O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus kasb-hunar ta’limi markazi

2-rasm. Hujayraning tuzilishi:

1–sitolemma; 2–pinositoz

pufakchalari; 3–hujayra markazi;

4–gioplazma; 5–endoplazmatik to‘r; 

6–yadro; 7–yadrocha; 8–perinuklear 

bo‘shliq; 9–goldjini ichki to‘r appa-

rati; 10–mitoxondriya; 11–sekretor 

vakuollalar; 12–ribosomalar;

13–lizosomlar; 14–fagotsitozning 

ketma-ket uch bosqichi.

---

13

Endoplazmatik to‘r sisterna, qopcha va yassilashgan xaltacha-

lardan hosil bo‘lib, yaxlit uzluksiz tarkibga ega. Ularning devorida 

mayda donachalar – ribasomalar joylashadi. Endoplazmatik to‘rda 

oqsil sintezi ro‘y beradi, unda ribasomalar muhim rol o‘ynaydi. 

Ular oqsil sintezi markazi bo‘lib, sitoplazmada erkin joylashadi 

yoki sitoplaz matik to‘r membranalari bilan bog‘langan bo‘ladi.

Hujayra ichi to‘rsimon apparati yoki Goldji kompleksi xalta-

chalar, pufakchalar, sisterna, naychalar, plastinkalar majmuasi-

dan tash 

kil topgan bo‘lib, biologik membrana bilan chegaralan-

gan. U eritrositlar va epidermisning muguz tanachalaridan tashqa-

ri odam organizmining barcha hujay ralarida uchraydi. Goldji kom-

pleksi tarkibida polisaxaridlar, oqsil-ug le vod komplekslari sintezla-

nib yig‘iladi, so‘ngra hujayradan chiqariladi.

Mitoxondriyalar ikki membranali organellalar bo‘lib, ular ora-

sida membranalararo bo‘shliq joylashgan. Ichki membrana ko‘plab 

burmalar yoki kristallar

 

hosil qiladi. Ular vositasida ichki mem-

brana yuzasi birnecha marta kattalashadi. Mitoxondriyalar lipopro-

teudlardan tashkil topgan bo‘lib, fermentlarga juda boy. Ular hujay-

raning nafas olish jarayonida ishtirok etadigan hujayra energetik ti-

zimi hisoblanadi. Ular tashqi ta’sirotlar: muhit reaksiyasiga, osmatik 

bosim, harorat va boshqalarga juda sezuv chan.

Sitomarkaz yoki hujayra markazi sharsimon zich tana – sen-

trosferadan tuzilgan. Uning ichida yotgan ikkita zich tanacha – 

sentriolalar o‘zaro perimichkalar bilan bog‘langan. Ba’zi hujayra-

larda sentriolalardan nursimon sfera (sharni) hosil qiluvchi ingich-

ka tutamlar tarqaladi. Hujayra markazi yadrodan muayyan maso-

fada joylashib, u hujayra bo‘linishida ishtirok etadi.

Lizosomalar oval yoki yumaloq shaklda, tarkibida nozik dona-

chalar tutuvchi tuzilmadir. Ular membrana bilan o‘ralgan bo‘lib, 

gidrolitik faollikka ega. Ularni hujayralarni fagositar faolligi bilan 

bog‘laydilar.

Gialoplazma  – sitoplazmaning asosiy plazmasi bo‘lib, hujayra-

ning asl ichki muhiti hisoblanadi. Hujayra ichi kiritmalari gialop-

lazma bilan bog‘langan. Trofik kiritmalar – oqsil, yog‘, glikogen, 

vitaminlar, pigment va ekskretor kiritmalar tafovut qilinadi.

