarini qanday bajarishiga, «Yulduzcha» va guruh hayotida qanday qatnashishiga baho bera olishlarini tashkil qilish talab qilinadi. Har bir nomzod alohida-alohida muhokama qilinadi va uning uchun ovoz beradilar. Bu tadbir bolada ozining «Kamalak» tashkiloti azosi ekanligidan faxrlanish va masuliyat hissini paydo qiladi. Maktab-internat (imkoniyat bolsa), kuni uzaytirilgan guruh- larda shu tantanaga ota-onalar avvaldan taklif etilishi kerak. Tantananing qayerda otkazilishi maktab «Kamalak» tashkiloti kengashida hal qilinadi. Bayram tantanasini maktabda, oquv- chilar saroyida, muzeyda, maktabni otaliqqa olgan tashkilotlarda otkazish mumkin. Yuqorida zikr qilingan tadbirlar bolalarning goyaviy-siyosiy tarbiyasiga samarali tasir korsatadi. Boshlangich sinflarda ozini-ozi boshqarish. Talim jarayonida oquvchilarni ozini-ozi boshqarish konikmalarini hosil qilish avvaldan ozini oqlab kelgan va shunday bolyapti. Olimlar yaratgan asarlarda ham ozini-ozi boshqarishning foy- dali ekani ilmiy nuqtayi nazardan isbot qilingan. Maktab-internat, kuni uzaytirilgan guruhlarda oquvchilarning ozini-ozi bosh- qarish ishi, uning tashkiliy masalalari oziga xos spetsifik xususiyatlarga ega. Shuningdek, boshlangich sinflarda ozini-ozi boshqarishning mazmuni va formasini belgilash muhim hisoblanadi. Malumki, oquvchilar ertalab soat 9 00 dan kechqurun 18 00 gacha maktabda boladilar. Ular ovqatlanadilar, uxlab ham 206 oladilar va bosh vaqtlarda oynaydilar. Sinf xonasi, oyin xonasi va uyqu xonalari ularning ixtiyorida. Ularni jihozlash, ozoda tutish, gullar parvarish qilish kabi ishlarda oquvchilarning ozlari faol ishtirok etishi zarur. Bu xonalarda navbatchilik qilish, yumushlarni bajarish, bajarilgan ishga baho berish guruh ixtiyoriga berilishi kerak. Sozsiz, bu ishlarning hammasi tarbiyachining faol nazorati ostida olib boriladi. Pedagog doimo guruh faolini har bir oquvchining ijtimoiy topshiriqni bajarishiga real baho berishga undab borishi kerak. Shu jumladan, bolalar mehnati muhokama qilinganda uning axloqiy tomoniga: burch, etiqod, javobgarlik, fuqarolik, rostgoylik kabilarga oquvchilar etibori qaratiladi, vaqti-vaqti bilan bu mavzularga oid qiziqarli suhbatlar uyushtirib boriladi. Uchinchi sinflarda chiqariladigan devoriy gazetalarda yoki maxsus fotostendlarda ijtimoiy mehnatda, sinfni boshqarish- da, sinf xojalik ishlariga doir topshiriqni bajarishda ornak korsatgan bolalar faoliyati aks ettirilishi kerak. Ozini-ozi boshqarishning togri yolga qoyilishi sinf yoki guruh faolini tanlashga kop tomonlama bogliqdir. Ayrim maktab-internatlarda sinf boshligi etib, uning oqishidan qati nazar, jismonan kuchli, hammadan «zor» bolani tayinlaydilar. Bunday qilish mutlaqo xato. Sinf yoki guruh faoli qilib intizomli, oqishi yaxshi, obroli va, eng muhimi, tashabbuskor bolani saylashga erishish maqsadga muvofiqdir. Faol doimo oz sinfi yoki guruhi oldida turgan vazifanigina bilib qolmasdan, u umummaktab jamoasi, obrazli qilib aytganda, qanday nafas olayotganini, uning yutuq va kamchiliklarini yaxshi bilishi lozim. Bu ozini-ozi boshqarish ishini togri yolga qoyishga yordam beradi. Masalan, maktablarda har yil aprel oyida bir oylik kokalamlashtirish va sanitariya kunlari otkaziladi. Har bir sinf yoki guruh oz imkoniyatini hisobga olib, osha ishga nima bilan hissa qoshishini hisobga oladi, uni sifatli va oz vaqtida bajarishga harakat qiladi. Bu tashabbusni muhokama qilishni, har bir jamoa oz vazifasini belgilashni sinf yoki guruh faoliga topshirish lozim. Chunki ozlari qabul qilgan qarorni ozlari sifatli va astoydil bajarishga urinadilar. Sinf boshligi bajarilgan ishlar haqida muntazam hisobot beradi. Tarbiyachi, avval takidlaganimizdek, boshlangich sinflarda oquvchilarning sinfda, oyin xonasida va oshxonada navbatchilik qilishiga alohida etibor berishi kerak. Navbatchilik qoidalari 207 oquv yili boshida jamoa ortasida organilib, ular tomonidan qabul qilinadi. Har bir navbatchi uchun daftar-jurnal tashkil qilinib, unga kechikib kelish yoki boshqa sodir bolgan umumiy qoidaga xilof ishlar korsatiladi. Jurnaldagi yozuvlar vaqti-vaqti bilan sinf yoki guruh majlisida muhokama qilinadi. Bu orinda tarbiyachi daftarda qayd etilganlarning realligini, uning sodir bolish sabablarini organib, unga nisbatan oz munosabatini majlis vaqtida oquvchilarga bayon qilishi mumkin. Buning tarbiyaviy ahamiyati juda katta. Har oquv yili oxirida ozini-ozi boshqarish ishiga yakun yasash kerak. Sinf boshligi, oquv-xojalik, tozalik boyicha komissiyalar qilingan ishlar haqida jamoa oldida hisobot beradilar. Malumki, kichik maktab yoshidagi bolalar ragbatlanishni yaxshi koradi. Shuning uchun tarbiyachi, maktab oquvchilar qomitasi- ning vakili yakun vaqtida qilingan yaxshi ishlarni alohida takid- lashlari, oquvchilarning tashabbusi va faolligi uchun minnatdor- chilik bildirishilari kerak. Kamchiliklarni esa pedagogik taktikaga asoslangan holda tahlil qilish lozim. Aks holda faol azoligiga saylash uchun bolalar roziligini olish qiyin boladi. Maktabda ozini-ozi boshqarish ishini yaxshilash amalda joriy etilayotgan «Kadrlar tayyorlash milliy dasturining asosiy yona- lishlari»da alohida qayd qilinadi. Chunonchi, unda oquvchi- larning talim sifatini yaxshilashdagi rolini oshirish, mehnat va oquv intizomini takomillashtirishga erishish, ularning ijtimoiy faolligini taminlash, ozini-ozi boshqarish ishini yolga qoyish bilan amalga oshiriladi, deyilgan. Xulosa qilib aytganda, ozini-ozi boshqarish ishi nafaqat bugungi talim-tarbiya ishi samaradorligini oshiradi, balki ertangi jamoatchi, tashabbuskor kishini voyaga yetkazadi. Mehnat faoliyati va oz-oziga xizmat qilish. Boshlangich sinf oquvchilarining mehnat faoliyati turli xil mehnat qurollari bilan tanishish, ulardan foydalanish malakasining shakllanishi