O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti kichik biznes va tadbirkorlik toshkent – 2010

6-bob. KIChIK BIZNES VA TADBIRKORLIK SUBYeKTLARIGA
XIZMAT KO’RSATUVChI BOZOR INFRATUZILMALARI
6.1. Infratuzilma tushunchasining mohiyati va mazmuni 
Respublikamizda kichik tadbirkorlik subyektlarining samarali faoliyat
yuritishi va rivojlanib borishi ko’p jihatdan ular uchun yaratilgan shart-sharoitlarga
bog’liq. Kichik tadbirkorlik rivojiga qulay imkoniyat yaratuvchi shart-sharoitlar
orasida infratuzilma xizmatini alohida ajratib ko’rsatish lozim.
Kichik tadbirkorlik subyektlarida ishlab chiqarish kengayib borishi bilan
ularning texnik ta’mirlash, moddiy-texnika ta’minoti, mahsulotlarni saqlash, qayta
ishlash va sotish, kommunikasiya va aloqa, maslahat va axborot kabi bir qator
xizmat turlariga talabi ortib boraveradi. Chunki kichik tadbirkorlik subyektlariga
yuridik shaxs maqomini berish bilangina ish bitmaydi. Ularning to’laqonli
faoliyatini faqat mukammal tashkil etilgan infratuzilma bo’linmalari orqaligina
tasavvur etish mumkin.
Infratuzilma iqtisodiy tizimning bir qismini tashkil etib, u ishlab
chiqarishning bir maromda faoliyat yuritishi uchun zarur shart-sharoitlar yaratadi.
“Infratuzilma” so’zi lotin tilidan (infrastructure) tarjima qilinganda
“tuzilmadan tashqarida” ma’nosini anglatadi. Iqtisodiy nuqtai nazardan
infratuzilma mohiyatiga quyidagi izoh ko’proq mos keladi: “inson hayoti va
ijtimoiy ishlab chiqarish jarayonida faoliyatlar almashinuvi ta’minlovchi tovar va
xizmatlar yaratishda o’ziga xos mehnat jarayonlari majmuasi”.
Keyingi yillarda infratuzilma yuqori sur’atlar bilan rivojlanib bormoqda.
Buni bir qator omillar bilan izohlash mumkin. Xususan, ishlab chiqarishning o’sish
sur’atlari infratuzilmalar rivojidan oldinda bormoqda va bu iqtisodiyotning
rivojlanishiga ham o’z ta’sirini o’tkazmoqda.
Infratuzilma juda keng qarmovli tushuncha bo’lib, bu, avvalo, ishlab
chiqarish jarayoniga har tomonlama xizmat ko’rsatadigan xizmat turalarini yaratish
bilan bog’liq. Infratuzilma bo’linmalari rivojlanib borishidan kichik tadbirkorlik
subyektlari katta manfaat ko’radi, chunkiki bunday bo’linmalar ularni ishlab
chiqarishga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ishlardan ozod etib, kuch-g’ayratini
asosiy faoliyatiga qaratishga imkon yaratadi.
Infratuzilma tomonidan yaratiladigan sharoitlarni o’z navbatida quyidagicha
turkumlash mumkin:
 Bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat ko’rsatuvchi – moddiy texnika
ta’minoti va tayyor mahsulotni sotish, axborotni yig’ish va qayta ishlash,
buxgalteriya xizmati. Texnologik, boshqaruv masalalari bo’yicha maslahat xizmati
va boshqalar;
 Ishchi kuchini takror ishlab chiqarish shart-sharoitlari – ishchi va
xizmatchilarning sog’lig’ini, ta’lim olishi va kasbiy tayyorgarligi, dam olishlarini
qo’llab-quvvatlash.
Shu paytga qadar infratuzilmani ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmalar
yig’indisidan iborat deb qarab kelingan. Bozor iqtisodiyotiga asoslangan iqtisodiy
tizim kirib kelishi bilan ishlab chiqarish infartuzilmasi ko’lami kengayib, “bozor

---

---

infratuzilmasi” va “institusional infratuzilma” so’zlari iste’molga kirib bormoqda.