Yadro odamning eritrosit va trombositlaridan tashqari barcha 

hujayralarida uchraydi. Yadro tarkibida DNK tutadi va u orqali 

yadro irsiy axborotni saqlash, uni yangi hujayralarga uzatish vazi-

fasini bajaradi. Shu bilan birga, yadro oqsil sintezida qatnashuvchi 

---

14

ribonuklein kislotasi va ribosomalar materiali hosil bo‘lishida qat-

nashadi. Yadro hujayra markazida joylashgan va u sitoplazmadan 

qobiq orqali ajralgan. Yadro ko‘pincha, sharsimon yoki cho‘zin-

choq shaklda bo‘lib, ba’zida boshqa shakllarda ham uchraydi. Yad-

roning kattaligi 3 mkm dan 25 mkm gacha keladi. Eng katta yadro 

tuxum hujayrada bo‘ladi. Odamning ko‘pchilik hujayralari bir yad-

roli, lekin ikki yadroli (gepatositlar, kardiomiositlar) va ko‘p yad-

rolilari (mushak tolalari) ham uchraydi. Yadroda yadro pardasi, 

xromatin, yadrocha va nukleoplaz 

malar tafovut qilinadi. Yadro 

pardasi yoki karioteka, ichki va tash qi yadro membranalaridan tas-

hkil top gan bo‘lib, sitoplazma va yad roning tarkibiy qismlarini bir-

biridan ajratib turadi. Yadro pardasida juda ko‘p mayda mikropo-

ralar bo‘lib, ular orqali yadro va sitop lazma orasida yirik moleku-

lalar va ularning qismlari o‘zaro almashinadi. Yadroning tarkibiy 

qismi suyuq, unda bitta yoki bir nechta zich tanachalar – yadro-

chalar tiniq karioplazmada joylashadi. Yadro karioplaz masida ya-

na xromatin ham uchraydi. Yadroning asosiy massasini murak-

kab yadro oqsillari – nukleoproteidlar tashkil etadi: yad rocha ri-

bonukleoproteidlar, karioplazma esa dezoksiribonukleoproteidlar-

dan iborat.

Hujayra muhim hayotiy: modda almashinishi, ta’sirlanuvchan-

lik va ko‘payish xususiyatlariga ega. Ko‘p hujayrali organizmda u 

organizmning ichki muhiti deb ataladigan qon va limfada yashay-

di. Bu muhitdan hujayra ichiga hujayra pardasi orqali har xil mod-

dalar, ya’ni hujayraning tuzilishi uchun kerakli noorganik tuzlar, 

suv, vitaminlar, gormonlar va oksidlanish uchun kerakli kislorod 

kiradi. Glikoliz jarayoni kislorodsiz kechadi. Hujayrani hayot fao-

liyatining chiqindilari uning pardasi orqali chiqarib turiladi. Hu-

jayraning mo‘tadil hayot faoliyati atrof-muhitdagi tuzlarni ma’lum 

konsentratsiyasida o‘tadi. Odam hujayralari uchun bu konsentra-

tsiya taxminan 0,9 %ga teng. Tuzlarning konsentratsiyasi osh ganda 

(gipertonik muhit) suv hujayradan tashqariga chiqadi va hujayra 

burishib qoladi, aksincha, kamayganda (gipotonik muhitda) suv 

hujayra sitoplazmasiga kirib, unung shishishi kuzatiladi. Hujay-

ra faoliyatining ko‘rinish laridan biri undagi sekretsiyadir. Hujay-

ralar shilimshiqsimon modda (mitsin va mukoidlarni) ajratadi. U 

esa to‘qimalarni mexanik shikastlanishdan himoya qiladi, hujayra-

lararo moddalar shakllanishida ishtirok etadi. 

Hujayralarning tashqi muhit ta’siriga o‘z faoliyatining max-

---

15

sus ko‘rinishi orqali javob berishi qo‘zg‘aluvchanlik deb ataladi. 

Mu shak, nerv, bez to‘qimalarda ta’sirga javob sifatida qo‘zg‘aluv-

chanlik yuz beradi. Hujayraning harakati xilma-xil bo‘ladi. Eng 

ko‘p tarqalgani amyobasimon harakat hisoblanadi. Bunda harakat 

yo‘nalishida bo‘rtma – yolg‘on oyoqchalar hosil bo‘ladi.

 

Bunday 

ha rakat

 

leykositlar va makrofaglarga (gistiositlarga) xos. Sirpanuv-

chan harakat yol g‘on oyoq chalarsiz amalga oshadi. Bunday hara-

katni fibroblastlarda ko‘rish mumkin. Juda yuqori tezlikdagi ha-

rakatni hujayralarning tana o‘simtalari – kiprikcha va xuvchinlar 

amalga oshiradi. Erkaklar jinsiy hujayrasining harakati natijasida 

urug‘lanish amalga oshadi. 

Pusht organizmining o‘sishi hujayralar miqdorini bo‘linish yo‘li 

bilan ko‘payishi hisobiga bo‘ladi. Odam organizmida hujayralar-

ning asosiy bo‘linish usullari bo‘lib mitoz, meyoz va amitoz hisob-

lanadi.

Hujayralarning mitotik bo‘linishi organizmda hujayralar sonini 

oshishiga va organizmni o‘sishiga olib keladi. (3-rasm). Mitozda 

hujayraning bo‘linishi yadro moddasini (xromatinni) ikkita qiz hu-

jayralar orasida teng taqsimlanishini ta’minlaydi. Bunda bo‘linish 

bosh lanishida yadrodagi barcha xromatin xromosomalarda to‘pla-

nadi, so‘ngra ular ikki bo‘lakka ajraladi. Xromosomalarni yarmi 

ikki qiz hujayralar bo‘ylab tarqaladi va ularning yadrolarida xro-

matinni shakllantiradi. Mitoz 30 

daqiqadan 3 soatgach davom eta-

di. Mitotik bo‘linishda to‘rtta fa-

za: profaza, metafaza, anafaza va 

telofaza tafovut qilinadi. 

Profazada yadroda tayoqsi-