hamda ularda mehnatning sodda shakllarini bajarish konikmasini paydo bolishiga qaratiladi. Oquvchilar shaxsining shakllanishida mehnat faoliyati togri tashkil qilinsa, oquv jarayonida berilgan talim materiallari kunning ikkinchi yarmidagi mashgulotlar bilan mustahkamlanadi. Bola darsdan tashqari yana 5 soat maktabda bolar ekan, bu vaqtning anchagina qismini bolalarning mehnat faoliyatini uyushtirish uchun sarf qilish mumkin. Tarbiyachi 208 bolalarni mehnat faoliyatiga jalb qilar ekan, u albatta bolaning xarakterli xususiyatini, yani oz mehnatining oqibatini korishga oshiqishi, oz mehnatidan rohatlanishini, mehnatning foydali ekanini his qilish kabilarni hisobga olishi kerak. Oqishlar ozbek tilida bolgan maktab oquvchilarida mehnat konikmasi anchagina shakllangan bolsa ham jamoaviy mehnat qilish, oz oldilariga maqsad qoyish, vaqtni togri taqsimlash, qol kuchidan togri foydalanish kabilarda malaka yetarli emas. Shuning uchun tarbiyachi bolalarda jamoaviy mehnat qilish, oziga topshirilgan ishga astoydil, vijdonan munosabatda bolish xislatlarini tarbiyalashga urinadi. Oquvchilarning mehnat faoliyatiga rahbarlik qilish uch bosqichda amalga oshiriladi: mehnatga tayyorlash, mehnat jarayonini tashkil etish va mehnatga yakun yasash. Birinchi bosqichda mehnat maqsadi bayon qilinadi, bolalar mehnat qurollari, qilinadigan ishlar, yagona mehnat qonun- qoidalari, mehnatni hisobga olish, kuzatish va yakunlash kabilar bilan tanishtiriladi. Ikkinchi bosqichda mehnat jarayoni boshlanadi. Tarbiyachi bo- lalarda halol mehnat qilishga intilish, mehnat natijasining yaxshi bolishiga erishish istagini uygotadi. Masalan, maktab hovlisini tozalash bir sinf yoki guruh zimmasiga tushdi, deylik. Tarbiyachi bolalarga maktab hovlisi toza bolsa, uning chiroyiga chiroy qoshilishi, unda odamlar yurib quvonishi, ularning bolalar mehnatidan mamnun bolishi, ularga minnatdorchilik bildirishi haqida tushuntiradi. Yoki, oquvchilar ozlari uchun oyin maydonchasini jihozlashi kerak, deylik. Oyin maydonchasining har tomonlama kongildagidek bolishining mohiyatini bola tushunsa, bolada bu mehnatga ishtiyoq, qiziqish uygonadi. Tarbiyachi bolalarga mehnat turlarini taqsimlar ekan, ular mehnatidagi bir-biriga bogliqlik, mehnatining sifatli bolishi zarur ekanligi ongiga yetkaziladi. Bu esa bolada javobgarlikni his qilish- ga, jamoaviy mehnat konikmasining shakllanishiga olib keladi. Sinf yoki guruh oquvchilarini guruhchalarga taqsimlab yumush bilan shugullantirish ham bolada vazifani jamoa bolib yechishga orgatadi. Butun mehnat jarayoni sinf yoki guruh faoli rahbarligida tashkil qilinishi, ayrim vazifalarni oquvchilar jamoasi hal qilishga imkoniyat yaratilishi kerak. Lekin, bu tarbiyachi osha jarayonga 209 mutlaqo aralashmasligi kerak degan soz emas. Tarbiyachi mehnat jarayonining boshidan oxirigacha rahbarlik qiladi, kerakli orinda maslahat beradi. Bolalar mehnatini tashkil qilishda asosiy tarbiyaviy rolni uchinchi bosqich oynaydi. Tarbiyachi bolalarning mehnat faoliyatiga yakun yasaydi. Bajarilgan ishning sifati tahlil qilinadi. Bunda, eng muhimi, bolaning mehnatga munosabati, mehnat jarayonida bir-biri bilan samimiy aloqasi, ozaro yordamlashish kabilar ustida koproq toxtash kerak. Topshirilgan ishni kuchi yetmaganidan yoki uquvi yoqligidan sifatsiz bajargan bolalar ustidan kulishga yol qoyish mumkin emas. Mehnatdagi jamoaviylik, ortoqlik munosabati, mehnatning yaxshi oqibati, foydaliligi bolada eng olijanob xislat mehnatsevarlikni shakllantiradi. Boshlangich sinflarda oquvchilarning mehnat faoliyatini tashkil etish jarayonida kasb tanlash masalasining hal etilishiga alohida etibor berish kerak. Malumki, kasb tanlash haqidagi tushunchaning kurtaklari oquvchida maktabgacha davrda paydo boladi. Tarbiyachi esa buni hisobga olib, birinchi sinfdan boshlab bolalarga kasb, uni xilma-xil ekanligi, har bir kasbning oziga xos xususiyatlari mavjudligi haqida hikoya qila boshlaydi. Xususan, kasb tanlash haqidagi malumot sayohat bilan birga boglansagina tasirchan boladi. Sayohat kishilar mehnatining xarakterini, mohiyatini ochib beradi va bolani psixologik tomon- dan mehnat faoliyatiga chorlaydi. Deylik, non zavodiga sayohat uyushtirildi. Bolalar juda katta qiziqish bilan u yerda ishlaydigan kishilarning mehnatini kuzatadilar. Bir qator bajarilgan opera- tsiyalar tufayli oddiy undan tayyor bolgan turli xil non va boshqa un mahsulotlarini korib hayron boladilar. Sayohat yakunida nonvoylardan biri mehnat faoliyati haqida hikoya qiladi. Kasb haqidagi bu bahs-suhbat ekskursiyadan keyin maktabda davom ettiriladi. Natijada bolalarning ayrimlarida nonvoy bolish orzusi paydo bolishi mumkin. Demak, bolalar bilan turli ishlab chiqarish korxonalariga, qurilishlarga, zavod va fabrikalarga, ferma va avtokorxonalarga ekskursiyalar uyushtirish, kasb tanlashga yollashda katta ahamiyat kasb etadi. Qishloq joylarida yashayotgan bolalar, asosan, qishloq xojaligiga doir joylarga olib boriladi. Shuningdek, tuman, viloyat 14 K. Hoshimov 210 markazidagi turli korxona, muassasa va tashkilotlarga, muzey- larga, orta-maxsus va oliy oquv yurtlariga sayohatlar uyushtirish yanada katta ahamiyatga ega. Bunda tarbiyachi, birinchidan, bolalarning dam olib hordiq chiqarishiga, ikkinchidan, darsda olgan bilimlarini mustahkamlash va kengaytirishga, uchinchidan, mehnatsevarlik, kasb tanlashga togri munosabatda bolish malakalarini hosil qilishiga erishadi. Bolalarning mehnatga qiziqishini uygotish ozini-ozi bosh- qarish ishida katta ahamiyat kasb etadi. Xususan, mehnat xonasi, «Mohir qollar» togaragi mashguloti, mehnat talimi darslari shu dolzarb muammoni hal qilishga yordam beradi. Shuning uchun mehnat xonasi, uning jihozlanishiga oqituvchilar, tarbiyachilar alohida etibor beradi. Oquv xonasida mehnat talimi darsi