O’zbekiston Respublikasi Oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi Toshkent arxitektura-qurilish instituti

1. 3 – jadval
Bog`lovchi 
TSement 
sarfi, 
kg/m
3
Birlamchi cho`kish, %, suv sarfi 
kg/m
3
bo`lgan holatda 
150 
180 
210 
Portlandtsement 
310 
500 
0, 15 
- 
0, 82 
0, 21 
1, 64 
0, 36 
20% trepel qo`shilgan 
310 
0, 01 
0, 11 
0, 42 

---

30 
portlandtsement 
Birlamchi cho`kish miqdoriga qolip, armatura karkasi va ishlab chiqarish 
omillari ta`sir qilishi mumkin. Armatura zich joylashtirilib qolipning tor bo`lishi 
birlamchi cho`kish hosil bo`lishining oldini oladi.
Beton qorishma asosi qattiq bo`lishi suv sarfining ko`pligida ham birlamchi 
tashqi cho`kishni kamaytiradi, lekin yirik to`ldiruvchi donalari orasida 
sedimenttsiya jarayonlar bo`lishiga to`sqinlik qilaolmaydi. Shuning uchun betonda 
yashirin cho`kish miqdori ba`zi mikrohajmlarda ko`payib beton qatlamlanib sifati 
yomonlashadi.
Beton qorishmaga temir-beton buyumlarni qoliplashda ishlatiladigan bosim 
ta`sir qilganda beton qorishmasining jipsligi oshadi. Natijada bosim olinganda 
material qandaydir miqdorda kengayadi. Beton qorishmasining siqilishi uning 
tarkibi va ishlatiladigan materiallarga bog`liq bo`ladi. Siqilishga ayniqsa bu 
jarayonda qo`shilgan havo ko`p ta`sir qiladi: havo qanchalik ko`p bo`lsa siqilish 
ham shunchalik ko`p bo`ladi. Bosim ishlatilganda qorishmadan havo bilan suv 
chiqarib tashlansa uning jipslashishi ham kam bo`ladi. Agar havo beton 
qorishmada qolsa undan so`ng bo`ladigan deformatsiya ham katta bo`ladi. Beton 
va temir-beton buyumlar qoliplanayotganda betonning birinchi cho`kish 
deformatsiyasi va jipslashish xususiyati albatta hisobga olinishi kerak. Xususan 
ular buyumning so`nggi o`lchami va ochiq yuzalarning sifatiga ta`sir qiladi.
Beton qotish jarayonida uning hajmi o`zgarib boradi. Atmosfera sharoitida 
yoki muhit etarli darajada nam bo`lmaganda qotishi, betonning cho`kishi, deb 
atalib hajmining kamayishiga ayniqsa ko`p ta`sir qiladi. Suvda yoki nam sharoitda 
qotganda beton hajmining kamayishi bo`lmasligi mumkin. Aksincha ba`zi 
hollarda uning hajmi oz bo`lsa ham ko`payganligi kuzatilgan. Cho`kishning 
yakuniy miqdori bir qancha tarkibiy qismlardan iborat bo`ladi. Ulardan ayniqsa 
ahamiyatlisi nam, kontraktsion va karbonizatsion deformatsiya deb ataladi.
Nam cho`kish sement toshi asosida namlikning taqsimlanishi, siljishi va 
bug`lanishini o`zgartirishi sababli sodir bo`ladi. Uning betonni umumiy 

---

31 
cho`kishiga ta`siri ayniqsa katta bo`ladi. Kontraktsion cho`kish sement toshidagi 
yangi hosil bo`lgan jismlar hajmi reaktsiyaga kirishayotgan moddalar hajmidan 
kam bo`lganligi bois sodir bo`ladi. Cho`kish sement bilan suv o`rtasidagi kimyoviy 
reaktsiya intensiv borayotgan vaqtda sodir bo`ladi va namunaning tashqi 
o`lchamini o`gartirishdan tashqari materialdagi g`ovaklar strukturasini o`zgartiradi: 
suv еgallagan g`ovaklar hajmi kamayib havoli g`ovaklar miqdori ko`payadi.
Odatda bunday cho`kish beton qotayotgan lekin hali etarli darajada yumshoq 
bo`lgan vaqtda sodir bo`ladi va shuning uchun material yorilmaydi.
Karbonizatsion cho`kish kaltsiy oksidi gidratining karbonlashuvi natijasida sodir 
bo`lib beton yuzasida boshlanib sekin-asta uning ichiga o`tadi.
Betonning cho`kishi, ayniqsa qotgan materialda bo`layotgan namlik va 
korbonizatsiyali cho`kish betonning yorilishiga sabab bo`lishi mumkin. Masalan, 
oldindan zo`riqtirilgan armatura bo`ylab yoki ochiq yuzasi katta bo`lgan 
buyumlarda darz paydo bo`lib konstruktsiyalarning sifati va ish muddatiga ta`sir 
qiladi. Ba`zi holatlarda еsa konstruktsiyalarni ta`mirlash lozim bo`ladi. Shuning 
uchun beton va temir-beton buyumlar loyihalashtirilayotganda beton cho`kishining 
ta`sirini hisobga olish lozim.
Betonning cho`kishi uning tarkibi, ishlatilgan materiallarning xususiyatiga 
bog`liq bo`ladi. Sement bilan suv miqdori oshib ketganda, yuqori alyuminatli 
sement, mayda zarrali va g`ovakli to`ldiruvchilar ishlatilganda betonning cho`kishi 
oshib ketadi. Betonning tez qurishi uni tez va noteks cho`ktiradi (material 
yuzasining cho`kishi ko`proq bo`ladi) va betonda darz paydo bo`lishi mumkin.
Beton cho`kishini uning tarkibi bilan bog`lovchi bir qancha fikrlar taklif 
еtilgan. Biroq amalda cho`kish hisoblashdagidan ancha farq qilishi mumkin.
Sababi, hisobga olish qiyin bo`lgan omillarning ta`siri ko`p bo`ladi.