O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti kichik biznes va tadbirkorlik toshkent – 2010

Korporasiya atamasi lotincha «corporatio» so’zidan olingan bo’lib,
birlashma, hamjamiyat ma’nosini beradi. Korporasiya yirik aksioner
jamiyatlar birlashmasi hisoblanib, bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchilarni
birlashtiradi. Natijada ishlab chiqarish monopollashadi.
Korporasiya investisiya kapitalining markazlashuvini,
ilm-fan
taraqqiyotini, mahsulotning raqobatbardosh bo’lishi va uzoq hayotiy davrini
ta’minlaydi. Korporasiyalar tadbirkorlik bilan shug’ullanuvchi aksioner
jamiyatlarining xohish-ixtiyori bilan paydo bo’ladi. Har bir korxona
faoliyatini yuritish uchun o’z holicha turli vazifalarni, ya’ni:
- xomashyo, materiallar, energiya, uskuna qidirib topish, sotib olish va
texnologik takomillashtirish;
- mahsulot sifatini oshirish va ishlab chiqariladigan mahsulotni
yangilash;
- tayyor mahsulotni sotish bo’yicha qator ishlarni bajarishi lozim bo’ladi.
Bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi bir qancha korxonalar birlashib,
barcha uchun umumiy korxonalar faoliyatini ta’minlovchi vazifalarni
bajaradigan bir idora, muassasa tuzishni rejalashtirgan. Natijada shunday
birlashma yuzaga kelganki, unda korxonalar o’z mulki va iqtisodiy
mustaqilligini saqlagan holda umumiy vazifalarni bajarishdan ozod bo’lib,
mazkur vazifalarni bajarish uchun umumiy idora-muassasaga xaq to’langan.
O’z tarkibidagi aksiyadorlik jamiyatlari nazorat paketlarini egallash bilan
korporasiyalar xolding kompaniyalariga aylanadi.
Xolding iborasi inglizcha «holding» so’zidan olingan bo’lib, ega ma’nosini
beradi. Xolding kompaniya mulk egalari tomonidan bir qancha mustaqil

---

---

aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatini nazorat qilish maqsadida tashkil etilgan

hissadorlik jamiyatidir. Xolding kompaniyasi tarkibiga kiruvchi aksiyadorlik
jamiyatlari «aksiyalarining nazorat paketi» kompaniyaning ixtiyorida bo’ladi.
Bundan maqsad aksiyadorlik jamiyatlari faoliyatlari ustidan nazorat o’rnatish
va dividendlar ko’rinishida foyda olishdir.
Xolding kompaniyalarning mohiyati shundaki, ular biror-bir ishlab
chiqarish vazifalarini bajarmaydi. Ularning vazifasi sof boshqaruvchilik,
ya’ni ishonchli mulk egasi sifatida ularga o’z aksiyalari yoki aksiyalar
nazorat paketini beruvchi kompaniyalarning faoliyatiga umumiy xo’jalik
rahbarligini bajarishdan iboratdir. O’zbekistan Respublikasida xolding
kompaniyalarning huquqiy maqomi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 12
oktyabrdagi 398-sonli qarori bilan tasdiqlangan Nizom (xoldinglar to’g’risidagi
Nizom) asosida belgilanadi. Bu Nizomga muvofiq, aktivlari tarkibiga boshqa
korxonalarning aksiyalar nazorat paketi kiruvchi ochiq turdagi aksiyadorlik
jamiyati xolding hisoblanadi.
Xolding birlashgan korxonalar, ya’ni xolding aktivlari tarkibiga kiruvchi,
aksiyalar paketini nazorat qiluvchi korxonalar shu’ba korxonalar deb ataladi. Ular
mustaqil yuridik shaxs hisoblanadi. Shu’ba korxona, ko’pincha, korxonaning
rivojlanib borishi davomida bosh korxona (xolding kompaniyasi) tomonidan
tashkil etiladi.
Xoldinglar davlatga qarashli yoki xususiy bo’lishi mumkin. Davlat
xoldingida aksiyalar nazorat paketi davlat mulkiga, shu’ba korxonalar
aksiyalari esa bosh xolding kompaniyasining mulkiga aylanadi. Shu’ba
korxonalar o’z majburiyatlari bo’yicha o’zlariga tegishli mulk, shu jumladan,
asosiy korxona, ya’ni xoldingga tegishli aksiyalar nazorat paketining qiymati
bilan ham javob beradi. Xolding shu’ba korxona qarzi bo’yicha uning ta’sis
shartnomasida aytilgan shartlarda javobgar bo’ladi.
Xolding kompaniyalari ikki turda bo’lishi mumkin:
- moliyaviy xolding;
- aralash xolding.
Moliyaviy xolding faqat maxsus nazorat va boshqaruv maqsadlarida
tuziladi. Sarmoyasining 50 foizidan ko’pini boshqa emitentlarning qimmatli
qog’ozlari va boshqa moliyaviy aktivlar tashkil etadigan xolding moliyaviy
xolding hisoblanadi. Moliyaviy xoldinglar avktivlari tarkibiga faqat qimmatli
qog’ozlar va boshqa moliyaviy aktivlar, shuningdek xoldingni boshqarish
apparati faoliyatini ta’minlash uchun bevosita zarur mol-mulk kirishi mumkin.
Moliyaviy xoldinglar faqat investisiya faoliyati bilan shug’ullanish
huquqiga ega, faoliyatining boshqa turlari bilan shug’ullanishga ruxsat
berilmaydi. Ular shu’ba korxonalarning ishlab chiqarish va tijorat
faoliyatlariga aralashish huquqiga ega emas. Moliyaviy xolding vakillari faqat
shu’ba korxonalarning aksiyadorlari yig’ilishlarida qatnashishi mumkin.
Ularga kuzatuv kengashi, boshqaruv va shu’ba korxonalarini boshqaradigan
boshqa organlarga kirishga ruxsat berilmaydi.
Moliyaviy xoldinglar tegishli aksiyalar bilan faqat tashkil qilingan
qimmatli qog’ozlar bozorida, ya’ni fond birjalarida bitimlarni amalga oshiradi.

---

---

Bu talabni bajarmaslik amalga oshirilgan bitimlarning bekor qilinishiga sabab

bo’ladi.