va togarak mashguloti uchun qulay sharoit yaratiladi. «Mohir qollar» togaragi ham mehnat faoliyatini faollashti- rishga komaklashadi. U maktab sharoitini hisobga olgan holda haftaning xohlagan kunida bir marta bir astronomik soat davomida otkaziladi. Tarbiyachi bu sohadagi bir yillik togarak dasturini maktab moddiy bazasi imkoniyati doirasida 32 mashgulotga moljallab tuzadi. Birinchi, ikkinchi va uchinchi sinfda otkaziladigan togarak mashgulotlari bir-biridan biroz farq qilishi kerak. Birinchi sinf bolalari koproq ixtiyoriy mashqlar bilan shugullanishni yaxshi koradi. Shuning uchun bu sinfda mashgulot oquvchilarning qiziqishiga qarab otkaziladi. Masalan, plastilindan biror predmet yasash kerak bolsa, bunda har bir bolaning xohlagan narsasini yasashiga ijozat berish kerak. Shunda bola faoliyati faollashadi. Ikkinchi, uchinchi sinflarda togarak mashgulotlariga bolgan bolalar munosabati anchagina mustahkamlangan boladi. Ular shunchalik odatlanadilarki, tarbiyachining ayrim shartlariga ham rozi boladilar. Tarbiyachining reja-konspektida mashgulot mavzusi, mazmu- ni, maqsad toliq aks ettiriladi. Bu reja-konspekt mamuriyat tomonidan xohlagan vaqtda tekshirilib, tasdiqlanishi mumkin. Mashgulotda karton, qogoz, plastilin, chop bilan ishlash, bichish-tikish mashqlari, qishloq xojaligi ishlari bilan shugulla- nish tavsiya etiladi. Yana bir bor takidlaymizki, bularning barchasi mehnat talimi dasturiga mos bolishi kerak. 211 Togarak mashguloti samaradorligini oshirish uchun maktab mamuriyati turli xil tadbirlar otkazadi. Shulardan biri oquv yili davomida ikki marta «Mohir qollar» korigi (korgazmasi)ni otkazish. Bunda oqituvchi va oquvchilar vakillaridan hakamlar hayati tayinlanadi. Korgazma bir hafta davom etadi. Hakamlar hayati azolari hafta oxirida yakun yasab, 1-, 2-, 3-orinlarni guruhlarga hamda yakka oquvchilarga berish yuzasidan qaror chiqaradilar. Golib guruhlar va oquvchilar maktab mamuriyati tomonidan taqdirlanadi. Maktab-internatlarda hamma boshlan- gich sinflar, umumiy talim maktablarida esa barcha boshlangich sinf, oquv kuni uzaytirilgan guruhlar ishtirok etadi. Bunday korgazmalar «Mohir qollar» togaragi ishini yanada samarali bolishini taminlaydi. Uning natijasi oquvchilarnigina emas, balki tarbiyachilar va ota-onalarni ham qiziqtiradi. Ular kelgusi korgazmalarda faolroq ishtirok etishga harakat qiladilar. Bu kabi korgazmalarni har oquv yilida bir marta tuman yoki shahar miqyosida ham otkazish mumkin. Unda maktablar korgazma- larida golib chiqqan sinf va guruhlar ishtirok etadilar. Oquvchilarda mustaqillikning shakllanishida, asosan, oquv mashgulotlari katta rol oynaydi. Lekin oz-oziga xizmat qilish ham bunga tasir korsatmasdan qolmaydi. Ammo kichik maktab yoshidagi bolalarni oz-oziga xizmat qilish ishiga odatlantirish oziga xos qiyinchiliklarga ega. Bu ishning samarali bolishiga erishishda quyidagilarga etibor berish talab qilinadi: tarbiyachi oquv yili boshida bolalar bilan suhbat otkazib, ularning uyda qanday ish bilan shugullanishini, ularning ishiga kim rahbarlik qilishi yoki yordam berishini, maktabda qanday yumushni qilmoqchi ekanliklarini aniqlab oladi. Eng muhimi, uyda va maktabda har bir oquvchining ozi otirgan joyi, ust-boshini, ovqatlanish ornini qay holatda tuta olishini kuzatish zarur. Uyda va yotoqxonalarda (maktab-internatlarda) karavot, pollarni oz vaqtida artib turish, korpa va choyshablarni taxlab qoyish, ust-boshlarni yechinganda ehtiyot qilib taxlash kabi ishlar tarbiyachi tomonidan kuzatiladi. Kerak bolsa, bunga etibor bermaydigan bolalarga orgatib boriladi. Oquvchilarning bu ishlarni uyda ota-onalari nazoratida bajarishlarini ota-onalar yigilishida takidlanadi. Bir maktabdagi ikki kuni uzaytirilgan guruhda ikki xil holatni tahlil qilib koraylik. Birida bolalar sochi taralgan, tugmalari 212 qadalgan, usti-boshlari toza. Ikkinchisida esa, bu darajada emas. Nega bunaqa? Suhbat natijasida malum boladiki, birinchi guruhning oqituvchisi ham, tarbiyachisi ham bola bilan ishlash- dan oldin, ulardan ozlarini tartibga solishni talab qiladi. Hatto, dastlabki vaqtlarda sochlari tozib keladigan qizlarni sinf eshigi oldida toxtatib, pedagoglar oz taroqlari bilan ularni tartibga solib, keyin partaga otirishga ijozat beradilar. Pedagoglarning bu ishi bolalarni ortiqcha uyaltirish yoli bilan emas, ularga kishi doimo oziga qarashi, ozini tartibga solib yurishi kerakligini tushuntirish bilan olib boriladi. Hatto, buni ota-onalar ham sezib, farzandlarini maktabga jonatishdan oldin ularni kuzatadigan boldilar. Malumki, 198687-oquv yilidan boshlab maktablarda ijtimoiy-foydali mehnat maxsus davlat dasturi asosida tashkil qilina boshladi. Oquvchilarning bu faoliyatiga rahbarlik qiladigan maxsus kishilar tayinlanadi. Ijtimoiy-foydali mehnatni bir chorak, yarim oquv yili yoki bir oquv yiliga moljallab rejalashtirish mumkin. Kuzatishlar yarim oquv yiliga moljallab tuzilgan reja yoki dasturning afzalligini isbotlamoqda. Quyida biz boshlangich sinfga oquv yilining birinchi yarmi uchun rejalashtirilgan axloqiy-mafkuraviy va ijtimoiy-foydali mehnat tarbiyasi mavzusini namuna sifatida tavsiya etamiz. I. Axloqiy-mafkuraviy tarbiya, (32 mashgulot) 1-sinf 1. Alisher Navoiyning bolaligi. (4 mashgulot). a) Alisher odobli bola 1 soat; b) Alisher kitob shaydosi 1 soat; d) Alisher tugilgan oila 1 soat; e) Alisherning jonivorlarga gamxorligi 1 soat. 2. Ozbekiston mening Vatanim. 1 soat. 3. Bizning Vatanimiz katta, ahil oila (baynalminal tarbiya) 1 soat. 4. Barcha respublikalarning bolalari dostlik tufayli kuchlidir (baynalminal tarbiya) 1 soat. 5. Men Ozbekistonda yashayman, men oz jonajon olkamni yaxshi koraman 1 soat. 213 6. Ota va ona qanday mehnat qiladi? 1 soat. 7. Bolalar tashkiloti qanday bolishi kerak? 