Bozor infratuzilmasi bevosita ishlab chiqarish jarayoniga xizmat
ko’rsatuvchi tarmoqlarni o’z ichiga oladi. Uning tarkibiga yuk transporti, elektr,
gaz va suv ta’minoti, ombor xo’jaligi, aloqa, axborot, moddiy-texnika ta’minoti,
mahsulotni tashish, saqlash va qayta ishlash, texnik xizmat ko’rsatish, marketing
va reklama, axborot-maslahat, auditorlik, moliya-kredit va investision kabi xizmat
turlari kiradi.
Ijtimoiy infratuzilma ishlab chiqarish jarayonida ishchi va xizmatchilarga
normal mehnat faoliyati yaratish va ishchi kuchini takror hosil qilish, shuningdek
tadbirkorlarning turli maishiy xizmat turlariga talabini qondirish uchun xizmat
qiladi.
Institusional infratuzilma iqtisodiyot rivojlanishining optimal makroiqtisodiy
nisbatlarini qo’llab-quvvatlovchi va tartibga soluvchi sohalar faoliyat turlarini o’z
ichiga oladi. Unga iqtisodiyotni tartibga solib turuvchi davlat va nodavlat
boshqaruv organlari va boshqalar kiradi.
Kichik va o’rta tadbirkorlik subyektlarini tartibga solib va qo’llab-
quvvatlovchi bozor infratuzilmalarini shakllantirish muhim ahamiyat kasb etadi.
Buni yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar tajbribasi ham tasdiqlaydi. Masalan,
AQShda 1953 yili Kichik va o’rta biznes ishlari bo’yicha ma’muriyat (KBM)
tashkil etilgan bo’lib, uning zimmasiga kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash
bo’yicha barcha vazifalar (moliyaviy yordam, texnik va maslahat xizmati, davlat
buyurtmalarini olishga ko’maklashish va boshqalar) yuklatilgan.
KBM tarkibi uch bosqichdan – AQSh poytaxtidagi shtab-kvartira, 10 ta
hududiy boshqarma va 100 dan ortiq mahalliy bo’linmadan iborat. Ular butun
mamlakat bo’ylab keng tarqalgan tarmoqqa ega bo’lib, mahalliy davlat hokimiyati
organlari, kollejlar, universitetlar, korxona va jamoat tashkilotlari bilan yaqin
aloqada faoliyat yuritadi. AQShda kichik va o’rta biznesni qo’llab-quvvatlash bilan
boshqa idoralar, xususan, Ichki ishlar vazirligi, Uy-joy qurilishi va shaharlar
rivojlanishi vazirligi, milliy ilm fondi, Fermerlik bo’yicha ma’muriyat, kichik
biznesni rivojlantirish markaz va institutlari, savdo-sanoat palatasi kabi 2700 dan
ortiq federal idora shug’ullanadi.
Keyingi yillarda respublikamizda bozorda infratuzilmalarini faol
shakllantirish jarayoni boshlandi. Bu jarayonning natijalari sifatida kichik
tadbirkorlik subyektlariga xizmat ko’rsatuvchi brokerlik idoralari, kichik ulgurji va
chakana savdo tuzilmalari, lizing, konsalting kompaniyalari, axborot-maslahat
markazlari, injiniring, auditorlik firmalari, sug’urta kompaniyalari, transport-
ekspedisiya korxonalari, axborot-reklama byurolari va boshqa turli xil
infratuzilmalar tizimi faoliyat yuritadi.
Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik faoliyatining jadal rivojlanishida unga
xizmat ko’rsatuvchi infratuzilma muassasalarining tashkil etilishi va xizmat sifati
darajasining yaxshilanib borishi sezilarli ta’sir ko’rsatmoqda (6.1.1-jadval).