1 soat. 8. Mehnat qilish demak, yalqovlik qilish emas 1 soat. 9. Biz Vatanimizni himoya qilamiz 1 soat. 10. Bizning bolaligimizni kim himoya qiladi? 1 soat. 11. Haqiqat va yolgon bir-biriga zid. 1 soat. 12. Tabiatni muhofaza qil (qoriqla), (ekologiya) 1 soat. 13. Nima yaxshiyu, nima yomon? (odob) 1 soat. 14. Ozbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi 1 soat. 15. Kimlarni vatanparvar deyish mumkin? 1 soat. 16. Ozbekiston fuqarolarining huquq va burchlari 1 soat. 17. Muhim sanalar haqida suhbat 8 soat. Din haqida 18. Suhbat: Biz nima uchun tush koramiz? 1 soat. 19. Suhbat: Momaqaldiroq, dol, qor, yomgir nimadan bola- di? 1 soat. 20. Sehrli ertaklar nimadan darak beradi? 1 soat. 21. Islom dini va tarbiya 2 soat. 2-sinf 1. Alisher Navoiyning bolalik yillari. a) Alisher Navoiyning sheriyatga qiziqishi 1 soat; b) mustaqil mutolaa 1 soat; d) ortoqlarga yordam 1 soat; e) aziz ustoz oqituvchim 1 soat. 2. Men Vatanga xizmat qilishni xohlayman 1 soat. 3. Biz «Kamalak» bolalarimiz 1 soat. 4. «Kamalak» mamlakatiga sayohat 1 soat. 5. Tarix bilan uchrashuv (mamlakat tarixi) 1 soat. 6. Istiqlol va mustaqillik haqida 1 soat. 7. Osha kunlarning shuhrati sonmas 1 soat. 8. Kerakli bolish juda muhim 1 soat. 9. Kimlarning qollari mohir? 1 soat. 10. Harbiy xizmatchi 1 soat. 11. Qadimiy shaharlarimiz 1 soat. 12. Respublikamizning gerbi va bayrogi 1 soat. 13. Toshkent mehmondost poytaxt shahar 1 soat. 14. Masullik va javobgarlik 1 soat. 214 15. Ozbekiston fuqarolari Vatanga naf keltirishlari shart 1 soat. 16. Ozbekiston tinchliksevar mamlakat 1 soat. 17. Muhim sanalar haqida suhbat 8 soat. Din va hayot 18. Nima uchun kun va tun boladi? 1 soat. 19. Suv qayerdan keladi? 1 soat. 20. Bizning mamlakatimizda vijdon erkinligi va din 1 soat. 21. Din haqidagi diafilmlarni korish 2 soat. 3-sinf 1. Alisher Navoiyning adabiyotga kirib kelishi va adabiyot so- hasidagi faoliyati 4 soat. a) «Bilmaganni sorab organgan olim» 1 soat; b) donolarning donosi 1 soat; d) «Boshingni fido ayla ato qoshiga, jismingni qil sadqa ona boshiga» 1 soat; e) Alisher Navoiy haqidagi latifa, hikoyat va rivoyatlar 1 soat. 2. Vatanning bayrogi ostida 1 soat. 3. Dostlik hamma narsadan qimmatli 1 soat. 4. Ozbekiston nimasi bilan boy? 1 soat. 5. Davlat mustaqilligi nima? 1 soat. 6. Hokimiyat nima? 1 soat. 7. Hamma ishlar yaxshi, didingga yoqqanini tanlab ol 1 soat. 8. Mehnat kishi shuhratini oshiradi 1 soat. 9. Dengiz faqat mardlarga boysunadi 1 soat. 10. Bolalar mamlakati 2 soat. 11. Bir kishi hamma uchun, hamma bir kishi uchun 1 soat. 12. Halol va sozimiz ustidan chiqadigan bolaylik 1 soat. 13. Baxtimiz qomusi 1 soat. 14. Ozbekiston Respublikasining fuqarolik togrisidagi qonuni 1 soat. 15. Muhim sanalar togrisida suhbat 8 soat. Din va hayot 16. Din va zamonaviylik 1 soat. 215 17. Zilzila, suv toshqini, ormon yonginlari nimadan sodir boladi? 1 soat. 18. Dunyoda qanday dinlar bor? 1 soat. 19. Dinga oid diafilmlarni korish va hikoyalar tinglash 2 soat. 4-sinf 1. Alisher Navoiyning yoshlik yillari. a) Alisher Navoiy ozbek xalqining buyuk mutafakkiri va shoi- ri 1 soat; b) Alisher Navoiyning «Xamsa» asari haqida 1 soat; d) Alisher Navoiyning «Hayratul-abror» asari haqida 1 soat; e) Alisher Navoiy bugungi kunda 1 soat. 2. Ozbekiston mening Vatanim 1 soat. 3. Paxta Vatanimiz iftixori 1 soat. 4. «Yer fermerlarga!» 1 soat. 5. Yoshlar tinib-tinchimas qalblar 1 soat. 6. Qush uyasini buzib, ozingdagi ezgulikni yoqotasan 1 soat. 7. Mustaqil Davlatlar Hamdostligi 1 soat. 8. Hech kim, hech narsa unutilmaydi 1 soat. 9. Turli xalqlarning bolalari, bizlar tinchlik haqida oylab yashamoqdamiz 1 soat. 10. Qadimiy shaharlar 1 soat. 11. Odamlarga nisbatan ezgulik va iltifot haqida 1 soat. 12. Ahil jamoa qanday bolishi kerak? 1 soat. 13. Ozbek tiliga davlat tili maqomi berilganlik haqida (1989-y. 21-oktabr) 1 soat. 14. Ozbekiston xalqlarining dostligi va qardoshligi 1 soat. 15. Odam odamga dost, ortoq va birodardir 1 soat. 16. Ozbekiston baynalminal mamlakat 1 soat. 17. Toshkent non shahri 1 soat. 18. Muhim sanalar haqida suhbat 8 soat. Din va hayot 19. Nima uchun Oy va Quyosh tutilishi roy beradi? 1 soat. 20. Yerda hayot qanday paydo bolgan? 1 soat. 21. Diniy bayramlar va marosimlar 2 soat. 22. Milliy bayramlar 1 soat. 216 Mehnat tarbiyasi 1-sinf Qogoz va karton bilan ishlash 1. Qogoz salfetkalar yasash 1 soat. 2. Rangli applikatsiyalar qirqish 2 soat. 3. Shakl va rasmlarni qirqish hamda ularni kartochkalarga yopishtirish 1 soat. 4. Qogozdan sumkalar, bayroq tizimlari, archa bezaklari, oyinchoqlari (fonarlar, sumkalar, jonivorlar tasviri, qor parcha- lari, karnaval qalpoqchalari) yasash 4 soat. Gazlama (mato) bilan ishlash 5. Popukli salfetka, ilgak tayyorlash 1 soat. 6. Tabiiy materiallar (sota, shox, somon, yeryongoq) dan foydalanib narsalar yasash 2 soat. Plastilin bilan ishlash 7. Mevalar, hayvonlar, «Bori va yetti uloq», «Qizil shapka- cha» ertaklarining qahramonlarini, harbiy mashinalarni va bolalarning oz xohishlariga kora narsalarni yasash. Texnik modellashtirish 8. Konstruktor-mexanik termasi detallaridan eng oddiy qurilmalar modelini yasash 4 soat. Qishloq xojalik mehnati 9. Xona gullarini parvarishlash. Ularni ostirish va parvarish qilish qoidalari bilan tanishish 2 soat. 10. Belkurak, xaskash bilan ishlash usullarini organish, uruglar sepish 2 soat. 11. Kolleksiya toplash: «Kuz barglari, gullar va otlar» 3 soat. Oz-oziga xizmat qilish 12. Kiyimni qanday kiyish, saqlash va tozalash kerak? Ovqatlanayotganda idish-tovoq va shu kabilardan qanday foy- dalanish kerak? 2 soat. 13. Ijtimoiy-foydali mehnat 5 soat. II sinf uchun dastur Texnikaviy mehnat 1. Qogoz va karton bilan ishlash. Kartondan shaxmat-shash- ka taxtachalarini, lotoga oxshash oyin uchun kartochkalarni, archa uchun bezak va oyinchoqlarni, oddiy kartochkalarni 217 tayyorlash. Oquvchilarning oz xohishlariga kora shugullanish- lari 4 soat. 2. Gazlama (mato) bilan ishlash. Ipak, jun, tabiiy gazlama va ip namunalari kolleksiyasini tuzish. Nonushta uchun xaltachalar, navbatchilar uchun bogichlar tikish, tugma qadash, kamarchalar, sakrash uchun arqonchalar toqish 4 soat. 3. Toqish texnikasi 1 soat. 4. Turli materiallar bilan ishlash. Yogoch gildirakli arava- cha uchun taxta randalash, galtakdan viz-vizaklar yasash 2 soat. 5. Plastilindan bolalar xohishiga kora qush, jonivorlar va shu kabilar shaklini yasash 3 soat. 6. Daraxt butogi, ildizi, yongoq va shu kabilardan ertak- larning personajlari (qahramonlari)ni yasash 2 soat. Texnik modellashtirish 7. «Konstruktor» termasi detallari (bolaklari)ni qollab, namunalar asosida texnik oyinchoqlarning model va maketlari (bino, avtomashina, kotarma kran va shu kabilar)ni yasash 2 soat. 8. Ijtimoiy-foydali mehnat maktab uchastkasida ishlash, qogoz toplash, shanbalikda qatnashish 7 soat. Qishloq xojalik mehnati 9. Kuz. Oquv-tajriba uchastkasida tuproqqa ishlov berish. Bahor. Xona osimliklari kochatini tayyorlash va ekish. Maktab qoshidagi uchastkada ishlash chopish, ariq olish, urug se- pish, ekish, parvarish qilish 5 soat. Oz-oziga xizmat qilish 10. Suhbat: Hol bolgan kiyimlarni quritish va tozalash usullari 1 soat. (Amaliy mashgulot) 11. Turar joyga qarash. (Amaliy mashgulot) 1 soat. III sinf uchun dastur Mehnat tarbiyasi 1. Qogoz va karton bilan ishlash. Matematikadan masala- lar tuzish uchun korgazmali qurollar, mehnat darslari uchun kartochkalar shablonlari (andozalari), karton muqovali qolbo- la kitoblar tayyorlash. Mehnat, ona tili, matematika darslari uchun kerakli tarqatma materiallar saqlanadigan qutichalar 218 yasash, qopqogi applikatsiyalar bilan bezatilgan qutichalarga tabiiy materiallardan toplangan kolleksiyalarni joylashtirish 10 soat. 2. Gazlama bilan ishlash. Ish turlari: yamoq solish, turlash, tish chotkalari uchun kashta tikilgan xaltachalar, yengliklar, yoqalar, qogirchoqlar uchun kiyimlar tikish 4 soat. 3. Turli materiallar bilan ishlash: a) yogochdan buyumlar (korsatkich, xatchop, kochat va kolleksiyalar uchun qutichalar, qushlar donlashi uchun moslamalar) yasash. b) Plastilindan «Fermer xojaligi dalasida», «Shirkat xojaligi fermasi», «Hayvonot bogi» maketini va shu kabi maketlarni yasash 4 soat. 4. Ijtimoiy-foydali mehnat. Temir-tersak, qogoz toplash, kutubxona kitoblarini taxlash, shanbaliklarda ishtirok etish 8 soat. 5. Texnik modellar yasash. «Konstruktor» termasidan chon- tak fonarining batareyasi bilan ishlaydigan turli texnik qurollar (karusel va shu kabilarni) yasash 2 soat. 6. Qishloq xojalik mehnati: maktab uchastkasida ishlash (yerni kuzda shudgorlash, bahorda qayta chopish, ogitlash, sab- zavot va gul, manzarali kochatlar ekish, ularni parvarish qilish, oziqlantirish) 4 soat. IV sinf uchun dastur Texnik tarbiya 1. Qogoz va karton bilan ishlash (jurnalni muqovalash, ki- chik albom va xotira (yon) daftarlari tayyorlash). Korgazmali qurollar geometrik jismlar, qol mehnati asboblari, kolleksiya uchun qutichalar, archa oyinchoqlarini yasash 3 soat. 2. Mato bilan ishlash. Ish kiyimi etagining andozasini tay- yorlash, bichish va tikish. Kashta tikish. Toplar uchun tor, soatlar uchun tasmalar toqish 3 soat. 3. Yogochni arralash, kuydirib naqsh solish 3 soat. 4. Texnik modellar yasash. Turli materiallar (qogoz, karton, faner, mayda sim, tunuka, plastik massa)dan har xil buyumlar yasash, «Konstruktor» termasidan turli modellar (suv gildiragi, shamol dvigateli, semafor va svetofor) yasash 5 soat. Qishloq xojaligi mehnati 5. Xona gullarini parvarish qilish 2 soat. 219 6. Maktab uchastkasini qishga tayyorlash, bahorda ishlash, ekin ekish, ostirish 4 soat. 7. Ijtimoiy-foydali mehnat. Temir-tersak yigish, shanbalik- larda ishtirok etish 8 soat. Oz-oziga xizmat qilish 8. Kir yuvish va dazmollash 2 soat. 9. Elektr asboblaridan foydalanganda texnika xavfsizligi qonun qoidalari 2 soat. KUNI UZAYTIRILGAN SINF, GURUH VA MAKTAB- INTERNATLAR OQUVCHILARI UCHUN BADANTARBIYA MASHQLARI Kuni uzaytirilgan maktablarning kundalik rejimiga quyidagi mashgulot turlari kiritilgan: dars oldidan otkaziladigan gimnas- tika, dars mashgulotlaridagi badantarbiya daqiqalari, ochiq havoda otkaziladigan badantarbiya va sport oyinlari, katta tanaffusda bajariladigan harakatli oyinlar va hokazolar. Badantarbiya mashgulotlarini otkazishdan maqsad. Badan- tarbiya mashgulotlari kuni uzaytirilgan guruhlari mavjud maktab rejimiga kiritilgan bolib, u bir necha darsdan keyin oquv- chilarning dam olishi maqsadiga va keyingi oquv faoliyatida ish qobiliyatini tiklashga qaratiladi. Kuni uzaytirilgan guruhlarda oquvchilarning bosh vaqtlari- da faol harakat qilishi juda foydali. Chunki har kungi bu harakat kichik maktab yoshidagi bolalarning yoki oquvchilarning qon harakatini motadillashtiradi, sogligining yaxshilanishiga ijobiy tasir qiladi. Oquvchilarni jismoniy jihatdan tarbiyalash tarbiyaning uzviy bir qismidir. U yoshlarni har tomonlama chiniqqan, soglom qilib ostirishni oz oldiga maqsad qilib qoyadi. Badantarbiyaning vazifasi oquvchilarni jismoniy jihatdan baquvvat, tetik, xushchaq- chaq, mehnatga qobiliyatli, ijodiy mehnat qilishga qodir, hayotda har qanday qiyinchiliklarga bardosh beradigan qilib tarbiyalash- dan iboratdir. Oquvchining kuzatuvchanligi, zehni, xotirasi uning jismoniy rivojlanishiga, soglomligiga bogliq. Shuning uchun sogliqni mustahkamlash, kasallanishning oldini olish ish qobiliyatining ortishi va oqishda yaxshi natijalarga erishishda zamin hisoblanadi. 220 Kuni uzaytirilgan sinf, guruhlarda va maktab-internatlarda bolalarning kuni boyi maktabda pedagog-tarbiyachilar nazorati ostida bolishi ularni turli mashgulotlarga jalb qilish imkoniyatini beradi. Bunday mashgulotlardan biri bolalar ortasida olib bo- riladigan badantarbiya mashgulotlaridir. Bunday mashgulotlar oquvchilarning har tomonlama osishida va ularni ijtimoiy- foydali mehnatga tayyorlashda katta rol oynaydi. Shuning uchun bu yangi tip muassasalarda bolalarga ertalab, dars boshlangunga qadar badantarbiya mashqlari qildirish, darsdan keyin harakatli oyinlar, turli gimnastik mashqlar bilan shugullantirish masalasiga etibor berilishi kerak. Jismoniy talim nazariyasining asoschisi P. F. Lesgaft kishining badantarbiyasi aqliy, axloqiy va estetik tarbiyasi bilan chambarchas boglangan bolishi haqida toxtalib shunday deydi: «Rivojlanish, degan edi u jismoniy rivojla- nish singari garmonik bolishi, aqliy, estetik va axloqiy tarbiya ham shunga muvofiq bolishi kerak, aks holda matonatli va sobitqadam kishilarni voyaga yetkazib bolmaydi» 1 . Kuni uzaytirilgan guruh va maktab-internatlarda badan- tarbiya ishlari rejim asosida olib borilishi kerak. Bu bolalarning salomatligini mustahkamlabgina qolmasdan, balki ularning tashqi korinishiga ham ijobiy tasir qiladi. Dadilligi, chaqqonligi va xushchaqchaqligini taminlaydi, shuningdek, aqliy-axloqiy, estetik tarbiyasiga ham ijobiy tasir korsatadi. Keyingi vaqtlarda kuni uzaytirilgan maktab, sinf va guruhlarning kopchiligida badantarbiya va sport ishlarini darsdan keyin bolalar bilan badantarbiya oqituvchisi emas, balki tarbiyachilar ham olib bormoqdalar. Tarbiyachilar badantarbiyani bolalarning yoshi va oziga xos xususiyatlariga mos holda olib borishga etibor bermogi kerak. Shuningdek, bu masalada badantarbiya oqituvchisi bilan doimo maslahatlashib, maktab shifokoridan olib turish zarur. Badantarbiya mashqlari davomida oquvchilarning faolligini oshirish uchun fizkultura tashkilotchilarini, sportning ayrim turlari boyicha hakamlarni, bayram, musobaqa, koriklarda eshittirishlar olib boruvchi sharhlovchilarni, instruktor va uning yordamchilarini bolalarning ozlaridan yoki yuqori sinf oquv- 1 Ëåñãàôò Ï. Ô. Ñîáð. ïåä. ñî÷. Ì., 1-òîì. 1-÷àñòü. ñòð. 195. 221 chilaridan tayyorlash lozim. Ular esa amaliy sport faoliyatida maxsus tayyorgarlikdan otishlari, maktabning sport klubi kengashi va tarbiyachilar topshiriqlarini muntazam bajarishlari kerak. Yana bir narsani aytish kerakki, kuni uzaytirilgan sinf, guruhlarda badantarbiya turli shaklda olib borilishi mumkin. Biroq, haftadagi ikki soatlik badantarbiya darsi kam harakat- lilikning oldini olishga qodir emas. Malumki, kichik maktab yoshidagi bolalar bir sutkada lozim bolgan harakat ehtiyojining 1822 foizini ozlarining xilma-xil ixtiyoriy, rejalashtirilmagan mustaqil harakatlari orqali qondiradilar. Mutaxassislarning korsatishicha, jadval boyicha badantarbiya darslari otkazilgan kunlarda kamharakatlilik 40 foizni tashkil qilsa, dars yoq kunlarda esa u 80 foizga kotariladi. Lekin bular bolalarning harakatga bolgan biologik ehtiyojlarini qondira olmaydi. Shuning uchun oquvchilarning bir kunlik faol harakat kolami 2 soatdan, haftada esa 14 soatdan kam bolmasligi kerak. Shunga kora, boshlangich sinf oquvchilarining tabiiy harakat ehtiyojlarini hisobga olib, jismoniy mashgulotlarni quyidagicha tashkil qilish va otkazish mumkin: 1. Mashgulotgacha gimnastika 10 daqiqacha. 2. Har bir darsda va mustaqil dars tayyorlash vaqti jismoniy harakat daqiqalari 23 daqiqadan. 3. Tanaffus paytidagi oyinlar va turli mashqlar 1015 daqiqacha. 4. Mashgulotdan keyin sport ishlari faol dam olish va ochiq havoda bolish 45 daqiqacha. 5. Harakatli oyinlar, sayr qilish va sport bilan shugullanish 40 daqiqacha. Bu tadbirlarning belgilangan vaqtda qiziqarli, samarali otka- zilishi maktab direktori hamda badantarbiya boyicha masul kishi tomonidan nazorat qilinishi muhimdir. Bu oquvchilar ortasida ommaviy badantarbiya va sportni rivojlantirishning qoshimcha choralari togrisida Vazirlar Kengashi, Xalq maorif vazirligi, jismoniy harakat va sport qomitasining buyrugi (1981-yil) asosida maktab direktoriga kuni uzaytirilgan guruhlarda har kuni bir soat jismoniy harakat mashgulotlarini, turli harakat oyinlari, badantarbiya mashqlarini sayr etish, qisqa vaqtli poxodlar, oddiy sport musobaqalari yoli bilan tashkil etishni taminlash yukla- tilgan, shuningdek, badantarbiya oqituvchilarining yuqori sinf 222 oquvchilari orasidagi badantarbiya faoli yordamida tarbiyachiga doimiy yordam berishi uqtirilgan. Ayrim ilgor maktablarda bolalar harakatini tashkil qilishning aniq shakllari, yani guruh- larda bir soat badantarbiya mashgulotlarini tizimli otkazish kundalik rejim asosida mustaqil dars tayyorlab bolganlaridan keyin amalga oshirilmoqda. Shu talablar kun tartibi asosida otkazilgani maqul. Chunki qatiy bir kun tartibiga rioya qilish bolalar organizmini mustahkamlashga, chiniqtirishga, kamroq kuch sarf qilib, koproq ish qilishga yordam beradi va ayni vaqtda bu sogliqni yaxshilashga va umrni uzaytirishga olib ke- ladi. Shu tufayli maktab-internat va kuni uzaytirilgan guruhlar- ning kundalik kun tartibida mehnatga va tarbiya mashgu- lotlariga alohida etibor berilishi, vaqt belgilanishi, shart-sharoit yaratilishi zarur. Ozbekistonda yozning ancha issiq bolganligi uchun maktab- internat va kuni uzaytirilgan har bir guruhda bolalarning yuvinishi uchun dush bolishi, vodoprovodi bolmagan qishloq joylarda esa bolalar maktabga yaqin bolgan anhorda yoxud suvi tez-tez yangilanib turiladigan hovuzlarda chomilishi zarur. Dushda chomilish, suvda suzish bola organizmini chiniqtiradi; suv uyquni qochiradi, miyani faollashtiradi, ishga tez kirishish va unumli ishlashga yordam beradi. Shuningdek, turistik sayohatlar uyushtirish yoli bilan sport harakatlarini olib borish mumkin. Bunda, birinchidan, bola harakat qiladi, ikkinchidan, diqqatga sazovor joylar bilan tani- shadi. Bu uning tarbiyasiga samarali tasir qiladi. Buxoro viloyati Gijduvon tumanidagi maktablarda olkani va shaharlar tarixini organishga tatilda katta etibor berilmoqda. Bu maktablarning pedagoglar jamoasi qishki tatilda bolalarni Buxoro shahriga sayohat qildirib, ularni Buxoroning otmishi va hozirgi hayoti, ajoyib, boy yodgorliklari bilan batafsil tanishtiradi. Sayohat dav- rida bolalar juda kop narsalarni oz kozlari bilan korib, bilib oladilar. Hozirgi kunda badantarbiya mashgulotlarida xalq raqslari, badiiy gimnastika mashqlari ham qollanilmoqda. Ayrim maktablarda otkazilgan tajriba badantarbiya boyicha qizlar bilan olib boriladigan badantarbiya ishini snaryad gimnastikasi elementlari, xalq raqslari va xalq oyinlaridan boshlash zarurligini korsatmoqda. Ularni ana shunday yol bilan asta-sekin sportga 223 jalb etib borish zarur. Badantarbiya vositalari orasida gimnastika, harakatli oyinlar va sport yetakchi hisoblanib, oquvchilarni badantarbiyalash tizimida asosiy gimnastika, gigiyenik gimnastika, sport gimnastikasi, yordamchi (davolash) gimnastika kabilar keng qollaniladi. Asosiy gimnastikaning mazmuniga: saflanish, yurish, yugurish, sakrash, muvozanat saqlash, tirmashib chiqish va oshib otish mashqlari kiradi. III sinflarda gimnastika hamda harakatli oyinlar asosiy orinni egallab, III sinfdan boshlab akrobatika mashqlari, basketbol elementlari, tayanib sakrash, osilish oyinlariga keng orin beriladi. Demak, sportning bazi bir turlari bilan tanishish III sinfdan boshlanadi. Bolalar yoshi kattalashib borgan sari material murakkablashib, sportning ayrim turlarini organish texnikasi va taktikasiga bolgan talab ortib boradi. Harakatli oyinlar barcha sinflarda gimnastika darsiga va darsdan tashqari faoliyatlarga kiritilib, ular organilgan gimnastika mashqlarini mustahkamlash vositasi sifatida qollaniladi. Boshlangich sinflarda oquvchilar sport gimnastikasining oddiy elementlari bilan shugullansalar, davolash gimnastikasi orqali sogligi va kuchini mustahkamlash nuqtayi nazardan shugullanadilar. Bolaning normal osib rivojlanishida, organizmni harakatga bolgan ehtiyojini taminlashda gigiyenik gimnastikaning roli kattadir. Harakat tezligining ortishi bilan ularning markaziy nerv tizimi funksional holati va ishchanlik qobiliyati yaxshilanadi. Badantarbiya soatining mazmuni tarbiyachining istedodiga, tarbiyachilik iqtidoriga bogliqdir. Bu mashgulotni turlicha otkazish mumkin. Albatta, kichik maktab yoshidagi bolalarning imkoniyatini va yosh xususiyatini hisobga olib ish tutish lozim. Bularga quyidagi harakat turlarini kiritish mumkin: a) yurish: qol, oyoq, gavdani har xil holatda harakatlantirish, maydoncha boylab, yonalishni ozgartirgan holda sekin va tez yurish, oyoqlar uchida va tovonlarda yurish; b) sekin yugurish va tez yugurish: ishora bolishi bilanoq vazifani darhol bajarish, yugurishni yurish bilan almashtirish, baland bolmagan tosiqlardan yugurib otish, xari ustidan sakrab otish va hokazo; d) sakrash: bir va ikki oyoqlab sakrash, turgan joyda, oldin- ga harakat qilib, argamchida, halqada sakrash va hokazo; 224 e) topni irgitish: kichik va katta toplarni irgitib ilib olish, oquvchilar yuzma-yuz turgan holda topni bir-biriga irgitish, topni uzoqqa otish, har xil nishonga, savatchaga, halqaga tushirish va hokazo; f) tirmashib chiqish, oshib otish: halqadan, narvonchadan, devordan oshib tushish, oyin maydonchasidagi tosiqlardan oshib otish va boshqalar; g) osilish, tayanib turish: turnikda, devorda va boshqa shun- ga oxshash narsalarda osilish, tayanib turish va hokazo; j) muvozanat saqlash mashqlari: tor chiziq ustidan, xaridan otish, tosiqlarni narsasiz va narsa bilan oshib otish, tortib qoyilgan arqon rezinka tasmalar ustidan odimlab otish va hokazo; i) narsalar bilan mashq bajarish: toplar, halqalar bilan halqalarni dumalatish, halqalar ustidan sakrash, halqalarni vertikal holatda aylantirish, gavda atrofida aylantirish, uzun va kalta argamchilarda (har xil sakrashlar, joyda, harakatda bir va ikki kishi bolib) mashqlar bajarish, bundan tashqari, qol, oyoq, gavda, bosh bilan bajariladigan mashqlarni turgan joyda, yurish paytida, ayrim oyinlar (masalan, «Ortoq komandir!», «Taqiq- langan harakat»)da bajarish mumkin. Shuningdek, harakatli oyinlar, saflanish, umumiy muskullarni rivojlantiruvchi mashqlar (qarshilik korsatib yugurish, sakrash, tosiqlardan oshib otish), komandali va komandasiz oyinlar otkazsa boladi. Yurish, yugurish, sakrash, irgitish, toplar, tayoqchalar, bayroqlar bilan estafetalar otkazish lozim. Sportga oid oyin- kulgilar, velosiped minish, badminton oyinining elementlari, voleybol, basketbol, futbol, bayroqchalar bilan sportga oid oyin- kulgilarni bajarish mumkin. Bularga badantarbiya soatining mazmuniga qarab tabiiy harakat turlarini, harakatli oyinlar va estafetalar, sportga oid oyin-kulgilarni qoshish kerak. Badantarbiya mashgulotlarining tuzilishini shartli ravishda uch qismga bolish mumkin: I qism tayyorlov qismi (1015 daqiqa) oquvchilar oyin maydonchasiga kelishi bilanoq boshlanadi. Uning mazmuni saflanish, tarbiyachining tashkiliy korsatmalari, yurish va maydoncha boylab bir qatorda saf tortib, 300500 metrgacha sekin yugurish, umumrivojlantiruvchi mashqlarni bajarishdan iborat. 225 Yurish va yugurish badantarbiya soati boshlanishida yurak- qon tomir va nafas olish azolarining faolligini va mashq qilish havasini oshiradi. II qism badantarbiya soatining asosiy qismi bolib, 3040 daqiqa davom etadi, buni biz faol dam olish, deb atashimiz mumkin. U hamma sinflar uchun bir xil: harakatli oyinlar, sport ananalari, sportga oid oyin-kulgilar va bolalarning ozaro mustaqil bajaradigan harakatli oyinlari hamda sportga oid oyin- kulgilari va hokazo. Guruhlarda otkaziladigan harakatli oyinlar va ananaviy oyinlar bolalarga quvnoq kayfiyat, ruhiyat baxsh etishi kerak. Shunda ular sportning bir turidan ikkinchi turiga oson kocha oladigan, kirishib keta oladigan boladilar. Asosiy qismidagi faol harakatlar esa epchillik, chaqqonlik, tezkorlik sifatlarini rivojlantirishga imkon beradi, bolalarning harakatlanish tajribasini boyitadi. Harakatli oyinlar haqidagi bilimlarni toldiradi. Bolalarning juft-juft bolib yoki kichik-kichik guruhlarda mustaqil bajaradigan harakatli oyinlari va sportga oid oyin- kulgular badantarbiyaga xos malakalarini oshirib, ularni shod- xurram qiladi, charchoqlarini yozadi va shu bilan yaxshi dam olishlarini taminlaydi. III qism yakuniy qism (57 daqiqa). Yakuniy qismda bo- lalarning faol dam olishi tartibli ravishda yakunlanadi. Buni quyidagicha amalga oshirish mumkin. Oquvchilar umumiy safga turadi, maydoncha boylab erkin yuradi yoki diqqatni toplab olishga imkon beradigan mashqlar bajaradi. Badantarbiya mashgulotlariga rahbarlik qilish. «Umumiy ta- lim maktablari oquvchilarining badantarbiyasi togrisida»gi qaroriga binoan badantarbiya soatini tashkil qilishga maktab direktori masuldir (1979-yil). Kuni uzaytirilgan guruh yoki sinfda badantarbiya soatini tarbiyachi tashkil qiladi va otkazadi. Uning vazifasiga: dam olish otkaziladigan joyni, oyin maydonchasini jihozlash, yani sport asbob-anjomlarini tayyorlash va ularni saqlash, badantarbiya soatini oz vaqtida va togri otkazish kiradi. Tarbiyachilarga badantarbiya soatini otkazishda metodik yordamni badantarbiya oqituvchilari beradi. Bu yordam amaliy mashgulotlar tanlash, yani harakatli oyinlar, ananaviy oyinlar, 15 K. Hoshimov 226 sportga oid oyin-kulgilar va shularga oid metodik korsat- malardan iborat boladi. Shuni alohida aytib otish kerakki, badantarbiya soatini oddiy sayr qilishga aylantirib yuborish yaramaydi. Ayrim tarbiya- chilarning fikricha, bolalar oynayotgan paytda, ularning oyinlariga aralashilmasa, yaxshi dam olishar ekan. Bu aytarli togri emas. Ularga ortiqcha «erkinlik» berish ham xatodir. Bizningcha, tarbiyachilar bolalarning xulq-atvorini chetdan kuzatib turgandan kora, ular bilan qoshilishib yurgani yaxshi. Chunki tarbiyachining yetakchi orni bolmagan badantarbiya soatidan maktab oquvchilari unumli foydalana olmaydilar. Badantarbiya soatining samarali otishi uchun tegishli joy, jihozlar, asbob-anjomlar va ular saqlanadigan joylar bolishi kerak. Shuning uchun har bir guruhda har xil diametrdagi rezinka toplar, kalta argamchi sakragichlar (2025 ta), uzun argamchi (510 ta), badminton uchun raketka (510 juft), kegli va golacha (56 komplekt), kichik samokatlar, har xil bayroq- chalar, barabanlar, bulavalar, hushtaklar, halqalar, shaxmat- shashkalar, voleybol, basketbol, futbol toplari bolishi kerak. Xullas, kuni uzaytirilgan guruhlarda badantarbiya sport mashqlari va oyinlarining togri tashkil qilinishi bolalarning jismoniy va aqliy jihatdan mukammal rivojlanishiga katta yordam beradi. Kuni uzaytirilgan guruhlarda badantarbiya daqiqasini otka- zishning taxminiy majmuasi. Odatda, badantarbiya daqiqasi deb umumiy talim darslarida ish qobiliyatini oshirish hamda charchashni bartaraf etish maqsadida 23 daqiqa davomida ikki- uchta mashq otkazilishiga aytiladi. Badantarbiya daqiqasi IIV-sinflarda dars paytida, kuni uzaytirilgan guruhlarda uyga berilgan vazifalarni bajarish vaqtida otkaziladi. Oqituvchilarning bajarayotgan ishlarini ozgartirib turish, yani ularga mashgulotlar orasida ikki-uchta badantarbiya mashqi ba- jartirish butun dars davomida ulardagi ishlash qobiliyatini oshirishga yordam beradi. Buning sababi shuki, asab qozgalish ochogi miya postlogining boshqa joyiga kochadi, ishlayotgan markazlarda esa, toxtash holati sodir boladi. Bu holda ulardagi tiklanish jarayoni tezlashadi va yaxshilanadi. Jismoniy mashq- lardan keyin osha toxtash holati bolgan joylarda qozgalish 227 yanada kuchayib ketadi va biz oquvchilarning bolingan ishni yana diqqat va faollik bilan davom ettirishga tayyor ekanliklarini koramiz. Bundan tashqari harakat qilish natijasida qon aylanishi yaxshilanadi, bu esa charchashni kamaytiradi. Badantarbiya daqiqalari otkazish kichik maktab yoshidagi bolalarga anatomik-fiziologik xususiyatlari nuqtayi nazaridan yuqori sinflarga qaraganda ancha zarurdir. Bolalar dars vaqtida betoqat bolib, haddan tashqari kop harakat qilishlari, otirgan joylaridan tez-tez turib ketishlari, gaplashishlari, orqalariga, yonlariga qarab-qarab otirishlari, shovqin-suron kotarishlari mumkin. Bundan tashqari gavdani togri tutib turuvchi yelka muskullari, boyin, oyoqlar, zoriqish holatida boladi. Zoriqish oquvchini juda charchatadi, natijada uning muskullari asta-sekin boshashadi, yelkasini chiqarib kokragini partaga tirab, goh u qoliga, goh bu qoliga tiranib, yastanib otiradi. Yozma ishlar vaqtida bazan qollarning uvishib qolishi seziladi. Bularning hammasi charchashning dastlabki belgilaridir. Shu kabi korinishlarning hammasini badantarbiya daqiqalari otkazib turish orqali yoqotish mumkin. Badantarbiya daqiqalari majmuasi, odatda, oddiy, bolalar bajara oladigan, murakkab harakatni talab qilmaydigan 34 mashqdan iborat boladi. Bajariladigan mashqlar orqali gavda muskulining kop qismlariga tasir qilish, nafas olinishini yaxshilash, qon aylanishini kuchaytirish zarur. Buning uchun, asosan, kerishish, qadni rostlash, egilish, bukilish va hokazo mashqlardan foydalaniladi. Barmoqlar uvishib qolganda qol va barmoqlar mashq qildiriladi. Otirib-turish tipidagi mashqlar ham muhimdir, chunki ular kop otirish natijasida hosil boladigan toliqishni yoqotishga yordam beradi. Masalan, yozma ishlar bajarilayotgan paytda badantarbiya daqiqasini parta yonida otkazish yoki nazoratli ishlar yozdirila- yotganda oquvchilarni ortiqcha harakatlantirmaslik uchun Yüklə 1,49 Mb. Dostları ilə paylaş:
|